Τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Βαλαωρίτη στη Λευκάδα το 1925 παρουσία του Έλληνα πρωθυπουργού Ανδρέα Μιχαλακόπουλου

Ποιήματα απήγγειλαν ο Άγγελος Σικελιανός και ο Κωστής Παλαμάς

Ο Παλαμάς και ο Σικελιανός στον τάφο του Βαλαωρίτη, Λευκάδα 1925

Στις 7 Ιουνίου του 1925 με αφορμή την Εθνική εκατονταετηρίδα από τη γέννηση του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (1824-1879) πραγματοποιούνται στη Λευκάδα, στην πλατεία της παραλίας, με κάθε επισημότητα τα αποκαλυπτήρια της προτομής του ποιητή. Το γεγονός αυτό απασχόλησε τον Αθηναϊκό τύπο, στις σελίδες του οποίου γίνονται με την ευκαιρία αυτή διάφορα αφιερώματα για τη ζωή και το έργο του λευκάδιου ποιητή (ο ίδιος ο Παλαμάς δημοσίευσε άρθρο για τον Βαλαωρίτη στην «Βραδυνή»), ενώ προαναγγέλλονται και τα αποκαλυπτήρια της προτομής: «Το προσεχές Σάββατον διοργανούται εκδρομή εις την Λευκάδα επ΄ ευκαιρία των εορτών της εκατονταετηρίδος του Βαλαωρίτου. Εις τας εορτάς θα αντιπροσωπευθή η Κυβέρνησις, η Εθνοσυνέλευσις, το Πανεπιστήμιο, η Μητρόπολις και ο Τύπος».

Ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας Ανδρέας Μιχαλακόπουλος που έκανε τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Βαλαωρίτη

Στα αποκαλυπτήρια της προτομής παρέστη ο ίδιος ο πρωθυπουργός Ανδρέας Μιχαλακόπουλος (είχε αντικαταστήσει τον Θεμ. Σοφούλη μετά την παραίτησή του και έμεινε στην εξουσία οκτώ μήνες, μέχρι τις 26 Ιουνίου 1925, οπότε και ανατράπηκε από τη δικτατορία του Πάγκαλου). Παραβρέθηκαν επίσης ο αντιπρόεδρος της Βουλής (Εθνοσυνελεύσεως) Αλαβάνος, ο υπουργός Παιδείας Ιωάννης Μανέτας, οι πολιτευτές Ανδρέας Μεταξάς (Κόμμα Ελευθεροφρόνων) και Φ. Δραγούμης, οι πληρεξούσιοι της Λευκάδος Τσαρλαμπάς και Σολδάτος, ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνος Ζέγγελης, άλλοι επίσημοι και ιδιώτες που ήρθαν για τον σκοπό αυτό από την Αθήνα, καθώς και «πλήθους πολλού, μεταξύ του οποίου και χωρικοί συρρεύσαντες επίτηδες από τα χωρία με τας γραφικάς εγχωρίους ενδυμασίας των».

Ο Παλαμάς και ο Σικελιανός στη Μαδουρή, Λευκάδα 1925

Οι εκδηλώσεις ξεκίνησαν με επιμνημόσυνη δέηση στον τάφο του Βαλαωρίτη στο Ναό του Παντοκράτορα, χοροστατούντων των Μητροπολιτών Λευκάδος Δανιήλ, Πρεβέζης και Κερκύρας. Στη συνέχεια όλος ο κόσμος και οι επίσημοι κατευθύνθηκαν συνοδεία των Φιλαρμονικών Λευκάδος και Πρεβέζης στην παραλιακή πλατεία όπου είχε στηθεί η προτομή του ποιητή. Στις 9.30 το πρωί έγιναν από τον πρωθυπουργό τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Βαλαωρίτη «υπό τους ήχους της μουσικής ανακρουούσης τον Εθνικόν Ύμνον και εν μέσω των ραγδαίων χειροκροτημάτων του πλήθους».

