Εβδομαδιαία στήλη «Το Κέρας της Αμάλθειας»: «Ο ρόλος της επιστήμης ως θέμα της Έκφρασης – Έκθεσης στις Πανελλαδικές εξετάσεις»

Την Τετάρτη που μας πέρασε ξεκίνησαν για τα ημερήσια και εσπερινά γενικά λύκεια της χώρας οι Πανελλαδικές εξετάσεις.

Ο προεξάρχων του χορού, ποιος άλλος; Ο ίδιος και απαράλλακτος εδώ και χρόνια.

Αυτός που ξέρει «να βγάζει…» -πρώτος και καλύτερος από τον καθένα- «…τα κάστανα από τη φωτιά»!

Μιλάμε για την Έκφραση – Έκθεση, φυσικά, ή την κοινώς αποκαλούμενη κι ως «Νεοελληνική Γλώσσα».

Με αφορμή, λοιπόν, την «εκκίνηση» του σημαντικού αυτού διαγωνιστικού θεσμού, σκέφτηκα να επιχειρήσω να μπω στη θέση…..ενός δεκαεπτάχρονου μαθητή και να καταγράψω δυο – τρεις σκέψεις μου, απαντώντας την έκθεση του διαγωνίσματος και αξιοποιώντας, έτσι, την καλή αφορμή για προβληματισμό που μου έδωσε ο εκθεσιότιτλός του:

Ο εκθεσιότιτλος:

«Στην τελετή αποφοίτησης του σχολείου σας ως υποψήφιοι/ες φοιτητές/τριες και μελλοντικοί/κές επιστήμονες εκφωνείτε μια ομιλία 500-600 λέξεων στην οποία εστιάζετε σε δύο άξονες:

α) στον ρόλο της επιστήμης στην αντιμετώπιση των σημαντικότερων, κατά τη γνώμη σας, σύγχρονων προβλημάτων και

β) στα ηθικά εφόδια του επιστήμονα που θα του επιτρέψουν να υπηρετήσει αυτό τον στόχο».

Μία… ενδεικτική απάντηση:

«Αξιότιμοι γονείς και καθηγητές,
Αγαπητοί συμμαθητές,

Βρίσκομαι σήμερα στην ιδιαίτερα ευχάριστη θέση, με αφορμή την τελετή αποφοίτησης της φετινής τρίτης Λυκείου, να εκφράσω ορισμένες «αποχαιρετιστήριες» σκέψεις μου, που πιστεύω πως εκφράζουν και όλους -λίγο ή πολύ- τους συναδέλφους που εκπροσωπώ στο βήμα αυτό. Οι σκέψεις μου αυτές είναι, ουσιαστικά, ένας «μίνι» απολογισμός αφενός για το ρόλο που διαδραματίζει -στην εποχή μας, τουλάχιστον- η επιστήμη στην αντιμετώπιση των σημαντικότερων παγκόσμιων προβλημάτων και, αφετέρου, για τα ηθικά εφόδια που πρέπει να διαθέτει ένας επιστήμονας, προκειμένου να εκπληρώνει στο ακέραιο το ρόλο αυτό. Καλή αφορμή για να «ξετυλίξω το κουβάρι» των σκέψεων αυτών αποτελεί, φυσικά, η προσδοκία αρκετών από εμάς να εισαχθούμε στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση και να στελεχώσουμε το «αυριανό» ακαδημαϊκό και επιστημονικό δυναμικό της χώρας με τη δική μας «φουρνιά», με το δικό μας «νέο αίμα», με ό,τι αυτό συνεπάγεται και για τις ευθύνες που, αναλογικά, θα επιφορτιστούμε.

