Η αρχή του τέλους της Μικρασιατικής Εκστρατείας μέσα από το ημερολόγιο ενός Λευκαδίτη στρατιώτη
Σαν σήμερα το 1922 ο τουρκικός στρατός μπαίνει στη Σμύρνη. Ο τραγικός απολογισμός της Μικρασιατικής Εκστρατείας αποτυπώθηκε στα νούμερα ως εξής: 91.000 περίπου ήταν οι απώλειες του ελληνικού στρατού, ενώ 1.500.000 άνθρωποι αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν από τις εστίες τους αφήνοντας πίσω χιλιάδες νεκρούς.
Η προκυμαία της Σμύρνης φλέγεται
Με την ευκαιρία αυτή η αρχή του τέλους της Μικρασιατικής Εκστρατείας μέσα από το ημερολόγιο ενός Λευκαδίτη στρατιώτη, του Τσουκαλαδιώτη Θεοδόση Θ. Σταματέλλου.
Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ, Σάββατο 3 Σεπτεμβρίου 1922. Η κοινή γνώμη αγνοούσε ακόμη την ταχύτητα της κατάρρευσης στου ελληνικού στρατού στο μέτωπο.
Ο Θεοδόσης Θ. Σταματέλλος στρατιώτης στο Μικρασιατικό Μέτωπο
Ο Θεοδόσης Θ. Σταματέλλος ήταν δεκανέας κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας που ξεκίνησε το Μάιο του 1919 και τέλειωσε το Σεπτέμβρη του 1922.
Όπως αναφέρει ο γιος του συγγραφέα και εκδότης του ημερολογίου Ευάγγελος Θ. Σταματέλλος στην εισαγωγή της χειρόγραφης έκδοσης (Αθήνα, Μάρτιος 2002), που τιτλοφορείται «Θεοδοσίου Θ. Σταματέλλου – Ημερολόγιο του εν Στρατώ βίου μου – Μικρασιατική Καταστροφή» (27 Απριλίου 1919 – 12 Σεπτεμβρίου 1922), βρήκε το ημερολόγιο το 1970 μετά το θάνατο του πατέρα του, χωρίς να γνωρίζει προηγούμενα την ύπαρξή του, παρότι ο πατέρας του αναφερόταν συχνά, όπως παρατηρεί, στα γεγονότα της Μικρασιατικής Εκστρατείας.
Γράφει ακόμη στη συνέχεια στην εισαγωγή του ημερολογίου που απαρτίζεται από τρία μέρη: Α΄ Μέρος, 27 Απριλίου 1919 έως 23 Ιουνίου 1921 – Β΄ Μέρος 24 Ιουνίου 1921 έως 31 Δεκεμβρίου 1921 και Γ΄ Μέρος, 1 Ιανουαρίου 1922 έως 12 Σεπτεμβρίου 1922:
«Η αντιγραφή είναι πιστή. Τηρείται η γλώσσα και η ορθογραφία, που τώρα ξενίζουν. Έγιναν μόνο μερικές παραλείψεις επουσιώδεις για να σμικρυνθεί ο όγκος του ημερολογίου, που δεν αλλοιώνουν ουδέ κατ΄ ελάχιστον την ουσία και το πνεύμα των γραφομένων. Και όταν γίνεται, σημειώνονται με αποσιωπητικά σε παρένθεση».
Επισημαίνει ακόμη ότι ο πατέρας του έγραφε από την «οπτική γωνία του Βενιζελικού που ήταν ο ίδιος και αφ΄ ετέρου από τη συναισθηματική φόρτιση του στρατιώτη, που μόλις προ ολίγου χρόνου έζησε όλη αυτή την εκστρατεία και τελικά την καταστροφή».
Η διαδρομή που ακολούθησε ο στρατιώτης Σταματέλλος ήταν: Ιωάννινα – Πρέβεζα – Θεσσαλονίκη – Αθήνα – Σμύρνη – Μαγνησία – Φιλαδέλφεια – Ουσάκ – Αφιόν – Τσάι … Μετά την καταστροφή και την κατάρρευση του μετώπου άρχισε η επιστροφή μέχρι τον Τσεσμέ, απ΄ όπου πέρασε με πλοίο στη Χίο, όπου και αποστρατεύθηκε.
«Ας είναι η ενασχόλησή μου αυτή, ως και του αναγνώστη, ένα μνημόσυνο στην ιερή μνήμη ενός καλού ανθρώπου, του πατέρα μου…» καταλήγει στην εισαγωγή του, ο γιος του συγγραφέα του ημερολογίου.
Αντιγράφουμε από το ημερολόγιο τις σελίδες εκείνες που περιγράφουν την αρχή του τέλους της Μικρασιατικής Εκστρατείας.
Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Θεοδόση Θ. Σταματέλλου
Στις 13 Αυγούστου 1922, αρχίζει η αντεπίθεση του Κεμάλ. Το μέτωπο δεν άργησε να καταρρεύσει. Μαζί του και η πολιτική της «Μεγάλης Ιδέας», που προπαγανδιζόταν ως «εθνική ιδέα» και αποσκοπούσε στη δημιουργία της λεγόμενης «Μεγάλης Ελλάδας», των «δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών». Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 27 Αυγούστου, οι Τούρκοι μπαίνουν στη Σμύρνη. Τα όσα επακολουθούν, οι συνέπειες αυτής της καταστροφής, ταλάνιζαν τη χώρα για δεκαετίες αργότερα.
| 1 – 10 Αυγούστου 1922 |
Κατά το πρώτον 10ήμερον του Αυγούστου 1922 (5η και 6η) ο εχθρός επεχείρησεν μικράς επιθέσεις εις τον τομέα Ορτάντζης (Αϊδινίου), δι΄ ών κατώρθωσεν να εισβάλη εις το Ελληνικόν έδαφος μία Μ/ρχία ιππικού μετά δύο πυροβόλων.
| 12η Αυγούστου 1922 |
Καθ΄ εκάστην εσπέραν η Μεραρχία κοινοποιεί εις τα τμήματά της δελτίον επί των κινήσεων του εχθρού και άλλων πληροφοριών του 2ου γραφείου από αυτομόλους κ.λ.π. Το εσπερινόν δελτίον της σήμερον εκδοθέν περί ώραν 7ην μ.μ. αναφέρει ως πιθανήν επίθεσιν του εχθρού κατά την ερχομένην νύκτα εις τον τομέα του Αφιόν και μάλιστα εις το Καλετζίκ-ντάγ. Τούτο συμπεραίνει εκ διαφόρων πληροφοριών και σχετικών κινήσεων του εχθρού.Περί την 9ην μ.μ. εκδίδεται έκτακτον δελτίον επιβεβαιούν το πρώτον και προκαλούν την προσοχήν και επαγρύπνησιν των Αξ/κών της Μ/ρχίας.
| 13η Αυγούστου 1922 |
Όντως η επίθεσις έγινεν περί την 4ην πρωϊνήν σήμερον εις τον τομέα του Αφιόν επί του Καλετζίκ-ντάγ κατά του 35ου Σ.Π. Το Σύνταγμα τούτο με μία μοίρα ορειβατικού πυροβολικού, ευρισκόμενον προ υπερτέρας δυνάμεως πεζικού και πυροβολικού, αναγκάζεται να υποχωρήση από τα οχυρά Μαύρος βράχος και Δικρανωτός βράχος. Μάχεται απεγνωσμένως. Έχει μεγάλας απωλείας εις νεκρούς και τραυματίας. Το πυροβολικόν μας αποτελούμενον, ως προανέφερον, εκ μιας μοίρας ορειβ. πυρ/κού (αυτήν την οχύρωσιν εθεώρει αρκετήν το Επιτελείον της Στρατιάς, εις μέρος όπου εγνώριζε ότι θ΄ αποτελέση τον στόχον του εχθρού!) δεν δύναται ούτε εν βλήμα να ρίψη, λόγω της επισημάνσεως των θέσεών του υπό του εχθρού.
Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Ήταν στην Μικρασιατική Εκστρατεία υπό την Διοίκηση του Νικολάου Πλαστήρα
Την μεσημβρίαν ενισχύεται ο τομεύς υπό τάγματος (του 5/42 Ευζώνων) του Συντ/τος Πλαστήρα, όπερ ευρίσκετο εις Έρικμαν, 5 χλμ. δυτικώς του Αφιόν. Μετά τινας ώρας μεταβαίνει ολόκληρον το Σύνταγμα και ενούται μετά των υπολειμμάτων του 35ου, υπό τας διαταγάς του Πλαστήρα.
Ανακαταλαμβάνεται το απωλεσθέν έδαφος, αλλ΄ ενισχύσεως μη υπαρχούσης ο Πλαστήρας αναγκάζεται να συμπτυχθεί κατά τι, αναμένων ενισχύσεων.
Ο στρατηγός Τρικούπης ζητεί και πάλιν μίαν Μεραρχίαν παρά της Στρατιάς και του Β΄ Σώματος Στρατού διαθέτοντος εν εφεδρεία τρεις όλας Μεραρχίας. Αλλ΄ εις μάτην. Ο στρατηγός Διγενής, Διοικητής του Β΄ Σ.Σ. δεν δύναται να αποστείλη την ζητούμενην βοήθειαν δεσμενόμενος υπό σχετικής διαταγής της Στρατιάς.
«Περί τον τομέα του Αφιόν Καραχισάρ ο εχθρός επιτίθεται. Νέα δόξα αναμένει τον Ελληνικόν στρατόν» (Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, Δευτέρα 15 Αυγούστου 1922)
Ούτω το Α΄ Σ.Σ. δεχόμενον την επίθεσιν πολυαριθμοτέρας εχθρικής δυνάμεως και μη διαθέτον εφεδρείας καταδικάζεται μόνον να ανταπεξέλθη κατά της επιθέσεως αυτής, ενώ εις μικράν απ΄ αυτού απόστασιν ευρίσκονται εν εφεδρεία τρεις Ελληνικαί Μεραρχίαι, η 7η, η 9η και η 13η.
| 14η Αυγούστου 1922 |
Η μάχη εξακολουθεί λυσσωδώς, των ημετέρων δυνάμεων καμπτομένων. Χθες το βράδυ η Μεραρχία εσκέφθη να ενεργήση επίθεσιν, αλλά μη διαθέτουσα εφεδρείαν δεν ενήργησεν ταύτην. Ως μας διηγήθη τηλεφωνητής του κέντρου της Μεραρχίας, ο Επιτελάρχης λαμβάνων ο ίδιος πληροφορίας παρά του Συντάγματος επί της διεξαγόμενης μάχης ετράβα τα μαλιά του και δακρύων από τον πόνον που κάθε Ελληνική καρδιά ησθάνετο έλεγε: «Αχ, ν΄ άχαμε μια Μεραρχία!! Που είναι η εφεδρεία του Β΄ Σώματος.»
Οι ημέτεροι συμπτύσσονται. Τα εχθρικά βλήματα πλησιάζουν την πόλιν του Αφιόν από το ΝΔ μέρος προς το Νοσοκομείον και τον σταθμόν Σμύρνης (…) Καθίσταται φανερόν πλέον ότι δεν δυνάμεθα να κρατήσωμεν το Αφιόν.
Περί την 11ην π.μ. τα τμήματα διατάσσονται να αποσυρθούν με διεύθυνσιν ΒΔ. Δια συνεχούς και συντόνου πορείας υπό τα βλήματα του εχθρικού πυρ/κού εφθάσαμεν εις χωρίον τι πέραν του Χαμάμ (σιδ/κός σταθμός), όπου διανυκτερεύομεν.