Η προτομή του Αριστοτέλη Βαλωρίτη στην πόλη της Λευκάδας

Η προτομή ήταν έργο του γλύπτη Γεωργίου Δημητριάδη (1880-1941), του επικαλούμενου ο «Αθηναίος», ο οποίος θεωρείται ο πιο παραγωγικός από τους νεοέλληνες γλύπτες, με πλήθος έργων του εγκατεσπαρμένων σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας. Στις μαρμάρινες πλάκες στη βάση της προτομής αναγράφονται «ΕΙΣ ΤΟΝ ΕΘΝΙΚΟΝ ΠΟΙΗΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΝ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΝ Η ΛΕΥΚΑΣ ΣΕΜΝΥΝΟΜΕΝΗ» (πάνω) και κάτω υπάρχει το ποίημα «Η προς την πατρίδα αγάπη μου» με την υπογραφή του ποιητή.

Πρώτος μίλησε ο Ανδρέας Μεταξάς, πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής, ο οποίος αφού εξήρε τον πατριωτισμό και την ποιητική μεγαλοφυΐα του Βαλαωρίτη, ευχαρίστησε τον πρωθυπουργό για την παρουσία του και του παράδωσε την ταινία του περικαλύμματος της προτομής.

Στη συνέχεια πήρε το λόγο, ανεβαίνοντας στο βήμα που είχε κατασκευαστεί για το σκοπό αυτό, ο αντιπρόεδρος της Βουλής Αλαβάνος, ο οποίος είπε: «Η Δ΄ των Ελλήνων Συντακτική Συνέλευσις, βαθύ και ερριζωμένον έχουσα το αίσθημα της εθνικής οφειλής προς τον μελίρριτον ποιητήν, όστις με την μούσαν του συνήρπασεν την ψυχήν του λαού και θέλοντας να προσδώση εις την εορτήν ευρύτητα λαϊκήν, εμφανίζεται δια της εκ των μελών αυτής λαϊκής αντιπροσωπείας, ίνα τιμήση τον Ψάλτην του Αγώνος της Ανεξαρτησίας, τον αγνότερον τραγουδιστήν της δημοτικής Μούσης, την οποίαν τόσον καλά εγνώρισεν η εποχή των Αγωνιστών».

Μίλησε στη συνέχεια για τη ζωή και το έργο του Βαλαωρίτη και κατέθεσε εκ μέρους της Βουλής δάφνινο στεφάνι με τα λόγια: «Στεφανώνων εκ μέρους της Ελληνικής Εθνοσυνελεύσεως την Προτομήν του μεγάλου ποιητού καταθέτω τον εκ δάφνης στέφανον τούτον όστις συμβολίζει το ειλικρινές της Ελλάδος δάκρυ, το δάκρυ που αντί άλλου επαίνου εζήτησεν ο Εθνικός Ποιητής (Από σας τώρα γυρεύω, Χριστιανοί μου ελεημοσύνη / Όταν έλθη εκείν΄ η ώρα σε παράμερη μια άκρη / Να με χώσετε κ΄ εμένα μ΄ ένα σχώριο μ΄ ένα δάκρυ)».

Πήραν ακόμη το λόγο ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Σπυρίδης, που κατάθεσε στεφάνι εκ μέρους της κυβέρνησης, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Σίμος Μενάρδος, ο οποίος ανέλυσε το έργο του ποιητή, χαρακτηρίζοντας τους στίχους του ως «πνευματικό κεφάλαιο του έθνους», ο Πρύτανις του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνος Ζέγγελης, ο Αντιπρόεδρος του «Παρνασσού» Σκιαδαρέσης, ο Δημοτικός Σύμβουλος Αθηνών Γαζής, ο Βουτιερίδης εκ μέρους της Ενώσεως Συντακτών και ο εγγονός του ποιητή, Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ο οποίος τόνισε: «Ιδού μετά τόσα έτη ο πόθος του πατρός και του υιού εκπληρούται και το βλέμμα του ποιητού δύναται μετ΄ ηρεμίας ν΄ ατενίζη τα όρη της Ηπείρου, υπέρ της ελευθερίας της οποίας τόσον ηγωνίσθη». Ήταν κι αυτός που δώρησε στη συνέχεια στον Κωστή Παλαμά και τον Άγγελο Σικελιανό από ένα χειρόγραφο του παππού του «δια της μεγάλης των πνοής λαμπρύναντας την θείαν τούτην μυσταγωγίαν».