Είμαι σίγουρος ότι θα συμφωνήσετε μαζί μου πως η επιστήμη βοήθησε τα μέγιστα, έως τώρα, στην ικανοποίηση της έμφυτης τάσης του ανθρώπου να αναζητά την αλήθεια και να αναπτύσσει τις γνώσεις του πάνω στους νόμους που διέπουν και «κυβερνούν» τον κόσμο. Η βοήθεια, ωστόσο, που του προσέφερε στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής του και στην επίλυση των πρακτικών προβλημάτων του είναι, επιτρέψτε μου να πω, «απείρως» σημαντικότερη, αφού δεν περιορίστηκε μόνο στη συστηματική έρευνα κάποιων γνωστικών πεδίων και στην εξαγωγή κάποιων τυπολογικών αντικειμενικών αρχών και συμπερασμάτων, αλλά προχώρησε και στην αξιοποίηση των παρατηρήσεων αυτών στη ζωή των ανθρώπων, εξυπηρετώντας άμεσα τις ανάγκες όλων των τομέων της οικονομίας (γεωργία, κτηνοτροφία, βιομηχανία, εμπόριο, κ.λπ.) για αύξηση και βελτίωση της παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών (μέσα μαζικής μεταφοράς και επικοινωνίας κ.λπ.), για τον έλεγχο των δυνάμεων της φύσης, για την προστασία του περιβάλλοντος και, γενικότερα, για την εξασφάλιση της αυτοσυντήρησης και της ευδαιμονίας των ανθρώπινων κοινωνιών.

Κατά πρώτον, θα ήταν καλό, για να περάσουμε κάποια στιγμή και στο «δια ταύτα», να εστιάζαμε το ενδιαφέρον μας στον κρίσιμο ρόλο που επιτελεί η επιστήμη σήμερα έχοντας, μάλιστα, να αναμετρηθεί με μια σωρεία παγκόσμιων και, ιδιαίτερα επαχθών, προβλημάτων. Αυτό που μου έρχεται πρώτο – πρώτο στο νου είναι, ας πούμε, το περιβαλλοντικό. Ποιος δε γνωρίζει ότι τα λύματα και τα απορρίμματα έχουν γεμίσει κάθε γωνιά αυτού του όμορφου πλανήτη, υποθηκεύοντας το παρόν και το μέλλον μας και καθιστώντας το πέρα για πέρα δυσοίωνο; Η υπερθέρμανση του πλανήτη, οι κλιματικές μεταβολές, τα ραδιενεργά και τοξικά απόβλητα, η ατμοσφαιρική ρύπανση στα αστικά κέντρα, όπως τόσα και τόσα άλλα, επιδεινώνουν σφόδρα τη δημόσια υγεία και την υποσκάπτουν άμεσα. Η επιστήμη, με την καταλυτική συνεισφορά της τεχνολογίας, κατόρθωσε σε ένα μεγάλο βαθμό να δώσει διεξόδους στην περιβαλλοντική κρίση, έστω κι αν, στην πράξη, προσηλώθηκε περισσότερο στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων και όχι στην εξάλειψη των βαθύτερων αιτιών. Η ανακύκλωση, ως ορθολογική και φιλική προς το περιβάλλον, διαχείριση των απορριμμάτων, η ίδρυση μονάδων βιολογικού καθαρισμού των λυμάτων, η αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, η ανάπτυξη της αντιρρυπαντικής τεχνολογίας, η παραγωγή βιοκαυσίμων, η κατασκευή βιοκλιματικών κτιρίων είναι ορισμένα από τα μέτρα που συντείνουν προς την κατεύθυνση αυτή. Τώρα, βέβαια, θα μου πείτε τι νόημα έχει η χρήση βιοκαυσίμων, όταν καταστρέφουμε ολοσχερώς τα δάση και εξαντλούμε «μέχρι κεραίας» τους φυσικούς πόρους; Απ’ ό,τι φαίνεται, με τις λύσεις που μας δίνει η επιστήμη, καθυστερούμε μεν κάπως την επαπειλούμενη κατάρρευση του γήινου οικοσυστήματος, αλλά, στην ουσία της, δύσκολα, τελικά, θα την αποτρέψουμε. Και αυτό, επειδή όλα τα πράγματα σε αυτή τη ζωή έχουν να κάνουν με τη δύναμη της ανθρώπινης βούλησης. Όταν θέλουμε πολύ κάτι, τότε και το σύμπαν συνωμοτεί, ώστε να το πετύχουμε. Όταν, όμως, δε θέλουμε…

Ένα δεύτερο σύγχρονο πρόβλημα, στο οποίο η επιστήμη έχει αντιτάξει σθεναρή άμυνα, είναι η τρομοκρατία. Σε πολλά σημεία του πλανήτη κάποιες οργανώσεις ή σέχτες -εθνικιστικές, θρησκευτικές ή φονταμενταλιστικές- σκορπούν τον τρόμο και το θάνατο επιδιδόμενες σε βομβιστικές ενέργειες, ένοπλες επιθέσεις, δολοφονίες και πράξεις εκφοβιστικές. Η απροκάλυπτη χρήση όπλων και βίαιων μεθόδων επιβεβαιώνουν στην πράξη την έλλειψη σεβασμού στην ανθρώπινη ύπαρξη και τον εγκλωβισμό ολόκληρων κοινωνιών στις επιδιώξεις και τις επιλογές μιας μικρής μερίδας αποσταθεροποιητικών στοιχείων. Χάρη στην επιστήμη και, κυρίως, τα ηλεκτρονικά μέσα παρακολούθησης που μας παρέχει η τεχνολογική ανάπτυξη, μπορούμε να εξαρθρώσουμε τις τρομοκρατικές αυτές ομάδες και να προστατέψουμε τα ανθρώπινα δικαιώματα χιλιάδων, αν όχι εκατομμυρίων, ανθρώπων που μένουν εκτεθειμένα στον φόβο, τον πανικό, την ανασφάλεια και τον ακαριαίο θάνατο. Τέτοια μέσα είναι οι δορυφόροι με τις υπέρυθρες ακτίνες (χάρη στις οποίες μπορούν να «σαρωθούν» τα δωμάτια κάποιου σπιτιού που χρησιμοποιείται από τους τρομοκράτες σα γιάφκα – κρησφύγετο), οι φωτογραφικές μηχανές και τα ηλεκτρονικά τηλεσκόπια, οι τηλεφωνικοί «υπερ-κοριοί», τα υπερσύγχρονα ηχοληπτικά συστήματα, οι κάμερες σε δημόσιους και ιδιωτικούς δρόμους, το σύστημα «ΈΣΕΛΟΝ» που καταγράφει κάθε ηλεκτρονική επικοινωνία κ.λπ.

Φυσικά, χάρη στην επιστήμη και τις μηχανές κερδίσαμε κι άλλα πράγματα ως κοινωνία, όπως ότι αποκτήσαμε ανέσεις και αφθονία αγαθών, που αναβάθμισαν τη διατροφή μας, την ενδυμασία μας και τις εν γένει συνθήκες διαβίωσής μας. Παράλληλα, όμως, μπορέσαμε -ως ένα βαθμό- και μιλώντας για τον προηγμένο κόσμο κυρίως, να μειώσουμε τον ανθρώπινο μόχθο αλλοτινών εποχών, να βελτιώσουμε τις συνθήκες εργασίας, να παράγουμε άφθονα προϊόντα στο λιγότερο δυνατό χρόνο, με σαφώς λιγότερο κόστος και κόπο. Έτσι, εξοικονομήσαμε αρκετό επιπλέον χρόνο, που, με τη σειρά του, μπορέσαμε να τον «παροχετεύσουμε» σε πλήθος χρήσιμες για την ψυχαγωγία μας δραστηριότητες. Άρα, με τη συνδρομή της επιστήμης ανυψώσαμε τη στάθμη του βιοτικού μας επιπέδου και θέσαμε υπό έλεγχο μεγάλες κοινωνικές «πληγές» όπως τον υποσιτισμό. Επαναλαμβάνω ότι αυτό επιτεύχθηκε στον πλούσιο Βορρά, διότι στον υπανάπτυκτο Νότο έχουμε ακόμη μπροστά μας πολλή δουλειά. Πάντως, μιλώντας για την προσφορά ή, έστω, το ρόλο που διαδραματίζει η επιστήμη στην αντιμετώπιση των σημαντικότερων σύγχρονων προβλημάτων, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε και την καταπολέμηση φοβερών αρρωστιών και επιδημιών, που όχι μόνο καταδυναστεύουν την ανθρωπότητα αλλά συντελούν και στη δραματική μείωση του πληθυσμού της είτε ανά περιόδους είτε ανά εποχές. Η Ιατρική έχει κάνει μικρά και μεγάλα «θαύματα», θεραπεύοντας εκατομμύρια πάσχοντες συνανθρώπους μας και δίνοντας μέχρι τέλους ανακούφιση και ελπίδα σε άλλους τόσους.