Οπόσην λύπην αισθάνεται κανείς αναλογιζόμενος οποία καταστροφή έπληξε το Έθνος, ενώ είναι βέβαιον ότι με το τρίτον της εφεδρείας του Β΄ Σ.Σ., ο Ελληνικός Στρατός θα έμενε ακλόνητος εις τας θέσεις του! Ότι δεν εχρησιμοποιήθη δύναμις εφεδρική εις μικράν απόστασιν από του Αφιόν υπάρχουσα.
Και τούτο βαρύνει τον ηγήτορα του Στρατεύματος αντιστράτηγον Χατζηανέστην, όστις εκτός των άλλων μεταβολών τας οποίας επέφερεν εις τας Διοικήσεις των μονάδων, δια των οποίων επετάχυνε την αποσύνθεσιν του Στρατού, διέλυσε τα συγκροτήματα και κατέστησεν ανεξάρτητα απ΄ αλλήλων τα Σώματα Στρατού εξαρτώμενα απευθείας εκ της Στρατιάς. Ούτω διεσπάσθη η ενότης του μετώπου.
Επιθεώρηση Αρχιστρατήγου Χατζηανέστη στο μέτωπο τον Αύγουστο του 1922
Η εν τη διοικήσει της Στρατιάς προ της επιθέσεως τακτική του αρχιστρατήγου ως και η μετά την επίθεσιν στάσις αυτού είναι δείγματα αψευδή, ότι η εγκατάλειψις της Μ. Ασίας είχε προαποφασισθή υπό της Κυβερνήσεως και προς εκτέλεσιν του εγκλήματος τούτου εστάλη ο Χατζηανέστης!
Δυσκόλως δύναται τις να πιστεύση ότι Έλληνες πολίται, Έλληνες στρατηγοί και ο βασιλεύς των Ελλήνων απεφάσισαν και ηργάσθησαν δια την εκκένωσιν της ελληνικοτάτης Μ. Ασίας! Αλλ΄ αυτή είναι η σκληρά αλήθεια! Εθυσιάσθη η Μ. Ασία, όπως στερεωθή ο θρόνος! Το παν δια τον θρόνον και υπέρ του θρόνου! Δια τον θρόνον το αίμα και το χρήμα του Ελλην. λαού. Τοιαύτη η νοοτροπία της κυβερνούσης φατρίας. Ούτως εσκέπτετο και ούτως έδρα. Διότι δεν ηδύνατο να φαντασθή εαυτήν υπάρχουσαν και ενεργούσαν ως πολιτικόν κόμμα, χωρίς να στηρίζεται εις τον κακή μοίρα αγαπώμενον τότε παρά του Ελληνικού λαού, βασιλέα!…Ο αρχηγός της Στρατιάς Χατζηανέστης άμα επληροφορήθη την επίθεσιν όχι μόνον δεν έσπευσε μετά του Επιτελείου του, ως ώφειλεν, να εξέλθη της Σμύρνης και πάραυτα να ευρεθή μεταξύ των μαχόμενων μονάδων, όχι μόνον δεν διέταξε την ανασυγκρότησιν των Συγκροτημάτων, ως προγενεστέρα του διαταγή υπήρχεν εν περιπτώσει επιθέσεως, αλλά και εις τον Διοικητήν του Α΄ Σώματος Στρατού στρατηγόν Τρικούπην, ζητούντα επιμόνως βοήθειαν, υπέμνησεν μετά πρωσσικού ύφου, ότι οφείλει να υπακούη εις τας διαταγάς των ανωτέρων του.