Ακολούθησε απαγγελία ποιημάτων από τους ποιητές Άγγελο Σικελιανό και Κωστή Παλαμά. Ο Άγγελος Σικελιανός απήγγειλε την «Ωδή στον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη» (Δες στο τέλος της ανάρτησης ολόκληρο το ποίημα – διατηρείται η ορθογραφία του πρωτότυπου όπως αυτό έχει δημοσιευτεί στην αθηναϊκή εφημερίδα «Βραδυνή»), ενώ ο Κωστής Παλαμάς το ποίημά του «Αριστοτέλης Βαλαωρίτης».

Στις 1.00 το μεσημέρι παρατέθηκε από την τότε Κοινότητα Λευκάδος (η Λευκάδα ήταν την εποχή εκείνη επαρχία του Νομού Πρεβέζης) στη Λέσχη γεύμα προς τιμήν της κυβερνήσεως και των προσκεκλημένων κατά τη διάρκεια του οποίου ο πρωθυπουργός Μιχαλακόπουλος «εξέφρασε την συγκίνησίν του, διότι παρέστη εις τον εορτασμόν των τελετών εις τιμήν εκλεκτού τέκνου της Ελλάδος, του ποιητού, δι΄ ον σεμνύνεται δικαίως η Λευκάς». Τόνισε ακόμη «ότι τα Έθνη και κατόπιν εθνικών συμφορών δεν επιτρέπεται εκουσίως να απαλλοτριώνουν ουδέ το ελάχιστον μόριον της εθνικής των κυριαρχίας, ουδέ το ελάχιστον στοιχείον της εθνικής των αξιοπρεπείας, εάν δεν θέλουν να χάσουν τον σεβασμόν και την εκτίμησιν της πανεθνούς κοινωνίας. Είθε η Λευκάς να πρωτοστατήση εις την εθνικήν αναγέννησιν, όπως επρωτοστάτησεν ο Βαλαωρίτης, μνήμων των παραδόσεων του μεγάλου αυτής τέκνου».

Ζωηρότατες επευφημίες εκάλυψαν τα τελευταία λόγια του πρωθυπουργού, ενώ ο «Ριζοσπάστης» σε ανταπόκρισή του με τίτλο «ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΤΟΥ ΒΑΛΑΩΡΙΤΟΥ ΑΙ ΧΘΕΣΙΝΑΙ ΕΟΡΤΑΙ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΟΣ» σημειώνει για το γεγονός: «Χαρακτηριστική ήταν η αδιαφορία του λαού τόσον δια τον κ. Μιχαλακόπουλον όσον και για τον κ. Μεταξάν».

Αξίζει να αναφερθεί ότι τις μέρες αυτές που ο πρωθυπουργός βρισκόταν ακόμη στη Λευκάδα ξέσπασε στη Σάμο το κίνημα των Γιαγιάδων (των αδελφών Γιαγιά), που καταπνίγηκε τελικά εν τη γενέσει του από τον υπουργό Εσωτερικών Γεώργιο Κονδύλη, που ήταν μάνα στα πραξικοπήματα, και τον υπουργό των Στρατιωτικών Κωνσταντίνο Γόντικα. Όλα τα τηλεγραφήματα που λαμβάνονταν για τις εξελίξεις στη Σάμο αποστέλλονταν στην Λευκάδα, ενώ ο πρωθυπουργός βρισκόταν σε συνεχή τηλεφωνική επικοινωνία με τον Γεώργιο Κονδύλη.

