Εβδομαδιαία στήλη «Το Κέρας της Αμάλθειας»: Ελεύθεροι «πολιορκημένοι»

Του Χρήστου Σκιαδαρέση,
-Φιλολόγου,
-Μέλους της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών και της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών

Προχθές διάβαζα ένα κείμενο του Ζαν Πολ Σαρτρ, στο οποίο δέσποζε η φράση: «Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος».

Αφού κοντοστάθηκα κάμποσο σε αυτήν, σκέφτηκα ότι, αν είχα απέναντί μου τον μεγάλο αυτό φιλόσοφο, αυτό που θα τον ρώταγα ανενδοίαστα είναι: Πόσους ανθρώπους γνώρισε στη ζωή του που συμπεριφέρονταν χωρίς εσωτερικούς ή εξωτερικούς καταναγκασμούς;

Ή, έστω, ποιοι άνθρωποι συμπεριφέρονται ως αυθύπαρκτα ψυχολογικά υποκείμενα, χωρίς να επηρεάζονται καταλυτικά από τον συνάνθρωπο, το κοινωνικό περιβάλλον, τα πάθη τους;

Ελεύθεροι γεννιόμαστε, ναι, σύμφωνοι, διότι, όπως εξηγεί και ο ρήτορας και σοφιστής (από την Ελαία της Μικράς Ασίας), Αλκιδάμας, «Μηδένα η φύσις δούλον πεποίηκε».

Πάσο.

To «δράμα» όμως αρχίζει απ’ την πρώτη στιγμή που έρχεται κάποιος στον κόσμο. Από τις πρώτες, εν προκειμένω, στιγμές της γέννησης και της κοινωνικοποίησής του.

Διότι αμέσως συνειδητοποιεί ότι η ελευθερία του πρέπει να μπει σε στεγανά, σε καλούπια, να οριοθετηθεί, ότι οφείλει να χάσει ένα σημαντικό μέρος της φυσικής του ελευθερίας ή ότι, για καθετί, τέλος πάντων, που κάνει (ή δεν κάνει), πρέπει να λογοδοτεί στους συνανθρώπους του ή, έστω, να τους λαμβάνει σοβαρά υπόψη του, για να μην εξοστρακιστεί βίαια κάποια στιγμή από την κοινότητά τους και απομονωθεί.

Κατά συνέπεια, υπό την απειλή ή το καθεστώς εκφοβισμού να αποκλειστεί από τον κοινωνικό περίγυρο και να παραγκωνιστεί, αν δεν αποδεχθεί ευλαβικά τις θεμελιώδεις αξίες της κυρίαρχης κοινωνίας, ο άνθρωπος εξαναγκάζεται να αυτοκαταπιεστεί και να αφομοιώσει όλες τις προϋποθέσεις εθελούσιας -χάριν λόγου- ενσωμάτωσης στο ευρύτερο αυτό κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον.

Μάλιστα, για να πετύχουν οι πολιτείες το τελευταίο, επιστρατεύουν και διάφορα σοφιστικά τεχνάσματα που θυμίζουν, ούτε λίγο ούτε πολύ, την τακτική «του μαστίγιου και του καρότου»: από τη μια του υπόσχονται ότι μόνο έτσι, δηλαδή αποδεχόμενος την κυρίαρχη κουλτούρα, θα βιώσει, θα απολαύσει μια «φυσιολογική» και «ομαλή», μια «γνήσια ανθρωπιστική», ας το πούμε, ζωή. Του λένε, δηλαδή, ότι, εφόσον αφομοιώσει και εγκολπωθεί -μέσω της δουλικής μίμησης- τις παραδόσεις και τα ήθη της ομάδας όπου ανήκει, τότε και μόνο τότε θα καταφέρει να αναπτύξει ολόπλευρα τις ιδιότητές του και τις κλίσεις του και θα ζήσει μια άκρως παραγωγική και εξισορροπημένη ζωή, έναν βίο χαρισάμενο.