Τέλος, η μεγάλη ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας και μεταφοράς συνέβαλε τα μέγιστα στην καταπολέμηση μιας άλλης μεγάλης «μάστιγας» της εποχής μας, που δεν είναι άλλη από τη μοναξιά και την αποξένωση. Σήμερα, που οι συνθήκες ζωής στις «τερατουπόλεις» τείνουν να γίνουν ασφυκτικές και απάνθρωπες, λόγω της υπερβολικής συσσώρευσης πληθυσμού σε αυτές, λόγω της άναρχης δόμησης, της κυκλοφοριακής συμφόρησης, του περιορισμένου ζωτικού χώρου, της επικράτησης του μπετόν, του σκυροδέματος και του «ελενίτ», του «εγκλεισμού» μας μέσα σε διαμερίσματα – φυλακές κ.λπ., κ.λπ., η επιστήμη φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά, αφού, χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είναι σε θέση να επικοινωνούν πια πολύ συχνά ή, τουλάχιστον, να μην ξεχνιούνται αλλά ούτε και να χάνονται, όπως χάνονταν πρώτα, μέσα στην τύρβη της καθημερινότητας και το λαβύρινθο του αστικού ιστού. Χάρη στα «αξεσουάρ» της ολοένα και εξελισσόμενης τεχνολογίας, οι άνθρωποι μπορούν και ανταλλάσσουν απόψεις και ιδέες απ’ όπου κι αν βρίσκονται, εικοσιτέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο, χωρίς δεσμεύσεις, «ταμπού», περιορισμούς ή φοβίες. Έτσι κοινωνικοποιούνται εύκολα και δεν τίθενται στο περιθώριο της ζωής, όπως οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι που ταλαιπωρούνται αφόρητα με τη νέα τεχνολογία, διότι, καλώς ή κακώς, αναμετρώνται με συνθήκες όχι και τόσο οικείες σε αυτούς.

Ας περάσουμε, όμως, τώρα στο δεύτερο «κομμάτι» της ομιλίας μας˙ αυτό που αφορά, όπως υποσχεθήκαμε, τα ηθικά εφόδια που πρέπει να διαθέτει ένας επιστήμονας, για να υπηρετήσει την πνευματική του αποστολή με υψηλό συναίσθημα ευθύνης. Καταρχάς, ο επιστήμονας, ως ο κύριος φορέας της επιστημονικής γνώσης, δεν είναι άμοιρος ευθυνών για τη χρήση -καλή ή κακή- των επιτευγμάτων του ούτε και για τις συνέπειες της χρήσης αυτής στην κοινωνία. Επομένως, φταίει σημαντικά για τον τρόπο που δραστηριοποιείται κοινωνικά, αφού, αν δεν ελέγχει τις ενέργειές του και τους στόχους του, θα επηρεάσει αρνητικά όχι μόνο το «σινάφι» του -αφού θα έχει προδώσει τις αρχές τις οποίες δεσμεύτηκε άμα τη λήψει του πτυχίου του ότι θα τηρήσει- αλλά και μια ολόκληρη κοινωνία. Για να μη συμβεί κάτι τέτοιο, οφείλει να διαπνέεται από ήθος και αρχές, να έχει συνειδητοποιήσει πλήρως το «ειδικό βάρος» που έχει ο κοινωνικός του ρόλος και να αντιπαλεύει όλα εκείνα τα συμφέροντα που εκμεταλλεύονται τον άνθρωπο ή καταστρατηγούν τα ιδανικά και τα ιδεώδη του. Πρέπει, επομένως, να υπηρετεί με σθένος και βαθιά πίστη τις αξίες της αλήθειας, της ειρήνης, του ανθρωπισμού και της δημοκρατίας, να διακρίνεται από έλλειψη προκατάληψης και αγνότητα προθέσεων, ανώτερα συναισθήματα και ευρύτητα αντιλήψεων, ανιδιοτέλεια και ελευθερία συνείδησης, πολιτισμό ψυχής και διάθεση για αντιπροσφορά. Αν διαθέτει συναισθηματικό πλούτο και υψηλό δείκτη ευαισθησίας, θα προνοεί πάντοτε ώστε να ενημερώνει το ευρύ κοινό για τους κινδύνους που απορρέουν από την κακή χρήση της επιστήμης και, ενδεχομένως, θα πρωτοστατεί και στους αγώνες για την προάσπισή τους. Αν, τέλος, υποστηρίζει το δόγμα «η επιστήμη για τον άνθρωπο», τότε δεν θα κινείται από υστερόβουλα κίνητρα ή ματαιόδοξα ελατήρια, αλλά θα αντιπαρατάσσει το ανάστημά του απέναντι σε όλους τους «τυφώνες» των οικονομικών συμφερόντων, των αδικιών και των ανομιών που θα υψώνονται κάθε φορά και θα σαρώνουν πέρα ως πέρα την ανοχύρωτη καθημερινότητα των ανυπεράσπιστων και αθώων πολιτών.