Ο πρωθυπουργός Μιχαλακόπουλος είχε κατηγορηθεί μάλιστα για το ταξίδι του στην Λευκάδα από βουλευτές της Δημοκρατικής Ένωσης του Παπαναστασίου «επί αποταξία», αφού η συζήτηση για την «αναλογική εκλογή» είχε αναβληθεί για να γίνει μετά την επιστροφή του στην πρωτεύουσα, όπως και ο κοινοβουλευτικός έλεγχος στο πλαίσιο της λειτουργίας της Βουλής. Ο ίδιος ο Παπαναστασίου σχολιάζοντας στους αντιπροσώπους του τύπου το ταξίδι του πρωθυπουργού στη Λευκάδα «εξέφρασε την θλίψιν του δια την απουσίαν του κ. Πρωθυπουργού εκ της σημερινής συνεδριάσεως».

Όπως ήδη αναφέραμε ο αθηναϊκός τύπος κάλυψε στην πλειοψηφία του τις εκδηλώσεις στέλνοντας ανταποκριτές του στη Λευκάδα. Η «Βραδυνή» είχε στείλει τον αρχισυντάκτη της Δ.Σ. Δεβάρη (τα αποκαλυπτήρια της δικιάς του προτομής έγιναν τον Αύγουστο του 2015 στην πλατεία Μαρκά), ο οποίος μας δίνει και μια σύντομη περιγραφή της πόλης την εποχή εκείνη με αφορμή την επίσκεψη του πρωθυπουργού και άλλων επισήμων στο Μοναστήρι της Φανερωμένης. Γράφει:

«ΛΕΥΚΑΣ, 8. (Του απεσταλμένου αρχισυντάκτου της Βραδυνής). Το απόγευμα της χθες ο κ. πρωθυπουργός και οι επίσημοι εκδρομείς επεσκέφθησαν δι΄ αυτοκινήτων το περίφημον Μοναστήρι Φανερωμένης, όπερ εκτισμένον επί κορυφής υψώματος δεσπόζει θαυμασίας θέσεως. Κάτω απλούται ελαιών καταλήγων μέχρι της πόλεως, δεξιά όρη Ακαρνανίας, αριστερά τα αχνογάλαζα Βουνά της Ηπείρου ενώ εις το βάθος εκτείνεται απέραντον το Ιόνιον. Ο δρόμος ο οδηγών εις το μοναστήρι είνε ωραιότατος, διασχίζων τον ελαιώνα, περνά από την θέσιν Κουζούντελι, ήτις είνε ο εξοχικός περίπατος της πόλεως.

Κουζούντελη Λευκάδος, Φεβρ. 1925. Μαρία, Νάσος (πρωτοδίκης Λευκάδας 1921-1925), Πίτσα Παπανικολάου (Δες εδώ)

Εκεί υπάρχουν καφενέδες και υπέροχο νερό. Οι εκδρομείς επεσκέφθησαν το κελλί όπου ευρίσκετο ο επίσκοπος Λευκάδιος Δανιήλ και ο επίσκοπος Κερκύρας. Αμφότεροι ωμίλησαν ενθουσιωδώς δια τον αγώνα της «Βραδυνής» εναντίον των ξένων προπαγανδών, ον παρακολουθούν.

Ο πρωθυπουργός και οι επίσημοι αφού επροσκύνησαν επέστρεψαν πεζή εις την πόλιν από της οποίας το Μοναστήρι απέχει ολιγώτερον της ώρας. Ο κ. πρωθυπουργός και οι επίσημοι μου εξέφρασαν τον ενθουσιασμόν των δια τας καλλονάς Λευκάδος όπως επίσης και δια την συγκίνησιν του λαού. Εν τω μεταξύ εγένοντο προετοιμασίαι δια τον ολονύκτιον εορτασμόν εντός της περιοχής Μοναστηρίου. Η οδός Κουζούντελι είνε γεμάτην κόσμον, ιδίως γυναίκες λαού προχωρούν την νύκτα κομίζοντες λαμπάδες αφιερώματα και καλάθια φαγητών. Οι περισσότεροι ξενυκτούν δια να ακούσουν την πρωϊνήν λειτουργίαν.