Και από την άλλη, τον «εκβιάζουνε» τρόπον τινά ότι, αν τολμήσει και αντιταχθεί στην καθομοίωσή του με το σύνολο (δηλαδή, αν αντιστρατευτεί και αποστραφεί τις ιδιαίτερες έξεις και τα ιδιαίτερα ήθη της κοινωνικής του ομάδας) ή, έστω, αν αποπειραθεί να μην παραιτηθεί από την ατομικότητά του, τότε είναι κάτι παραπάνω από σίγουρο ότι θα αποδοκιμαστεί από σύσσωμη την κοινωνία, θα κριθεί ως ανάγωγος και θα υποστεί κάποια εξοργισμένη τιμωρία ή «αποβολή».

Αν δεχτούμε, επομένως, ότι κάθε άνθρωπος υποχρεώνεται να ευθυγραμμιστεί προς τις κοινωνικές επιταγές και τις υπαγορεύσεις, να θέσει, με άλλα λόγια, τον εαυτό του κάτω από αυστηρούς περιορισμούς, κανόνες και αρχές που έχουν θεσπίσει άλλοι για εκείνον, πώς γίνεται, απ’ την άλλη, να διατεινόμαστε ότι παραμένει (εκτός του ότι γεννήθηκε) ελεύθερος και αυτεξούσιος να εγχαράξει ελεύθερα στη δική του ζωή το προσωπικό του στίγμα;

Ή, για να το θέσουμε αλλιώς, πώς αποχαρακτηρίζουμε έναν άνθρωπο ως ελεύθερο, όταν, στο όνομα της διασφάλισης της αρμονικής ισορροπίας και της ομαλής συνεργασίας του με το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο, τον υποχρεώνουμε να ενστερνιστεί μια αναγκαιότητα άκρως δεσμευτική για τον ίδιο, η οποία του αφήνει ελάχιστα ελεύθερα πεδία δράσης και αυτενέργειας;

Είναι, ομολογουμένως, ένα πολύ «λεπτό» και «ευαίσθητο» ζήτημα, το οποίο προϋποθέτει και αντίστοιχα πολύ προσεκτική προσέγγιση και επεξεργασία.

Πάντως, το δεδομένο είναι ότι, για να μην εξοβελιστεί από τις συμβατικές μορφές κοινωνικής συγκρότησης, ζητούμε από τον άνθρωπο να δεσμευτεί ότι, για κάθε εκλογή του, για κάθε ατομική του δράση, θα λαμβάνει υπόψη του και όλες τις υπόλοιπες συνιστώσες της κοινωνικής συνισταμένης, ότι θα εναρμονίζει τα ατομικά του κίνητρα με τα κοινωνικά, ότι θα είναι κάθε φορά πρόθυμος να θυσιάσει το «εγώ» του, δηλαδή τα συμφέροντά του, στο «βωμό» της εξυπηρέτησης των συλλογικών ή πανανθρώπινων αγαθών και σκοπιμοτήτων, σαν κίνηση καλής θέλησης ή σαν αυθόρμητη και ευγενική χειρονομία προσφοράς στον πολιτισμό για όλα όσα μέχρι τότε του επιδαψίλευσε.

Συνοψίζουμε: απόλυτα ελεύθερος δεν μπορεί, προφανώς, να είναι κανένας άνθρωπος, είτε διότι υποχρεώνεται να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του στις αρχές, τις πεποιθήσεις και τις αντιλήψεις του συνόλου, προκειμένου να μην απολέσει την («απόλυτη και τέλεια», όπως του τη διδάξανε) κοινωνική ηθική είτε διότι εκβιάζεται να υποταχθεί σε κάποιες καταναγκαστικές ρυθμίσεις, σε ορισμένους νομικούς περιορισμούς, σε κάποιες αναγκαιότητες, και να ετερονομηθεί, για να συνυπάρξει αρμονικά με τους πλησίον του και να μη ζει (όπως τα άγρια θηρία) έξω από κάθε έννοια κοινωνικής συγκρότησης, άρα κλεισμένος στον εαυτό του και «εγκλωβισμένος» στα όρια που έχει χαράξει ο ίδιος αναλογικά προς τις προσδοκίες του ή, έστω, σύμφωνα με τις δραστηριότητές του.

Απαρνείται βαθμηδόν τις ατομικές του ελευθερίες, με «αντάλλαγμα» να αποδεχτεί ορισμένους παρεμβατισμούς σε αυτές, επειδή, απλούστατα, αυτοί υπαγορεύονται από το συμφέρον των πιο πολλών.

