Αφορισμοί παλιά στα χωριά του Αλεξάνδρου Λευκάδας
Χειμώνες παλιά στο χωριό. Τα κούτσουρα να καίνε στη γωνιά, κρύο της αρκούδας -καλά λένε ότι έχει αλλάξει ο καιρός!- κι ο αέρας να μπαίνει απ΄ όλες τις χαραμάδες, που ήταν μπόλικες. Μπροστά ζεσταινόσουν, λίγο πιο πίσω άστα να πάνε!
Οι προμάδες στην ημερήσια διάταξη, καμιά πατάτα στη χόβολη, οι λεμονόκουπες για τις χιονίστρες να γίνονται δυσεύρετες. Εκεί ήταν που άρχιζαν και οι ιστορίες. Ξεκίναγαν συνήθως από τους Τούρκους και το Μπιζάνι για να φτάσουν στην πιο πρόσφατη ιστορία του τόπου μας. Τους Αμίτες (ΕΑΜίτες), τους Ιταλογερμανούς, το ξύλο, την τρομοκρατία και τις λεηλασίες από τις συχνές επιδρομές των κατσαπλιάδων στα χωριά μας.
Κι όλα αυτά ανάκατα με άλλες ιστορίες για αερικά και νεράιδες, για σατανάδες και βρυκολάκους … για αφορισμούς1. Που έπαιρναν μυθικές διαστάσεις στα παιδικά μας μυαλά. Άντε μετά να πας προς νερού σου, που έπρεπε αναγκαστικά να βγεις από το σπίτι.
Δεν γνωρίζουμε αν είχαν ζήσει τους αφορισμούς οι διηγούντες -ηλικιακά μπορεί και να τους έζησαν- ή τους είχαν και αυτουνών μεταφερθεί προφορικά από άλλους. Τα γεγονότα πάντως και το τελετουργικό γινόταν ένα κουβάρι με τις υπερβολές και τη μυθοπλασία. Σε τρίστρατα και σταυροδρόμια, λέει, γινόταν, με τους παπάδες να φοράνε τα ράσα ανάποδα. Ανάποδα γύριζαν ακόμη και τις προστιές. Μύθος τα περισσότερα.
Γεγονός όμως είναι, και ίσως να υπάρχει κάπου επίσημα καταγεγραμμένο, ότι στα Κολυβάτα Λευκάδας είχαν γίνει παλιότερα δυο αφορισμοί. Ο πρώτος αφορούσε κάποιον ονόματι Λιέρικο, μάλλον για παρατσούκλι πρόκειται, που είχε κλέψει τα γουρούνια του γέρου Αντρειά. Θα πρέπει να ήταν Κολυβάς στο επίθετο, αφού ακόμη και μέχρι σήμερα συνηθίζεται να λέγεται σε κάθε μεγάλη αναποδιά από τους Κολυβαίους: «Πληρώνουμε τα γουρούνια του Λιέρικου!» ή εν είδει ρητορικού ερωτήματος: «Μα καλά τις αμαρτίες του Λιέρικου πληρώνουμε;»
Ο έτερος αφορισμός, όπως έχει φτάσει στα αυτιά μας, αφορούσε κάποιον Παράρη, κι αυτό μάλλον παρατσούκλι θα ΄ναι. Λέγεται ότι ήταν νόθος γιος κάποιου Δαμιανή και ότι αφορίστηκε για το κλέψιμο των ασημένιων καντηλιών του Αγίου Νικολάου, ενοριακού ναού του χωριού. Κατά μία εικασία τα καντήλια είχαν δωριστεί από μέλη της οικογενείας του στον Άγιο Νικόλαο και όταν ήρθε σε οικονομική στενότητα τα έκλεψε πράγματι, με την υπόσχεση να τα αντικαταστήσει αργότερα.