Η Μαδουρή. Από το αφιερωματικό στον Βαλαωρίτη μεταθανάτιο τεύχος του περ. Εστία 231 (1880) (Πηγή)

Το εσπέρας η πλατεία του λιμένος είνε φωταγωγημένη. Πυροτεχνήματα και μουσική διασκεδάζουν τα πλήθη. Τα πλοία είνε στολισμένα με σημαίας και φανούς. Εξαιρετική κίνησις επικρατεί καθ΄ όλην την νύκταν. Αύριον την ενάτην και ημίσειαν το ατμόπλοιον «Αγγελική» με τους εκδρομείς και πολλούς Λευκαδίους θα μεταβή εις Μαδουρήν όπου θα γίνη επίσκεψις εις το μικρόν μουσείον, τον άλλοτε οικίσκον, ένθα ο ποιητής εμόναζε γράφων. Την μεσημβρίαν θα παρατεθή εις την έπαυλιν Μαδουρής πρόγευμα, το απόγευμα η «Αγγελική» θα επιστρέψη εις Πειραιά. Αι οικογένειαι Βαλαωρίτου, Αργυροπούλου, Δραγούμη, θα μεταβούν εις Ιωάννινα, άτινα ο Ιωάννης Βαλαωρίτης, μου έλεγε η κυρία Βαλαωρίτου συγκεκινημένη, δεν επρόφθασε καίτοι ποθών να επισκεφθή».

Σε άλλο σημείο της ίδιας εφημερίδας γίνεται αναφορά στην αστυφιλία προς την Αθήνα που φαίνεται να κάνει τα πρώτα της βήματα την εποχή εκείνη. Έτσι μια κυρία που συμμετείχε στην εκδρομή της Λευκάδας αναφέρει στην ομήγυρη της:

«Τι εζήλεψαν στην Αθήνα και έρχονται όλοι εδώ; Οι καλύτερες, οι παλαιότερες οικογένειες, εκείνες που με την μόρφωσί τους, το χρήμα τους, το κύρος τους θα μπορούσαν να συντελέσουν εις την πρόοδο της επαρχιακής πόλεως, ξεκάνουν ό,τι έχουν και φεύγουν για πάντα εις την πρωτεύουσα…

Αφίνουν την ωραία Λευκάδα με τις υπέροχες εξοχές, με τα άφθονα νερά -οι βρύσες μέσα στην πόλι τρέχουν ανοιχτές νύκτα μέρα- με τα θαλάσσια λουτρά στο Ιόνιο που δε θα μπορούσε κανείς να βρη πουθενά αλλού, με την ήσυχη, γλυκειά, ήρεμη ζωή για νάρθουν στην Αθήνα με τη σκόνη, τους θορύβους, την έλλειψι του νερού, την ακρίβεια!

Μία οικογένεια που εγνώρισα στη Λευκάδα έχει ένα θαυμάσιο σπήτι στον λιμένα με επτά μεγάλα δωμάτια και πληρώνει, μεταπολεμικό ενοίκιο, 300 δρχ. τον μήνα. Τι θα πλήρωνε στην Αθήνα για τρία δωμάτια; Και όμως φεύγουν. Πουλούν και σπήτια και κτήματα και έρχονται να ταφούν μαζύ με μας στην πρωτεύουσα. Και να συλλογίζεται κανείς ότι η έξοδος αυτή παρατηρείται σ΄ όλες τις επαρχίες! Εγώ θάλλαζα ευχαρίστως τη θέσι μου μ΄ έναν επαρχιώτη. Τι τους τραβά όμως; Οι διασκεδάσεις, η μανία της επιδείξεως; Η ιδέα, ότι θα πλουτίσουν; Ή είνε επιδημία επικίνδυνη, που απειλεί να αφήση ορφανές τις επαρχίες από κάθε κίνησι, δράσι, πρωτοβουλία;».