Βέβαια, εδώ γεννάται ένα άλλο κρίσιμο ερώτημα: αν ο άνθρωπος αφηνόταν απόλυτα ελεύθερος, θα επιδιδόταν σε συνετή χρήση της ελευθερίας αυτής ή θα έφτανε στην κατάχρηση;

Αυτή η ερώτηση εγείρει μια τεράστια συζήτηση, η οποία δεν γίνεται να εξαντληθεί μέσα σε λίγες εκατοντάδες λέξεις.

Σίγουρα, αν ο άνθρωπος γεννιόταν ικανός να πραγματώσει την αρετή από μοναχός του, τότε δεν θα συγκροτούσε νόμους να τον εξουσιάζουν.

Όμως, υπάρχει και ο αντίλογος, τον οποίο αρθρώνουν πολλοί άνθρωποι σήμερα:

Η παραπάνω απορία μπορεί να προσεγγιστεί και με την εκ του αντιθέτου οπτική: ότι, δηλαδή, οι πιο πολλοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν το δίκαιο σαν τύραννο, σαν απέραντο δυνάστη, που τους αποστερεί από τα αναφαίρετα και θεμελιώδη δικαιώματά τους.

Αυτό συνήθως συμβαίνει, όποτε οι άνθρωποι αποδέχονται παθητικά την ύπαρξή των νόμων, με την έννοια ότι συνεργούν και οι ίδιοι στον περιορισμό ή στην εξάλειψη των ελευθεριών τους, είτε επειδή τα θεσπίσματα δεν αποτελούν έκφραση όλων των πολιτών, είτε επειδή οι άνθρωποι δεν αντιμετωπίζονται ως ίσοι προς ίσους ενώπιον τους, είτε επειδή οι νόμοι δεν είναι πάντα ικανοί να εκδίδουν τις ωφελιμότερες διαταγές κ.λπ. Εκτός του ότι, στις περιπτώσεις που (οι νόμοι) είναι ανοικτίρμονες και άτεγκτοι, οδηγούν και στη μέγιστη διάπραξη αδικίας.

«Ο άνθρωπος, επομένως, είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος» έγραφε ο Ζαν Πολ Σαρτρ.

Μάλιστα. Ποιος άνθρωπος, όμως; (θα τον ξαναρώταγα).

Αυτός που χιλιετίες τώρα κυριαρχείται από πάθη, ένστικτα τυφλά και ορμές ταπεινές; Όλα αυτά τι είναι, αν δεν είναι τύραννοι μικροί!

Ποιος άνθρωπος;

Αυτός που έχει γίνει δούλος των ίδιων του των επιτευγμάτων, υποχείριο της ύλης και του χρήματος, γρανάζι των μηχανών του;

Ποιος άνθρωπος «είναι καταδικασμένος να ζει ελεύθερος»;

Αυτός που άγεται και φέρεται από τις προκαταλήψεις του, τις ιδεοληψίες του, τα δόγματα και τα στερεότυπά του;

Που είναι δέσμιος προλήψεων, ανατροφής και περιβάλλοντος;

Ποιος;

Αυτός ο άνθρωπος λογιάζεται για ελεύθερος;

Ο βαθιά αλλοτριωμένος, αυτός που κάνει καθημερινά ό,τι περνάει από το χέρι του, για να καταρρακώσει ο ίδιος την αξιοπρέπειά του;

Ή αυτός που έχει επιδοθεί σε έναν βίαιο συμψηφισμό «των μέσα» και «των έξω» του;

Το να παραιτούμαστε από την ελευθερία μας ισούται ίσως με το να παραιτούμαστε από την ανθρωπιά μας.

Και τούτο ισχύει διότι, ό,τι και να σοφιστούν οι «φωστήρες» ενός κράτους, είναι αδύνατον να μας αποσείσουν από τον όλεθρο, από την οδό της βίας, της συνωμοσίας και της στάσης, ιδίως όταν ξέρουν ότι, αφαιρώντας την ελευθερία από τη θέλησή μας, δεν μας υποτάσσουν απλώς αλλά, ουσιαστικά, αφαιρούν και την ελάχιστη ηθική έννοια από τις πράξεις μας.

(Φωτό: Hieronymus Bosch, The Garden of Earthly Delights, Detail, Prado Museum, Madrid).