Ο Θεοδόσης Θ. Σταματέλλος στρατιώτης στη Μαγνησία της Μικράς Ασίας το 1921
Ούτως αι Μεραρχίαι άμα τη διασπάσει της IV Μ. επί του Καλετζίκ ηναγκάσθησαν να συμπτυχθώσιν η μία μετά την άλλην και μη έχουσαι διαταγήν συγκεντρώσεως ετράπησαν όπου εκάστη ενόμιζεν συμφερώτερον, καταδιωκομένη υπό εχθρικής δυνάμεως ενιαχού μεν σοβαράς, πολλαχού δε εξ ευαρίθμων μόνον ιππέων Τσετών.
Και ο Ελληνικός Στρατός ο από του 1912 αγωνιζόμενος και ουδέποτε δοκιμάσας την αποτυχίαν παρουσίασε το οικτρόν εκείνο θέαμα ατάκτων καταδιωκομένων υπό εχθρού ολιγαρίθμου και τρεπομένων εις επαίσχυντον φυγήν!..
Ουδαμού ουδέποτε στρατός Ελληνικός παρουσίασεν το θέαμα τούτο. Πλην το τοιούτον δεν υπήρξε ήττα του Ελληνικού στρατού, ως ηθέλησαν τινες, εν οις και ο αμαρτωλός Χατζηανέστης, να ισχυριθώσιν, ίνα εις αυτόν επιρρίψωσι τας ευθύνας της καταστροφής, αλλ΄ ήττα της Κυβερνήσεως και των αρχηγών του!..
Άμα τη ενάρξει της υποχωρήσεως των Μ/ρχιών, η IV Μεραρχία και οι σχηματισμοί αυτής ως και το Απόσπασμα τηλεγραφητών, παρ΄ ω υπηρέτουν, ακολουθεί…».
Να συμπληρώσουμε τέλος ότι ο αναφερόμενος στο ημερολόγιο Διοικητής της Στρατιάς της Μικράς Ασίας στρατηγός Χατζηανέστης, αφού δικάστηκε από έκτακτο στρατοδικείο -στη λεγόμενη «Δίκη των Έξι»- καταδικάστηκε στις 15 Νοεμβρίου 1922 σε θάνατο επί εσχάτη προδοσία για τη Μικρασιατική Καταστροφή, μαζί με τους πρώην πρωθυπουργούς της Ελλάδας Π. Πρωτοπαπαδάκη, Δ. Γούναρη, Ν. Στράτο και τους υπουργούς Γ. Μπαλτατζή και Ν. Θεοτόκη. Εκτελέστηκαν και οι έξι την ίδια μέρα στο Γουδή.
Πηγή:
Θεοδοσίου Θ. Σταματέλλου, Ημερολόγιο του εν Στρατώ βίου μου – Μικρασιατική Καταστροφή» (27 Απριλίου 1919 – 12 Σεπτεμβρίου 1922), Χειρόγραφη έκδοση, Αθήνα 2002
Η Ελλάδα τών δύο ηπείρων καί τών πέντε θαλασσών πού έγινε ή Ελλάδα τής Αθήνας καί τής Θεσ/νικης , ή «μεγάλη ιδέα» ,οί μεγάλοι εθνάρχες Βενιζέλος, Καραμανλης , Ππανδρέου κλπ καί γενικά …τά μεγάλα παραμύθια πού σερβίρουν σάν ιστορία .
Μιά ουσιώδης λεπτομέρεια μόνο γιά νά καταλάβουμε τήν ηλιθιότητα καί τήν ανιδεότητα τού «μεγάλου εθνάρχη» Βενιζέλου πού τόν εχουν κάνει άγαλμα καί αεροδρόμιο…
Η μικρασιατική εκστρατεία έγινε υπό καθεστώς Δ.Ν.Τ. ! Η χρεοκοπημένη Ελλάδα πήγε όχι μόνο νά «απελευθερώσει» τούς έλληνες τής Μ.Ασίας αλλά πήγε καί νά καταλάβει τήν Αγκυρα !!!
Επειδή πολλές φορές σε παρακολουθώ να χάνεις το μέτρο, σου επισημαίνω: Η προσπάθεια κατάληψης της Άγυρας δεν έγινε επί Βενιζέλου αλλά επί «αντι-Βενιζελικών». Τι σημαίνει αυτό; Διάβασε! Όσο για το καθεστώς ΔΝΤ τότε, διάβασε λίγο οικονομική ιστορία της Ελλάδας. Θα ντραπείς αλλά για τους λόγους που υπαινίσσεσαι. Δηλαδή; Ότι η Ελλάδα απέκτησε πλεονασματικούς προϋπολισμούς ότνα τις φόρεσαν τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο και δεν μπορούσαν οι ντόπιοι ΠΑΤΡΙΩΤΑΡΕΣ να τα τρώνε τραγουδώντας τον Εθνικό Ύμνο!
δεν σε καταλαβαίνω , «..θα ντραπείς γιά τους λόγους πού υπαινίσσεσαι…» Τί εννοείς ? Καί εν πάσει περιπτώσει ,θεωρείς ότι ό Βενιζέλος τών «δύο ηπείρων καί τών πέντε θαλασσών»… δέν ήταν τό πιονάκι στά χέρια τών μεγάλων δυνάμεων ?
Πάντως άν εννοείς πλεονασματικούς προυπολογισμούς αυτούς πού προέκυψαν από τό «μεγαλοφυές οικονομικό μέτρο » τού Πρωτοπαπαδάκη πού έκοψε τό χρήμα στή μέση … ε τότε τί νά πώ .Μέ τέτοια κόλπα , πού γίνονται καί σήμερα ακόμα …πάντα χρεοκοπημένοι θά είμαστε .
Ολοταχώς προς πλεονασματικούς προυπολογισμούς ,με
το κράτος να χρωστά 7-8 δις σε ιδιώτες , και αυτοί περίπου 60 δις στην εφορεία , 70 δις στις τράπεζες και περίπου 17 δις στα ασφαλιστικά ταμεία , και όλοι μαζί 320 δις στους πιστωτές !!
Πραγματικά απορώ με αυτούς που αναμασάνε τις μπούρδες που ακούμε ολημερίς.
Αγαπητέ Giorgos
Είναι προφανές ότι δεν μπορεί έτσι να γίνει διάλογος: Για πλεονασματικούς προϋπολογισμούς ΠΡΟ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ λέω εγώ (δηλαδή προ του 1912) για το αναγκαστικό δάνειο του (σημειωτέον: αντιβενιζελικού Πρωτοπαπαδάκη) το έτος 1922!)μου απαντάς εσύ. Τελειώνω με τούτο που ισχύει για όλους μας: Πριν φτάσουμε στα ανώτερα Μαθηματικά, πρέπει να μάθουμε τι΄ς 4 αριθμητικές πράξεις, ήτοι: Πριν αποφανθούμε αφ΄υψηλού (ερμηνεύοντας και ρητορεύοντας) περί παντός επιστητού της ανθρώπινης ιστορίας, καλό είναι να μάθουμε γυμνά τα γεγονότα και τις χρονολογίες τους. Αλιώς…
Αγαπητέ Astos
Για προ του 1912 μιλάω εγώ, για το 2014 μου απαντάς εσύ. Τέλειος διάλογος! Απαντάει ο καθένας σ” αυτό που γουστάρει όχι σ” αυτό που λέει ο συνομιλήτής του.
Ναίσωστά πρώτα ανακαλύπτουμε το 1 καί μετά τό 2 , συμφωνούμε.