Να αναφέρουμε τέλος ότι η προτομή του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη ήταν τα μετέπειτα χρόνια σημείο αναφοράς για τον γιορτασμό της επετείου της 25ης Μαρτίου στην πόλη της Λευκάδας. Δεν ξέρουμε πότε εγκαταλείφθηκε αυτό. Λίγα χρόνια μετά τα αποκαλυπτήρια της προτομής, στα 1933, βλέπουμε να προσφωνεί τον ανδριάντα του ποιητή εκ μέρους του αθλητικού σωματείου Λευκάδος ο «Τηλυκράτης» ο αθλητής Τάκης Ρεκατσίνας, ο οποίος, μεταξύ άλλων, ανέφερε:

«Αθάνατε ποιητά, ανέτειλε και πάλιν η 25η Μαρτίου και από το αστραπόβλημα του Ελληνικού ηλίου εις το γαλανόν ουρανόν της γλυκειάς πατρίδος εχρύσθησαν τα ένδοξα βουνά. Ανέτειλε δια να περιβάλη δια των χρυσών ακτίνων αυτής το ιερόν τούτο καλλιμάρμαρον μνημείον, το εκπροσωπούν τον Εθνικόν ημών ευεργέτην, τον συνεχιστήν του ιερού έργου του μεγάλου Θεσσαλού. Ναι! Υπήρξες συ, ω: Εθνικέ ευεργέτη, ο μελισταγής ψάλτης των ηρώων του 21 όστις δια της λύρας που σου εδώρησαν αι ελικόνιαι μούσαι, ανάφλεξες εγιγάντωσες και ετρικύμισες τα στήθη των Ελλήνων δια την πατρίδα!…

Υπήρξες συ, ω Όμηρε της επαναστάσεως, ο φωτεινός αστήρ μέσα στα ζοφερά εκείνα σκότη της δουλείας, τα δε αθάνατα έπη σου εχρησίμευσαν ως γλυκύ βάλσαμον δια τας καρδίας των αγωνιζομένων υπέρ της αναστυλώσεως του ευθαλούς της ελευθερίας δένδρου!… Αλλ΄ εάν δεν είδες την ανάστασιν ολοκλήρου του γένους είδες όμως να πραγματοποιείται το έτερον των ονείρων σου, είδες την ένωσιν της μαυροφόρας μάνας με τα επτά της ορφανά άτινα κατά την στιγμήν της ενώσεως δια του στόματός σου εφώναζον: «Άνοιξε μάνα μας γλυκειά την άφθαρτη καρδιά σου, κι αγκάλιασέ μας τα φτωχά τα μαύρα τα παιδιά σου»…

Δια ταύτα η αθλητική νεολαία της Λευκάδος προσέρχεται υπερήφανη ενώπιον του ιερού τούτου μνημείου, εις το οποίον η Ελληνική ψυχή εμαρμάρωσε την ευγνωμοσύνην της προς Σε, δια να την παραδίδη από γενεάς εις γενεάν και ως εν ιερά μυσταγωγία κλίνουσα το γόνυ καταθέτει δι΄ εμού τον αμάραντον τούτον της εθνικής ευγνωμοσύνης στέφανον, με την πεποίθησιν ότι και αυτή παραδειγματιζομένη και φρονιματιζομένη εκ των ιερών της φιλοπάτριδος καρδίας σου παλμών, έσεται εσαεί απόστολος του ιδεώδους Ελληνικού πολιτισμού και ακοίμητος φρουρός του ευθαλούς της ελευθερίας δένδρου, δια την αναστύλωσιν του οποίου Συ, ω ένθεε ποιητά τοσούτον ειργάσθης…».

(Πηγές: Αθηναϊκές και τοπικές εφημερίδες της εποχής)