Έξπρεσιονισμός (Μέρος 4ον)

Κοινωνία και εξπρεσιονισμός

Ότο Ντιξ, «Εις μνήμην των ένδοξων καιρών» – Otto Dix, «The Seven Deadly Sins», 1933

Του Θεόδωρου Αραβανή

(Συνέχεια από το Μέρος 3ον)

Για τα ιστορικά πνευματικά κινήματα υπάρχουν πάντα βαθύτερες κοινωνικές προεργασίες, που όταν αποκρυσταλλωθούν σε ιδεολογικές και αισθητικές κωδικοποιήσεις, παράγουν τους μηχανισμούς αναπαραγωγής των και την ιστορική ταυτότητα, επηρεάζοντας έτσι -ή και διαμορφώνοντας και παραπέρα- τις κοινωνικές εξελίξεις, ακόμα και όταν έχουν εκλείψει οι συνθήκες που γέννησαν αυτά τα κινήματα.

Εκφράζοντας ανήσυχα κάθε φορά απέναντι σε κάθε εφησυχασμό μια αμφισβήτηση, τα πνευματικά κινήματα ακουμπούν στις παραγωγικές κοινωνικές σχέσεις και εκφράζουν τους πόθους, τις προοπτικές, τις αδυναμίες των κοινωνικών ομάδων, όπως διαμορφώνονται στην κοινωνική δυναμική και προβάλλονται σε μοντέλα ή τύπους για την στάση (των κινημάτων αυτών) απέναντι στον κόσμο και όχι απέναντι στην οικονομική μονομερώς λειτουργία.

Ότο Ντιξ, «Το σαλόνι»

Για τις χώρες του Βορρά, στην Δανία μπορεί η αστική τάξη να επέβαλλε τον δημοκρατικό κοινοβουλευτισμό το 1901 (στην Γαλλία περίπου την ίδια εποχή διαχωρίζεται το κράτος απ΄ την εκκλησία), και την καθολική ψήφο της γυναίκας το 1905, αλλά περιορισμένες οι παραγωγικές σχέσεις στο εμπόριο και μόνο κλείνουν το δρόμο για ευρύτερους κοινωνικούς μετασχηματισμούς. Αστική επανάσταση δεν έγινε στην Δανία και οι παλιοί θεσμοί διατηρήθηκαν με μια αίσθηση προοδευτικότητας της εξουσίας, που όμως οι μεταρρυθμίσεις υιοθετούνταν από πάνω (την Μοναρχία) προς το κάτω.

Από το φιλμ «Βαμπίρ» του Δανού δημιουργού Καρλ Τέοντορ Ντράγερ

Οι ίδιες κοινωνικές δομές στην Σουηδία, όπου τα μικρά επαναστατικά κινήματα που συνόδευαν την βιομηχανική ανάπτυξη καταστάλθηκαν στην αρχή του 20ου αιώνα και ένα εκατομμύριο εργάτες μεταναστεύουν στις ΗΠΑ. Και μπορεί στην Νορβηγία η αστική τάξη να πέτυχε να ανακηρύξει την Εθνική ανεξαρτησία της χώρας το 1905, αλλά και κει η πρωτόλεια Εθνική συγκρότηση δεν ήταν εύκολο να μετασχηματίσει τις παραγωγικές δομές και το παραγωγικό υπόβαθρο της χώρας.

Karl Schmidt-Rottluff, «Cats»

Στην Γερμανία οι αποτυχημένες κοινωνικές επαναστάσεις από το 1848 και το 1870, υπέρ της κυριαρχίας του ακαδημαϊκού πνεύματος (αυτός ο ακαδημαϊσμός δομικά μεταφέρθηκε και στην Ελλάδα μέσω της μοναρχικής Οθωνικής Βαυαροκρατίας) και η κυριαρχία των αξιών μιας ανερχόμενης τάξης, για την σιδερόφρακτη ενοποιητική Εθνική διαδικασία (Βίσμαρκ) και ενός μιλιταριστικού πνεύματος που προετοιμάζει τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, συρρικνώνουν τα κοινωνικά οράματα, και φέρνουν σε πρώτο πλάνο τα κοινωνικά αδιέξοδα. Το κλειστό αυτό εν πολλοίς κοινωνικο – οικονομικό – πολιτικό σύστημα έστρεψε τα μικρομεσαία στρώματα στην απαισιοδοξία, διότι έκοβε το όνειρο της οικονομικής και κοινωνικής βελτίωσης, μέχρι και ανόδου, που αποτελεί βασικό κίνητρο των στρωμάτων αυτών.