Λοιπόν , 1893 Χαρίλαος Τρικούπης : ΚΥΡΙΟΙ ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΕΠΤΩΧΕΥΣΑΜΕΝ ! 1897 έρχεται τό ΔΝΤ στήν Ελλάδα καί μένει εδώ γιά τουλάχιστον 50 χρόνια (ή κορδέλα τής ΔΟΕ πού υπήρχε στά προιόντα τού ελληνικού μονοπωλίου ,υπήρχε μέχρι και τη λήξη τού Β” Πγκοσμίου πολέμου . 2011 Γ.Παπανδρέου :λεφτά υπάρχουν…τά έφερε τό ΔΝΤ.
Πότε υπήρξαν αυτοί οί πλεονασματικοί προυπολογισμοί ? γιά πές μας κι΄μάς νά χαρούμε .
@ΤΙΠΟΥΚΕΙΤΟΣ ,
Όπως όμως το αναφέρεις ,είναι νομίζω ατυχές να μήν κάνεις τον διαχωρισμό, διότι παραπέμπει σε παραλληλισμό με το σήμερα.
Ομολογώ πως δέν γνωρίζω για το 1912, και άν είναι όπως τα λές , τότε δέν έχει μείνει τίποτα όρθιο , ούτε το ΔΝΤ !!
Εφόσον οι ντόπιοι πατριδοκάπηλοι «νταβαάδες» μας , μια χαρά συνεχίζουν , και όντας απαίδευτοι , τόσο περισσότερο κυνικοί.
Υ.Γ.
Δέν χρειάζεται να είναι κανείς διαβασμένος ή έξυπνος για να καταλάβει τι σημαίνει για έναν λαό η υπαγωγή του σε καθεστώς ΔΝΤ , εφόσον αρκεί μόνο να δεί τα αποτελέσματα του πάνω από τις χώρες που πέρασε ,τουλάχιστον από το 1912 και μετά , δέν αρκεί ??!!
@giorgos, συμφωνώ με ΤΙΠΟΚΛΕΙΤΟΣ όχι γιατι είμαι ειδικός αλλά διάβαζοντας 5-6 βιβλία / μελέτες διαφόρων συγγραφέων με διαφορετικές πολιτικές απόψεις για την εποχή βενιζέλου προκύυπτουν αυτά. σκοπίμως όμως αποκρύφθηκε η ήττα βενιζέλου το 1920 διότι αμέσως μετά οι αντίπαλοι νικητές (βασιλικοί και αριστεροί που φωναζαν οίκαδε, δηλαδή επιστροφή στα σπίτια μας απο τον πόλεμο) αποδιοργανωσαν το στρατό, έκαναν εχθρούς τους συμμάχους και επιτέθηκαν στην Αγκυρα αναιτίως κάτι που ο βενιζέλος δεν ήθελε με τίποτε γνωρίζοντας τη δυσκολία να κρατήσει ακόμη και τη Σμύρνη. αλλά την ιστορία την έγραψαν μετά οι νικητές πολιτικοί που βέβαια ήταν φιλοβασιλικοί. ακόμη και μετά την καταστροφή που τον κάλεσαν να συνέβαλε στην ανταλλαγή. αν δεν γινόταν η ανταλλαγή φίλοι μου, όπως βλέπουμε σημερα πια την τούρκικη πολιτική, θα ειχαν αφανιστεί ή εκτουρκιστεί ή διωχθεί όλοι οι χριστιανοί της σμύρνης και του πόντου, ενώ δεν θα είχαμε γεμίσει τη Μακεδονία με εκατοντάδες χιλιάδες Ελλήνων προσφύγων που σήμερα διαμορφώνουν την τόσο ζωτική πλειοψηφία στα μέρη αυτά. θεωρώ την εστω και παραμικρή μομφή εναντίων του βενιζέλου (όπως και εναντίων Κολοκοτρώνη και Καποδίστρια) απαράδεκτη και ασυγχώρητη για όσους διαβάζουν. για τους άλλους καλό είναι να διαβάσουν, αξίζει ο χρόνος που σπαταλάς γιατί σε βοηθά να εξηγείς και τις σημερινές καταστασεις χωρίς δογματισμούς και αφορισμούς.