Κατάστιχο του 1726 με τους κλήρους που έλαβαν από τους Ενετούς ιδιώτες στη Βόνιτσα

Από τους δικαιούχους  οι 61 κατοικούσαν στην Αγία Μαύρα (37,7% του συνόλου)

ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΙΑ ΑΚΑΡΝΑΝΩΝ
ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

No 36
Εισήγηση από την Αμφικτιονία Ακαρνάνων

Στην επίσκεψη, του Καθηγητή Κου Νικόλα Βερνίκου, στη Βόνιτσα, στο τέλος του Σεπτεμβρίου 2014, μέσα στο πρόγραμμα εργασιών, είχε συμπεριληφθεί και η εξέταση ορισμένων εγγράφων στα Δημόσια αρχεία της Λευκάδας.

Πρίν από την επίσκεψη, ο Νικόλας Βερνίκος μας είχε προμηθεύσει με την λίστα των εγγράφων που μας ενδιέφεραν και έπρεπε να αντληθούν, για τον τρίτο τόμο των ιστορικών κειμένων της Βόνιτσας.

Νικόλας Βερνίκος, Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου

Όμως είχε εντοπίσει και ένα έγγραφο – κατάστιχο* που ανήκε σε περίοδο που είχε παρατεθεί στον πρώτο τόμο ιστορικών κειμένων Βόνιτσας (1700-1800 μχ). Τότε που έγινε η έκδοση του πρώτου τόμου, το εν λόγω κατάστιχο δεν ήταν σε γνώση μας, ώστε να γίνει η επεξεργασία-μελέτη του και να συμπεριληφθεί σε αυτόν.

Μπροστά σε αυτό το θέμα, αλλά και με σίγουρο το ενδεχόμενο στην έρευνα για τους επόμενους τόμους, να συναντούμε σημαντικά στοιχεία, τα οποία θα αναφέρονται σε χρονικές περιόδους που έχουν εξεταστεί στους ήδη εκδοθέντες τόμους, κρίθηκε αναγκαίο, να δημοσιεύουμε αυτά τα κείμενα, για να τα έχουν όλοι όσοι έχουν προμηθευτεί τον πρώτο και δεύτερο τόμο.

Ολες οι δημοσιεύσεις θα συμπεριληφθούν, στο τέλος των 11 τόμων, σε ένα τόμο με τίτλο «παράρτημα».

Σήμερα σας παραθέτουμε ένα άγνωστο στοιχείο της Ενετικής Βόνιτσας, το κατάστιχο των περιουσιών που η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας παραχώρησε σε μεγάλο πλήθος ανθρώπων, οι οποίοι την χρονική στιγμή της παραχώρησης δεν κατοικούσαν στη Βόνιτσα. Η επεξεργασία του κατάστιχου, από τον καθηγητή κ. Νικόλα Βερνίκο, μας δίνει μοναδικές και άγνωστες μέχρι σήμερα πληροφορίες.

Είναι το πρώτο βενέτικο έγγραφο που αναφέρεται σε μέρος του κτηματολόγίου της Βόνιτσας. Εχουμε έτοιμα για επεξεργασία τα κτηματολογικά του Boccale (Μπούχαλης) και του Cochini (Κόκκινος). Σε σύντομο χρόνο θα σας παρουσιάσουμε ένα άλλο ντοκουμέντο με τα Βενέτικα κτηματολογικά.

Επανερχόμενοι στο θέμα του κατάστιχου του 1726, πιστεύουμε ότι αυτοί οι νέοι ιδιοκτήτες ακίνητης περιουσίας στη Βόνιτσα, ανήκουν στη κατηγορία των ανθρώπων που το 1715, ακολούθησαν τους Ενετούς στη Κέρκυρα, υπερασπιζόμενοι το τελευταίο προπύργιο της Βενετίας στο Ιόνιο, την Κέρκυρα. Δεύτερη κατηγορία είναι αυτοί οι οποίοι δια χρημάτων προσέφεραν βοήθεια στη Βενετία, στη προσπάθεια της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας να συγκεντρώσει μισθοφόρους στην άμυνα της Κέρκυρας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Σόλεμπουργκ, ο αρχηγός των Ενετικών στρατευμάτων στη πολιορκούμενη Κέρκυρα, αλλά και μετά στην επιτυχή προσπάθεια επανάκτησης όλων των Ενετικών κτήσεων στο Ιόνιο – Βόνιτσα –Πρέβεζα – Πάργα, ήταν μισθοφόρος.

Πρίν σας δώσουμε το κατάστιχο με τις περιουσίες που δώθηκαν σε κατοίκους εκτός Βόνιτσας, το 1726, θα σας ζητήσουμε να δώσετε ιδιαίτερη προσοχή στα τοπονύμια που αναφέρονται σε αυτό. Είναι ακριβώς τα ίδια που και εμείς σήμερα χρησιμοποιούμε μετά από τρεις αιώνες (Βουτουμιά, Πλατανιάς, Κατάκολο, Αι Γιάννης, κλπ). Επίσης αξίζει της προσοχής μας, τα ονόματα αυτών που δεν ήταν κάτοικοι της Βόνιτσας και τους δόθηκε περιουσία. Είναι ονόματα από σημερινούς κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, δηλ. αυτοί αργότερα ήλθαν και κατοίκησαν στην Ενετική Βόνιτσα (Ζαφαράνας, Παπακωστόπουλος, Ρομποτής, Ρούσσος, Ανυφαντής, Αλεανδρής, Αετινός, κλπ).

Για την Αμφικτιονία Ακαρνάνων

* Το Κατάστιχο που παρουσιάζουμε εδώ σώζεται στο Αρχείο της Λευκάδας και φέρει τον αριθμό 01.09.050 με την αναφορά Kατάστιχo 1726. (Προβλεπτής Βόνιτσας) Vonizza nel anno 1726, … abbitanti dell’isola. No 36.

Πρόκειται για έναν κατάλογο της ακίνητης περιουσίας που παραχωρήθηκε, μέσα στην περιοχή της Βόνιτσας, σε ιδιώτες που διαμένουν στα παρακείμενα νησιά του Ιονίου, στην Πρέβεζα και σε άλλα μέρη της Βενετικής επικράτειας.

Πρόκειται για ένα χαρτόδετο χειρόγραφο με 40 φύλλα, αρκετά καλλίγραφα γραμμένο στα ιταλικά, διαστάσεων 285×202, διατηρημένο σε μέτρια κατάσταση.

Στον κατάλογο για κάθε δικαιούχο απαριθμούνται, με τα τοπωνύμια τους, τα ακίνητα που τους εκχωρήθηκαν και αναφέρονται στη δεξιά σελίδα τα διατάγματα ή οι αποφάσεις με τα οποία τους δόθηκαν. Ακολουθεί μνεία της έγκρισης (aprobazione) και της κανονικής πληρωμής της δεκάτης ή του νιβέλου (ενοικίου). Σε ορισμένες περιπτώσεις σημειώνεται πως ο δικαιούχος δεν εμφανίστηκε και έχασε το δικαίωμα στην ιδιοκτησία.

Στο κατάστιχο αυτό, σε σύνολο 162 αναγνωσμένων εγγραφών, 43 είναι γυναίκες (done και vedove) το 26,5%, δηλαδή, του συνόλου. Έχουμε επίσης και άλλες 7 οικογενειακές μερίδες (4,3%). Από τους δικαιούχους που έλαβαν κλήρους στη Βόνιτσα οι 61 κατοικούν στην Αγία Μαύρα (37,7% του συνόλου), 53 μένουν στην Κέρκυρα (32,7%), 17 στην Πρέβεζα (10,5), 4 στη Ζάκυνθο (2,4%), 5 στην Κεφαλονιά (3%), ενώ στην Βενετία διαμένουν 9 (5,5%), στην Ιταλία 5 και στη Δαλματία ένας. Έχουμε δηλαδή 17 μερίδες ατόμων που τους δόθηκε κτηματική περιουσία και έχουν κατοικία διαμονής εκτός του ελληνικού χώρου (το 10,5% περίπου). Αξιοπρόσεκτο είναι επίσης πως από τους 14 αυτούς δικαιούχους του «εξωτερικού» οι 5 είναι γυναίκες.

Από το γεγονός ότι τα άτομα του καταλόγου δεν διαμένουν στην Βόνιτσα, πληρώνουν όμως κανονικά την δεκάτη των προϊόντων, όπως μαρτυρούν οι σημειώσεις που συνοδεύουν τις αναφορές στα «decreta» παραχωρήσεων, προκύπτει πως τα χωράφια καλλιεργούσαν ντόπιοι σέμπροι. Ως εκ τούτου θα πρέπει να αναζητηθούν στοιχεία που να διευκρινίζουν τις σχέσεις των ιδιοκτητών προς τους επίμορτους καλλιεργητές όπως και τις υποχρεώσεις των τελευταίων. Σύμφωνα με την ισχύουσα σήμερα ελληνική νομοθεσία η «επίμορτος αγροληψία» (σεμπριά) έχει δύο μορφές. Στη μία ο ιδιοκτήτης συμμετέχει στις δαπάνες καλλιέργειας και λαμβάνει μέρος των καρπών αφήνοντας το υπόλοιπο στον καλλιεργητή, τα δύο μέρη επιμερίζονται με τον τρόπο αυτό την δεκάτη. Στη άλλη περίπτωση ο ιδιοκτήτης του αγροκτήματος εισπράττει ένα ετήσιο μίσθωμα (νιβέλλο) από τον καλλιεργητή που έχει τη χρήση και κάρπωση και κρατάει όλη τη σοδειά πληρώνοντας τους φόρους.

Ερευνητέο είναι, σε κάθε περίπτωση, το ποιά και πόσα άτομα ήταν παρόντα τη στιγμή της καταμέτρησης των καρπών και της συγκέντρωσης της «δεκατιάς» από τους εκπροσώπους των εκάστοτε ενοικιαστών των φόρων. Από ένα μικρό κατάστιχο της δεκάτης που σώζεται στα άρχεία της Λευκάδας, ξέρουμε πως η καταμέτρηση γινόταν στα χωράφια ή στα αλώνια και χρησιμοποιούσαν τα «επίσημα» δοχεία των μέτρων και σταθμών.

Οι παραχωρήσεις ιδιοκτησιών στη Βόνιτσα, όπως και στα άλλα μέρη των βενετικών κτήσεων του Ιονίου και της Αδριατικής εγγράφονται μέσα σε μία ευρύτερη οικονομική μετάλλαξη που γνώρισε η Γαληνοτάτη στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα της ύπαρξης της μετά την συνθήκη του Πασσάροβιτς το 1718 και την απώλεια της Πελοποννήσου που ολοκλήρωσε την κατάληψη των μεγάλων υπερπόντιων βενετικών κτήσεων. Την αλλαγή των οικονομικών ισορροπιών περιγράφει ο Jean Georgelin (1978) με τον ακόλουθο τρόπο:

«Η οικονομία του Κράτους της Βενετίας, του κράτους με την πραγματική του διάσταση, δηλαδή την ομοσπονδία των δεκατεσσάρων επαρχιών, έγινε αγροτική. Το ποσοστό του κέρδους των μεγάλων κτηματικών ιδιοκτησιών, έχοντας υπερβεί εκείνο του εμπορίου με την Ανατολή (του Λεβάντε), έδωσε το προβάδισμα στην (ιταλική) Στερεά του Βένετου (την Terraferma), αυτό μας επέτρεψε να γράψουμε πως «Για τους (Βενετούς), στη διάρκεια του δεύτερου τρίτου του 18ου αιώνα, η περιπέτεια δεν ήταν στα βάθη της Ερυθράς θάλασσας αλλά στις πύλες της Πάδοβας. Η συσσωρευμένη γαιοπρόσοδος τροφοδότησε μαζικές επενδύσεις σε κτήρια, που εκτός από τα 40 παλάτια, τις 12 σκουόλες, τα 6 νοσοκομεία, τις 40 εκκλησίες της πρωτεύουσας (Dominante), επέτρεψε την ανέγερση 600 περίπου επαύλεων […]»¹

Και προσθέτει: η ανάπτυξη της γεωργίας την εποχή εκείνη προκαλεί εντύπωση για τα απόλυτα συγχρονα χαρακτηριστικά της την κεντική θέση που είχε η παραγωγή καλα-μποκιού, της μετάξης και του κρασιού. Η κατά κεφαλή παραγωγικότητα της βενετικής γεωργίας ξεπερνούσε εκείνη του Πιεμόντε και του μεγαλύτερου μέρους των γαλλικών επαρχειών. […] Τα στοιχεία που διαθέτουμε βασίζονται στις βενετικές απογραφές (Anagrafi) που με εξαίρεση τη Σουηδία, δεν είχαν τις όμοιες τους στην υπόλοιπη Ευρώπη.²

Για το κατάστιχο με τις αναλυτικές εγγραφές καθώς και τον αλφαβητικό κατάλογο των δικαιούχων κάντε κλικ ΕΔΩ

Νικόλας Βερνίκος
Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου

_______________________________

¹ Γαλλικό κείμενο: «L’économie de l’Etat vénitien, l’Etat au vrai sens du terme, la fédération des quatorze provinces, s’était ruralisée. Le taux de profit dans les grandes propriétés, supérieur à celui que pouvait procurer le commerce du Levant, avait privilégié la Terre Ferme, au point que nous nous permînes d’écrire ‘’Pour eux (le Vénitiens), dans le second tiers du 18e siècle, l’aventure n’était plus au fond de la mer Rouge mais aux portes de Padoue. 6 La rente foncière ainsi accumu-lée avait alimenté un véritable investissement dans la pierre, lequel, outre les 40 palais, les 12 scu-ole, les 6 hôpitaux, les 40 églises de la Dominante, fit jaillir du sol de la Vénétie près de 600 villas […]»

² «L’essor de l’agriculture à cette époque ne pouvait que frapper par ses traits résolument modernes, la place tenue par le mais, la soie, le vin. Par ses niveaux de production, per capita, elle dépassait le Piémont et à coup sur la majorité des provinces française. […] Et les chiffres que nous avons (…), en nous appuyant ente autres sur les Anagrafi, les recensements de l’Etat vénitien, lesquels, à l’exception de la Suède, n’avaient pas leurs pareil en Europe […]». Venise au siècle des lumières, Paris 1978, σελ. 14.