Ernst Ludwig Kirchner, «Two Yellow Knots with Bunch of Flowers»

Και εδώ μέσα στο απαισιόδοξο κοινωνικό πλαίσιο κρύβεται ένας απ΄ τους βασικούς πυρήνες του εξπρεσιονισμού, ο γοτθικός μυστικισμός. Που σαν ιδεολογική, και καλλιτεχνική τάση, ο γοτθικός μυστικισμός, μεταφράζει τον κοινωνικό πεσιμισμό, σε φοβίες και τις εκφράζει με σχήματα μεσαιωνικών ερμηνειών όπως υπερφυσικό, εμψύχωση της φύσης, τάση στο μαγισμό, δαιμονισμός. Η κοινωνική απαισιοδοξία μορφοποιείται σε παθητική ανησυχία εμφαίνοντας στο άγχος, παραμορφώνοντας έτσι αυτή την πραγματικότητα για το υποκείμενο. Η παραμόρφωση της πραγματικότητας ως αισθητική διέκφανση του εξπρεσιονισμού είναι παρούσα με το χωρίς βάθος αναφορά του στο χώρο, τον κερματισμό του φωτός και τις σκληρές γραμμές.

Ernst Ludwig Kirchner, Girl with cat, 1910

Σε όρους κοινωνικούς, το κοινωνικό σώμα βιώνει την ανασφάλεια ανάμεσα στην συμπίεση από πάνω και ταυτόχρονα απ΄ την εσωτερίκευση της σύγχυσης, ως δυσαρμονία και παράνοια. Η εξπρεσιονιστική ιδεολογία αντιδρά στον ρεαλισμό γιατί δεν βλέπει καμιά κοινωνική συνοχή σε αυτή την κατάσταση των πραγμάτων. Η λογικοποίηση έτσι του αισθητικού (που συνίσταται στην άρνηση της πραγματικότητας) συνιστά και τον ιδεολογικό δυναμισμό του εξπρεσιονισμού για την υπέρβαση.

Erich Heckel, Portrait of a Man

Ο εξπρεσιονισμός έρχεται σε αντίθεση και με τον ιμπρεσιονισμό και τον νατουραλισμό τις τάσεις που υπήρχαν πριν. Μια και αυτές οι τάσεις (ιμπρεσιονισμός και νατουραλισμός) αναγνώριζαν στην ζωή κάτι το υλικό άξιο για να σχολιαστεί. Αντιτίθεται ο εξπρεσιονισμός και στην συμβολιστική ή νεορομαντική άποψη σύμφωνα με την οποία η υλική ζωή απωθούσε, προτιμώντας όμως την φυγή. Εναντιώνεται ακόμα ο εξπρεσιονισμός και στον ακαδημαϊσμό και αναζητά καινούργιες φόρμες έκφρασης. Και αυτό το στοιχείο της εναντίωσης -του αντικονφορμισμού δηλαδή- (ως ιδέα ο αντικονφορμισμός καλλιεργείται και από παράλληλους της κοινωνικής σκέψης και πρακτικής δρόμους) απέναντι στα ως τότε αισθητικά και ιδεολογικά ρεύματα, είναι και επαγωγικά ένα απ΄ τα στοιχεία που κυρώνουν την διάθεση και την δύναμη ανατροπής που πρέσβευε ως κίνημα ο εξπρεσιονισμός.

Erich Heckel, «Olaf Samsonsgang a Flensburg», 1913

Ο Ευάγγελος Παπανούτσος είδε στον εξπρεσιονισμό και στην αισθητική μόνο έκφρασή του: «το δόγμα της απεριόριστης κυριαρχίας του εγώ του καλλιτέχνη, μιας κυριαρχίας που φτάνει ως την αυθαιρεσία απέναντι στο αντικείμενο». Δεν μπόρεσε να διακρίνει ο Ευάγγελος Παπανούτσος (ή δεν ήταν μέσα στις επιδιώξεις του) το συνεκτικά και συμπαγές κοινωνικό και ανθρώπινο ως παραπέμπον που ενυπάρχει στον πυρήνα του εξπρεσιονισμού, ως σημαίνον όρος.

(Συνεχίζεται)

Αναφορές – Βιβλιογραφία:
-Πάπυρος Πρες
-Πάπυρος Λαρούς
-Πήτερ Γκαίυ, Η πνευματική ζωή στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης (Γερμανία 1919-1933)
-Περιοδικό Διαβάζω
-Συλλογή δοκιμίων για την γερμανική επανάσταση και την παγκόσμια πολιτική των ετών 1918-1922. Troeltsch, Ernst, Spektator-Briefe, επιμ. Hans Baron (1924)
-Bayer, Alfred H, Jr, Cubism and Absstract Art (1936)
-Bayer, Herbert, Ise Gropius και Walter Gropius. Bauhaus 1919-1928
-Και διάφορα ιστορικά τεύχη και αναφορές.

Ευχαριστώ και τον φίλο Λευκάδιο μεταφραστή πολλών κειμένων, ο οποίος δεν θέλησε να αναφερθεί το όνομα του.

Διαβάστε ακόμη: