Η δημιουργία χωριών της Λευκάδος τον 15ο αι. Αποκαλυπτικό έγγραφο των Τόκκων του 1460

Χάρτης της Λευκάδας, του Giovanni Francesco Camocio, περ. 1574 (Πηγή)

Φέρνουμε σήμερα στο φως ένα έγγραφο του 1460, της Δυναστείας των Τόκκων, (1362-1479), το οποίο αφορά τη Λευκάδα, αφού είναι γνωστό πως, γι΄ αυτή την πολύ σημαντική ιστορική περίοδο για το νησί, ελάχιστες αρχειακές πηγές υπάρχουν και την κυριότερη πληροφόρηση την αντλούμε απ’ το περίφημο «Χρονικό των Τόκκων», ένα έμμετρο ποίημα, αγνώστου συγγραφέα, το οποίο, όμως, δίκην ρεπορτάζ, θα λέγαμε, με σημερινούς όρους, εγράφη την ίδια εποχή! Πριν όμως, παρουσιάσουμε το εν λόγω έγγραφο πρέπει να εστιάσουμε εισαγωγικά σ’ αυτή την περίοδο. Η δυναστεία των Τόκκων κατείχε την Λευκάδα επί 117 χρόνια. Για τους τέσσερεις ηγεμόνες της θα κάνομε αναλυτική αναφορά εν συνεχεία. Είναι μια πολλή ενδιαφέρουσα ιστορικά, αλλά και οικονομικοκοινωνικά, δυναστεία, για το νησί, η οποία, παρά το γεγονός ότι ήταν και αυτοί οι Τόκκοι κατακτητές, εν τούτοις έβαλαν τα θεμέλια της οργάνωσης του νησιού σε πολλούς τομείς.

Το μοναδικό σωζόμενο οικόσημο της οικογένειας των Τόκκων στην Κυψέλη Ζακύνθου

Στο διάστημα που εξουσίαζαν τη Λευκάδα, συνέβησαν κοσμογονικές αλλαγές στο νησί, όπως και στα υπόλοιπα τμήματα της επικυριαρχίας τους, Ζάκυνθο, Κεφαλλονιά, Αιτωλοακαρνανία, Βοστίτσα (Αίγιο) και Ήπειρο. Ο Πάνος Ροντογιάννης, στον πρώτο τόμο του έργου του «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ», πραγματοποιεί μια εμπεριστατωμένη αναφορά στη Δυναστεία των Τόκκων, με χαρακτηριστικότερο στοιχείο το πληθυσμιακό της Λευκάδος και υποστηρίζει πως υπήρξε, τότε, ευρείας κλίμακας πληθυσμιακή διαστρωμάτωση στο νησί, που αύξησε τον πληθυσμό του! Αναφέρεται συγχρόνως ο Πάνος Ροντογιάννης και στην υπό των Τόκκων δημιουργία των αλυκών της Λευκάδος, εκεί που σήμερα βρίσκεται η μαρίνα. Το αλάτι αυτών των αλυκών εμπορεύονταν και έφτανε μέχρι τη Φραγκιά και την μεσαιωνική πόλη Ραγούζα στις Δαλματικές ακτές, όπως προκύπτει από αρχειακά μεταφορικά έγγραφα! Επίσης, δημιούργησαν και τα νταλιάνια (ιβάρια), τα οποία λειτουργούν ακόμη και σήμερα στον ίδιο τόπο. Τις αλυκές και τα νταλιάνια τα νοίκιαζαν από κοινού, οι ψαράδες της Αμαξικής, απ’ τους μετέπειτα τούρκους κατακτητές του νησιού, (1479-1684), έναντι δεκαπέντε χιλιάδων δουκάτων!

Φαίνεται πως, πολύ μεγάλος αριθμός των πενήντα σημερινών χωριών της Λευκάδος, γιατί υπάρχουν και χωριά της πρώιμης και μέσης Βυζαντινής περιόδου, π.χ Αλέξανδρος, Εξάνθεια, Δαμιλιάνι, Εύγηρος, Σύβρος, οι πρόδρομοι οικισμοί των Σφακιωτών Πετεινοχώρι, Καμποχώρι, Μεσοχώρι, τα περισσότερα, όμως, χωριά δημιουργήθηκαν κατ’ αυτούς τους δύο αιώνες, των Τόκκων, τον 14ο και 15ο, με την ευρύτατη και έξυπνη εποικιστική πολιτική των ηγεμόνων της δυναστείας, αφού το νησί της Λευκάδος ήταν και αραιοκατοικημένο και οι κάτοικοί του έφευγαν απέναντι στην Ακαρνανία, εξ αιτίας της δεσποτικής συμπεριφοράς, αλλά και της αβάσταχτης φοροεπιδρομής των ηγεμόνων Ορσίνι και Ανδηγαυών, που κατείχαν τη Λευκάδα στο διάστημα 1295-1362, πριν τους Τόκκους. Σύμφωνα και με τον Κερκυραίο συγγραφέα και ιστορικό Σπύρο Ασωνίτη, και συγκεκριμένα στο βιβλίο του «ΤΟ ΝΟΤΙΟ ΙΟΝΙΟ ΣΤΟΝ ΟΨΙΜΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ», αναφέρεται πως οι Τόκκοι εμπλούτισαν τον λιγοστό πληθυσμό της Λευκάδος με Έλληνες και Φράγκους. Οι έλληνες προέρχονταν, κυρίως, απ’ την Ακαρνανία, την Πελοπόννησο και την Κρήτη, ενώ οι Φράγκοι απ’ τον χώρο της σημερινής Ιταλίας.

Το 1357, κατά την Επανάσταση της Βουκέντρας, όταν ξεσηκώθηκαν οι χωρικοί του νησιού κατά του προκατόχου των Τόκκων, του Ανδηγαυού Ζώρζη Γρατιανού, ο Πάνος Ροντογιάννης, βάσει της ιστορικής αναφοράς του γερμανού Καρόλου Χόπφ, πως στην μάχη πήραν μέρος 500 οπλίτες και σαράντα ιππείς χωρικοί, κάνει τις σχετικές αριθμητικές αναγωγές, και υποστηρίζει πως, ο συνολικός αριθμός των κατοίκων του νησιού, ήταν περίπου 5.000 κάτοικοι! Αισιόδοξο νούμερο, αφού μεταξύ των πεντακοσίων οπλιτών υπήρξαν και οπλίτες του Δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρου, ο οποίος βοηθούσε τους εξεγερμένους χωρικούς και βρίσκονταν απέναντι στον Τεκέ στρατοπεδευμένος, μαζί με τον Γαλλοαλαβανό Κάρολο Θώπια, απειλώντας με κατάκτηση της Λευκάδας. Επίσης, μεταξύ των πεντακοσίων εξεγερμένων οπλιτών, μετείχαν και οπλίτες του Λεονάρδου Α΄ του Τόκου, ο οποίος, σύμφωνα πάλι με τον Χόπφ, εποφθαλμιούσε και αυτός την Λευκάδα και με δύο πλοία ανοιχτά της Γύρας παρακολουθούσε την εξέλιξη της εξέγερσης των χωρικών κατά του Ζώρζη Γρατιανού. Επομένως οι κάτοικοι του νησιού, το 1357, ήταν κάτω και απ’ τις πέντε χιλιάδες, που υπολογίζει ο Πάνος Ροντογιάννης.

Ερχόμενοι οι Τόκκοι, μετά τον Ζώρζη Γρατιανό, το 1362, με την εργώδη και επιμελημένη εποικιστική τους τακτική υπερδιπλασίασαν τον πληθυσμό της Λευκάδος φτάνοντας, κατά τον Σπύρο Ασωνίτη, τις δώδεκα χιλιάδες, ενώ ο Κωνσταντίνος Μαχαιράς, ανεβάζει το νούμερο στο πολύ μεγάλο ύψος των εικοσιπέντε χιλίάδων! Αυτοί οι ηγεμόνες των Τόκκων στρέφονταν ακόμη και εναντίον των Ενετών, παρά το γεγονός ότι ήταν και οι ίδιοι Ενετοί πολίτες, οσάκις η Γαληνοτάτη δημιουργούσε συνθήκες φυγής των Λευκαδίων απέναντι στην Ακαρνανία, οι λεγόμενοι επήλυδες, κατά τον Πάνο Ροντογιάννη. Μάλιστα δεν δίσταζαν οι Τόκκοι, για να τιμωρήσουν τους Ενετούς, γι΄ αυτή την φυγόκεντρη τάση που επιχειρούσαν στους Λευκάδιους χωρικούς, να βάλουν… διόδια στα ενετικά πλοία, όταν αυτά περνούσαν απ’ τον δίαυλο της Λευκάδος!

Ας δούμε, όμως, αναλυτικότερα αυτή την προσπάθεια των Τόκκων, η οποία κατά τους Πάνο Ροντογιάννη και Σπύρο Ασωνίτη, αφορούσε τον εμπλουτισμό της Λευκάδος με κατοίκους από άλλα μέρη της Ελλάδος και απ’ την Φραγκιά. Θα αναφερθούμε εδώ στο έγγραφο, που εισαγωγικά σας προϊδεάσαμε, και το οποίο αφορά την δεύτερη περίπτωση, δηλαδή τη μόνιμη εγκατάσταση κατοίκων Φράγκικης προέλευσης στη Λευκάδα.

«Ημείς Λεονάρδος ελέω θεού Κύριος και Δεσπότης και Δούκας της Λευκάδος και κόμις της Κεφαλληνίας, Ιθάκης και Ζακύνθου, Παλατίνος και Δεσπότης Ηπείρου δηλοποιούμεν εις πάντας ότι η εμή αυθεντία ασφαλίζει τω ημετέρω ευγενεί Θεοδώρω Μαρκέτω, τοις κατιούσιν αυτού και διαδόχοις, άρρενος και θήλεος γένους ανθ’ όσων υπέρ ημών πράττει, τας γαίας τας οποίας κατέχει εις τας ημετέρας νήσους Λευκάδα και Κεφαλληνία. Όπως κατέχει ταύτας ασφαλείς και αναλλοιώτους, αυτός και οι κληρονόμοι του, άρρενές τε και θήλεις. Εξεδόθη 27 Μαρτίου, δεκάτη της Ινδίκτου, έτους 1460 από γεννήσεως του Κυρίου Ημών Ιησού Χριστού».

Το έγγραφο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε το 1974 απ’ τον Ι. Μ. Χατζηφώτη στο περιοδικό «ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ» των εκδόσεων «ΠΑΠΥΡΟΣ ΠΡΕΣ». Οι οικογένειες Μαρκέτου εγκαταστάθηκαν περί το 1400, απ’ του Τόκκους, στη Λευκάδα και στην Κεφαλληνία. Στη Λευκάδα υπάρχουν και σήμερα στο χωριό της Κατούνας, προερχόμενες απ’ την σημερινή Νάπολι, στα πλαίσια της εποικιστικής πολιτικής των Τόκκων, που προαναφέραμε, γι΄ αυτό και ήταν στη δούλεψη των Τόκκων, με κορυφαίο τον Θεόδωρο Μαρκέτο, ο οποίος χρημάτισε γραμματέας των Τόκων, γι΄ αυτό και Λεονάρδος Γ΄, το 1460, ανταμείβει αυτόν και τους συγγενείς του με την παραχώρηση γαιών στην Λευκάδα και στην Κεφαλλονιά!

Η ανωτέρω αρχειακή πηγή έχει τεράστια σημασία για τους σημερινούς ερευνητές. Γίνεται, πλέον κατανοητό πως τα σημερινά χωριά του νησιού διαμορφώθηκαν οριστικά, όπως είναι ακριβώς και σήμερα, πλην των παράλιων, της Βασιλικής, της Νικιάνας, της Λυγιάς και του Νυδριού, χωριά που δημιουργήθηκαν μεταγενέστερα. Διαμορφώθηκαν, λοιπόν οριστικά όλα τα χωριά του νησιού κατά το διάστημα της Δυναστείας των Τόκκων!!! Εδώ ακριβώς εντοπίζουμε και την άλλη χαρακτηριστική περίπτωση της δημιουργίας των Σφακιωτών, με Σφακιώτες, που δέχθηκαν ασμένως οι Τόκκοι απ’ τα Σφακιά της Κρήτης, διότι Σφακιώτες αποκαλούνταν και οι σημερινοί Σφακιανοί μέχρι το 1990 περίπου, όπως προκύπτει από πλειάδα αρχειακών και ιστορικών πηγών, οι οποίοι Σφακιώτες έφτασαν στην ενδοχώρα της Λευκάδος, μέσω Ζακύνθου και Κεφαλλονιάς, των άλλων δύο νησιών της Δυναστείας των Τόκκων και δημιούργησαν πατριδωνυμικά τους Σφακιώτες Λευκάδος! Εκδιώχθηκαν απ’ την Κρήτη όταν στασίαζαν ανεπιτυχώς κατά των Ενετών κατακτητών της Κρήτης, οι οποίοι Ενετοί τους εκπάτριζαν βίαια και οι εκπατριζόμενοι κατέφευγαν στα Επτάνησα. (Πάρι Κελαϊδή και Γρηγόρη Παπαδοπετάκη: «Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΣΑΦΑΚΙΩΝ»). Και αυτούς τους αιώνες που αναφερόμαστε, (14ο και 15ο), οι οποίοι μας ενδιαφέρουν γιατί συμπίπτουν με την δυναστεία των Τόκκων στα Επτάνησα, ξεσηκώθηκαν τουλάχιστον δέκα φορές, σύμφωνα με ιστορικές πηγές, οι σημερινοί Σφακιανοί…

Να δούμε, όμως, κάποια στοιχεία της Δεσποτείας των τεσσάρων ηγεμόνων αυτής της πολύ ενδιαφέρουσας, για τη Λευκάδα, Δυναστείας, ενδιαφέρουσας για όλους τους λόγους που αναπτύξαμε ανωτέρω.

1. Λεονάρδος Α΄ (1362-1326). Γιός του Γουλιέλμου Τόκκου, διοικητή της Κέρκυρας, και της Μαργαρίτας κόρης του Ιωάννη Α Ορσίνι – Κομνηνού. Μετέφερε απ’ την Κεφαλλονιά την έδρα της Δυναστείας του στο Κάστρο της Λευκάδος και διοικούσε τα άλλα νησιά με αρμοστές, τους Σοπραμασάρους.

2. Κάρολος Α΄, (1376-1429). Ο πλέον δραστήριος και αξιολογότατος των Τόκκων, αφού επεξέτεινε την Δυναστεία του, εκτός των τριών νησιών, (Ζάκυνθος, Κεφαλλονιά, Λευκάδα), στην Αιτωλοακαρνανία, στην Άρτα και στα Γιάννενα, ενώ του δόθηκε σαν προίκα η Βοστίτσα, το σημερινό Αίγιο, όταν παντρεύτηκε την Φραγκίσκα, κόρη του Δούκα των Αθηνών Νέριου Α΄ Ατζαγιόλι. Υπέγραφε πάντα με κόκκινο μελάνι, σαν αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ενώ οι αποφάσεις του ήταν στην ελληνική! Αναγνώριζε μόνο το δίκαιο του …σπαθιού του, γι αυτό επεξέτεινε την κυριαρχία του στα μέρη που προαναφέραμε, με την Αιτωλοακαρνανία ολόκληρη να ονομάζεται προς τιμήν του Κάρλελι!

3. Κάρολος Β΄, (1429-1448). Διαδέχθηκε το αποθανόντα θείο του Κάρολο Α΄. Διοικούσε τις κτήσεις του πότε απ’ τα Γιάννενα και πότε απ’ την Άρτα.

4. Λεονάρδος Γ΄, (1448-1479). Όσο ήταν ανήλικος είχε επίτροπο την μητέρα του Ραμοντίνα Βεντιμίλα. Παντρεύτηκε σε πρώτο γάμο την Μελίτα, κόρη του ηγεμόνα της Σερβίας Λάζαρου Βράνκοβιτς και της Ελένης Παλαιολογίνας, η οποία έκτισε την μονή της Οδηγήτριας και εμόνασε εκεί με το όνομα Υπομονή. Επί Λεονάρδου Γ΄ άρχισε ουσιαστικά η καθοδική πορεία της Δυναστείας των Τόκκων, αφού, σταδιακά, έχασε, απ’ τους Τούρκους μέχρι το 1479, τα Γιάννενα, την Άρτα, την Αιτωλοακαρνανία και την Λευκάδα.