Αυτά σε ό,τι αφορά την ηθική στάση που πρέπει να επιδεικνύει ο επιστήμονας απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Όμως, παράλληλα, φέρει τεράστιες ευθύνες και απέναντι στην επιστήμη του, αφού, κατ’ ουσία, είναι πνευματικός άνθρωπος με υψηλή μόρφωση, κρίση και κύρος, άρα και περισσότερο υπόλογος -αναλογικά προς τον κοινό άνθρωπο- απέναντι σε αυτή, ιδίως στην περίπτωση που κάποιοι επιτήδειοι την καπηλεύονται για να πλουτίσουν, να κερδοσκοπήσουν και να αποκτήσουν προσωπική δόξα και υστεροφημία. Ειδικότερα, ο επιστήμονας έχει χρέος να κρατάει αποστάσεις από όσους συναδέλφους του αντιμετωπίζουν τη συνεργασία μ΄ ένα στείρο, ανταγωνιστικό πνεύμα και να προσπαθεί να καταφεύγει στην γόνιμη κριτική και τον εποικοδομητικό διάλογο, για να παραμένει πάντοτε «ανοιχτός» σε νέες ιδέες και να κρατάει «ολοζώντανο» το πάθος του για την αλήθεια, όπως και ακμαίο το πνεύμα του για την έρευνα. Αν, μαζί με όλα αυτά, αποστρέφεται το φανατισμό και το δογματισμό, θα μπορεί να «στέκεται» σε οποιαδήποτε επιστημονική κουβέντα, αφού θα ξέρει από πριν ότι καμία αλήθεια δεν είναι αμετάκλητα οριστική αλλά όλα όσα τίθενται υπό συζήτηση μπορούν ανά πάσα στιγμή να τεθούν και υπό αίρεση. Τέλος, αν κατορθώνει και συνδυάζει αρμονικά την εξειδίκευση με την ευρύτερη καλλιέργεια, θα προτάσσει πάντοτε το κοινό όφελος και δεν θα ενστερνίζεται αήθεις σκοπούς για να αγιάζει «αμαρτωλά» και αθέμιτα μέσα.

Κλείνοντας κάπου εδώ την ομιλία μου, θα ήθελα να παρακινήσω όλους εμάς τους αποφοίτους να εμπεδώσουμε πολύ βαθιά όλα τα μηνύματα που εκπέμπει η τεχνοκρατική εποχή μας, διότι από εμάς εξαρτάται εν πολλοίς ο μετασχηματισμός της κοινωνίας μας από μια κοινωνία ανευθυνότητας και υστεροβουλίας σε μια κοινωνία ασφάλειας και μακροημέρευσης. Διότι, ακόμη κι αν οι επιστήμονες δεν αποκτούν ποτέ την απόλυτη ελευθερία των επιλογών ή των ενεργειών τους, η ευθύνη τους για την πρόοδο των συμπολιτών τους και της κοινωνίας τους είναι και πάλι πολύ – πολύ μεγάλη. Και αν δεχτούμε ότι «η γνώση είναι δύναμη» (Φρ. Μπέϊκον), τότε η αδυναμία μας ή η απροθυμία μας να τη διαχειριστούμε, ίσως καταδεικνύει ότι δεν αξίζουμε, τελικά, να φέρουμε την ιδιότητα του επιστήμονα, ενδεχομένως ούτε καν και του πολίτη.

Αυτά τα ολίγα, προς γνώση και συμμόρφωση. Από εδώ και στο εξής θα κριθούμε όλοι μας από τις επιλογές και τις πράξεις μας. Το βάρος της απόφασης, πάντως, είναι αποκλειστικά δικό μας.

Σας ευχαριστώ πολύ που με ακούσατε *».

*ή «που με ανεχτήκατε» (θα συμπλήρωνα εκ του ασφαλούς).

Ελπίζοντας πως οι καλεσμένοι θα έχουν παραμείνει έως το τέλος στις καρέκλες τους.

Αυτά.-

(Φωτό: Πίνακας του Τζόζεφ Ράιτ (Joseph Wright), περ. 1766, Μουσείο του Ντέρμπι)