Στο διπλανό με τα Κολυβάτα οικισμό του Αλεξάνδρου (Μαυρογιαννάτα) γίνεται λόγος, καίτοι πληθυσμιακά μεγαλύτερος, όλως παραδόξως για έναν μόνο αφορισμό. Είχε να κάνει με την κλοπή ενός πάλου (= εργαλείο που χρησίμευε σε γεωργικές εργασίες, ιδίως ξελογγώματα). Έχει μείνει και η φράση που θυμούνται οι παλιότεροι: «Όξω ο πάλος του Ανανία».
Συζητώντας κάποτε με κάποιον που ασχολείται με την τοπική εκκλησιαστική ιστορία μας είχε διαβεβαιώσει ότι όσα αναφέρονται πιο πάνω για το τελετουργικό του αφορισμού είναι καθαρή μυθοπλασία. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του το «επιτίμιον του αφορισμού» διαβάζονταν από άμβωνος τρεις συνεχόμενες Κυριακές2. Αφορισμοί έχουν γίνει σε πολλά χωριά της Λευκάδας κι είχαν κυρίως να κάνουν με κλοπές. Το κείμενο που έμελλε να διαβαστεί συντάσσονταν με τη σύμφωνη γνώμη του τοπικού επισκόπου. Διαμορφώνονταν για την κάθε περίπτωση χωριστά. Ο τελευταίος αφορισμός, σύμφωνα με τα λεγόμενα του προαναφερθέντα ειδήμονα, θα πρέπει να έγινε στον τόπο μας γύρω στο 1890 – 1900.
„Santa Maria del Fiore cupola fresco detail“ von Arnold Paul – Eigenes Werk (own Photo). Lizenziert unter CC BY-SA 3.0 über Wikimedia Commons
Ψάχνοντας πρόσφατα σε κάποιες παλιές εφημερίδες που σώζονται στα ΓΑΚ – Αρχεία Νομού Λευκάδας πέσαμε πάνω στην παρακάτω δημοσίευση στην εφημερίδα «ΠΗΓΑΣΟΣ» (Εφημερίς πολιτική και φιλολογική, Αριθ. Φύλ. 91, 28 Φεβρουαρίου 1886) με την οποία ο Μητροπολίτης Λευκάδας Γηγόριος κάνει γνωστό ότι θα δώσει άδεια να ψαλεί «φρικτόν επιτίμιον αφορισμού», για φωτιά που έβαλαν κάποιοι σε σπίτι, εμπορικό κατάστημα και αποθήκες στη Βασιλική (στην ίδια εφημερίδα υπάρχει χωριστή αναφορά για το περιστατικό):
| «O ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΟΣ
Γνωστοποιείται τοις πάσιν, ότι άνθρωποι άγνωστοι, τον Θεόν μη φοβούμενοι, μηδέ την αιώνιον κόλασιν εις νουν έχοντες, την νύκτα της 16 Φεβρουαρίου ε.ε. θέσαντες πυρ κατέκαυσαν την εν Βασιλική οικίαν, εμπορικόν κατάστημα και αποθήκας του Πάνου Λαυράνου με τα εν αυτοίς εμπορεύματα και έτερα είδη, ζημιώσαντες αυτόν πλέον των τριάκοντα χιλιάδων δραχμών. Ότι δε εάν μετανοήσαντες οι κακούργοι αποζημιώσωσιν όπως δήποτε τον παθόντα Λαυράνον, θέλουν συγχωρηθή παρά του πολυευσπλάγχνου Θεού ημών, αλλέως θέλομεν δώσει την άδειαν να ψαλή φρικτόν επιτίμιον αφορισμού κατά των κακούργων αυτών και κατά των γνωριζόντων αυτούς και μη μαρτυρούντων και όψωνται οι ένοχοι. Η παρούσα θέλει κηρυχθεί επ΄ εκκλησίας εις άπαντα τα χωρία του Δήμου Ευγήρου. Εν Λευκάδι τη 27 Φεβρουαρίου 1886 (ΤΣ) † ο Λευκάδος ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ |
Και ένα Αφοριστικόν για κλοπή, όπως δημοσιεύεται στη διδακτορική διατριβή του Παναγιώτη Μιχαηλάρη «Αφορισμός κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Η πορεία ενός επιτιμίου» (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1994):
| «Αφοριστικόν
Η μετριότης ημών δια του παρόντος αυτής γράμματος, βάρος φρικώδους και βαρυτάτου επανατείνεται κατά του εισελθόντος εν [κενό] και κλέψαντος. Το αυτό δε βάρος αφορισμού εκφωνεί η μετριότης ημών, και κατά παντός άλλου του έχοντος είδησιν τινά υπέρ τούτου. Οφείλομεν ουν άπαντες φρίξαι και συσταλήναι τω του αφορισμού βάρει και λογίσασθαι, ότι ο αφορισμός, χωρισμός εστιν από του Θεού και παντελής αυτού αλλοτρίωσις και ότι τον αφορισμόν δεξάμενος και μη το αληθές εξειπών, την ενταύθα ζωήν επώδυνον και χαλεπήν διαζή, και μυρίοις κακοίς και ανιάτοις περιπίπτει νοσήμασιν εις έλεγχον της μεγάλης ταύτης αμαρτίας αυτού, και ουδέ ο ταλαίπωρος νεκρός αυτού διαλύεται, ως και των αλόγων ζώων, αλλά κείται αδιάλυτος και τυμπανίας, εις έλεγχον της εκδεξομένης αυτόν αιωνίου κολάσεως, και εκείσε δε τω αιωνίω πυρί παραδίδονται, εις την ψυχήν αυτού ζημιούται. Δια τούτο ο μεν κλέψας ταύτα, αποδότω πάλιν προς τον ειρημένον άνθρωπον ειδέ είδησιν έχοντες ειπείν περί τούτου ειπάτωσαν πάσαν την αλήθειαν και μηδείς εθελείσαι δια μικράν και ολίγην αισχροκέρδειαν ή και δια φιλίαν ίσως τινά, την αλήθειαν παρυποκρύψαι, καντεύθεν υπό το βάρος του αφορισμού γενέσθαι, και την ιδίαν ζημιωθήναι ψυχήν, ης ουδέ ο κόσμος όλος έστιν αντάξιος, ώστε ο ουν και τα είδε(;) ταύτα ευρεθήναι, προς τους ειπόντας την αλήθειαν, του ψυχικού κινδύνου ελευθερωθήναι. Και το παρόν γράμμα της ημών μετριότητος απολέλυται δι΄ ασφάλειαν3». |
Σε σχέση με τα Ιόνια Νησιά και την κατάχρηση του αφορισμού από την εκάστοτε πολιτική εξουσία αναφέρει ο Παναγιώτη Μιχαηλάρης στη διατριβή του (Σελ. 349):
«Αλλά και στα Ιόνια Νησιά ο αφορισμός εξακολουθεί να αποτελεί όπλο στα χέρια της πολιτικής εξουσίας. Μαρτυρείται συγκεκριμένα μια τοπική εξέγερση στην Σκάλα της Κεφαλονιάς το 1849 εναντίων των Άγγλων· εναντίον των πρωταιτίων της εξέγερσης θα χρησιμοποιηθεί και ο αφορισμός. (Μπατιστάτος. Πονή 333 και ιδίως 337-338· καθώς και Κονιδάρη, Κοντομίχαλος 317.)»
Για δε τον πιο γνωστό ίσως «αφορισμό» του 20ου αιώνα, το ανάθεμα κατά του Ελευθερίου Βενιζέλου, γράφει επίσης ο ίδιος:
«Κλείνοντας το κεφάλαιο αυτό εκτιμούμε ότι δεν πρέπει να μην σχολιάσουμε και την περίπτωση του εκκλησιαστικού εξοστρακισμού του Ελευθερίου Βενιζέλου. Βεβαίως πρέπει και πάλι να επισημάνουμε ότι πρόκειται για ανάθεμα και όχι για αφορισμό. Ωστόσο το πράγμα παραμένει δηλωτικό για την τροπή που μπορεί να πάρουν τα πράγματα ορισμένες φορές και να εξάψουν τέτοια πάθη, τα οποία να οδηγήσουν την Εκκλησία στις αρχές του 20ου αιώνα στην εκτόξευση αναθέματος.
Tο ανάθεμα κατά του Βενιζέλου (Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ)
Τα γεγονότα είναι γνωστά σε γενικές γραμμές. Στις 12 Δεκεμβρίου 1916 εκφωνήθηκε ανάθεμα στο Πεδίο του Άρεως εναντίον του εν Θεσσαλονίκη προέδρου της επαναστατικής κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου. Για το ανάθεμα αυτό έχουν γραφεί πολλά· και πάντως την επόμενη χρονιά όσοι ιεράρχες συνήργησαν στην επιβολή του είχαν κιόλας απομακρυνθεί. Πάντως δεν παύει να αποτελεί ένα τρανό παράδειγμα επιβολής εκκλησιαστικής ποινής υπό την πίεση της πολιτικής εξουσίας. Ίσως μάλιστα το ασυνήθιστο του πράγματος είναι ότι προσδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα σε μια παρόμοια πράξη· και η γενικότερη κατακραυγή που προέρχεται από μια μαζική τελετουργία επιδιώκεται να συντελέσει στην επίτευξη του προσδοκώμενου αποτελέσματος. Βέβαια η κατίσχυση του μέρους που υπέστη το ανάθεμα ήταν πράξη ικανή επόμενη χρονιά να επιφέρει την άρση της ποινής, η οποία καθώς έχουμε αναφέρει δεν είναι δυνατόν να αρθεί.» (Βλ. τα κείμενα για το θέμα αυτό στο Ατέσης, Επισκοπική 2.)
____________________
1 «Εκκλησιαστική ποινή με την οποία ο χριστιανός αποκλείεται εντελώς από τη χριστιανική κοινότητα, ως αμαρτία για τα πολύ βαριά αμαρτήματα στα οποία περιέπεσε» (Λεξικό Τριανταφυλλίδη).
2 «… Η εκφώνηση του αφορισμού είτε της αφοριστικής απειλής, πραγματοποιείται κάποια επίσημη ημέρα, κάποια εορτή αγίου ή τουλάχιστον Κυριακή, προκειμένου να καταστεί γνωστός σε όλους τους χριστιανούς. Δεν υπάρχει ως προς το σημείο αυτό αμφισβήτηση· πιστεύουμε όμως ότι η παρουσία πολλών χριστιανών έχει βέβαια σχέση με την κοινοποίηση της ποινής αλλά παράλληλα συνδυάζεται με την όλη τελετουργία, η οποία καθίσταται περισσότερο εντυπωσιακή και κατά συνέπεια αποτελεσματική όταν γίνεται μέσα στην εκκλησία, από τον εφημέριο ή τον μητροπολίτη και οπωσδήποτε υπό το κράτος έντονης θρησκευτικότητας και διάθεσης υπακοής προς τις εκκλησιαστικές εντολές.» (Παναγιώτης Μιχαηλάρης, Αφορισμός κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Η πορεία ενός επιτιμίου, Σελ. 83, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1994.
3 Γυνάσιο Μυτιλήνης, χγφ 7, φ282r-v (Έχει δημοσιευτεί στην προαναφερθείσα διατριβή).
____________________________________________________________________
Πηγές:
Παναγιώτης Μιχαηλάρης, Αφορισμός κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Η πορεία ενός επιτιμίου, Διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1994. (Διαβάστε τη διατριβή Online)
