Νένα Γαλανίδου: «Μου αρέσει να σκέφτομαι τους Νεάντερταλ σαν μια γυναίκα…»

Οι Νεάντερταλ και η παρουσία τους στο κεντρικό Ιόνιο

Για την δουλειά που πραγματοποιεί από το 2010 το Πανεπιστήμιο Κρήτης σε Λευκάδα, Μεγανήσι και τα μικρότερα νησιά του κεντρικού Ιονίου, αναφορικά με τον άνθρωπο του Νεάντερταλ, τον κατ΄ εξοχή Ευρωπαίο, όπως τον χαρακτήρισε, μίλησε η αναπληρώτρια καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Νένα Γαλανίδου σε διάλεξη με θέμα «Νεάντερταλ στο Ιόνιο Πέλαγος».

«Ο εξαιρετικής ποιότητας πυριτόλιθος, οι παράκτιοι υγροβιότοποι και τα καρστικά έγκοιλα αποτέλεσαν τα πρώτα φυσιογεωγραφικά χαρακτηριστικά που προσέλκυσαν την επιστημονική μας ομάδα σ’ αυτήν την αρχαιολογικά ανεξερεύνητη γωνιά της δυτικής Ελλάδας», επισήμανε η κα Γαλανίδου, με σκοπό να εντοπιστούν τα παλαιολιθικά κατάλοιπα στο περίκλειστο νησιωτικό περιβάλλον του βορειοδυτικού συμπλέγματος, κοντά στην Λευκάδα.

Στο ιδιαίτερο νησιωτικό περιβάλλον της Λευκάδας, η ομάδα ανακάλυψε αρχαιολογικά κατάλοιπα από τη δραστηριότητα του ανθρώπου του Νεάντερταλ. Το μεθοδολογικό πολύπτυχο του προγράμματος συνίσταται σε μελέτη υπαίθριων θέσεων στη Λευκάδα, εντατική επιφανειακή έρευνα στο Μεγανήσι και το βορειοδυτικό πολύνησο του εσωτερικού Ιονίου, χαρτογράφηση του βυθού και αναπαράσταση της ιστορίας των ακτογραμμών, και ανασκαφή σε κατακρημνισμένο σπήλαιο στη νησίδα Κυθρός.

Τα νησιά όπου πραγματοποιείται η έρευνα είναι σπαράγματα -τα υψηλότερα σημεία- του πλειστοκαινικού τοπίου, μεγάλο μέρος του οποίου σήμερα είναι καταποντισμένο. Η μικρή απόσταση ανάμεσα στις ακτές τους και τις γειτονικές δυτικές και ανατολικές ακτές, σε συνδυασμό με τη ρηχή θάλασσα ενδιάμεσα, δημιουργούσαν τις προϋποθέσεις ώστε κατά τις παγετώδεις περιόδους, όταν η θαλάσσια στάθμη χαμήλωνε, τα νησιά να συνδέονται τόσο μεταξύ τους όσο και με τις μεγάλες στεριές, αλλά κατά τις μεσοπαγετώδεις περιόδους να αποκόπτονται, καθώς ανέβαινε η θαλάσσια στάθμη.

Στο μεγάλο ανάπτυγμα του χρόνου στο οποίο εγγράφεται η έρευνα του Πανεπιστημίου Κρήτης, το κεντρικό Ιόνιο προσφέρει τη μεθοδολογική πρόκληση για μια υβριδική νησιωτική αρχαιολογία. Το τοπίο του εναλλασσόταν από ηπειρωτικό σε νησιωτικό και από στεριανό σε θαλασσινό, άλλοτε τόπος εγκατάστασης και άλλοτε θαλάσσιο πέρασμα. Εδώ υπάρχουν οι προϋποθέσεις για να μελετηθεί σε βάθος η τεχνολογία, οι διατροφικές συνήθειες και ο τρόπος ζωής των Νεάντερταλ. Εκτός από δραστηριότητές τους στις ακτές και το εσωτερικό των νησιών, η ομάδα ερευνά και τη σχέση τους με τη θάλασσα. Η Άτοκος δέσποζε και δεσπόζει μόνη στο μέσο του εσωτερικού Ιονίου. Με την αρχαιολογική έρευνα στο νησί και τη θαλάσσια γεωφυσική έρευνα στον βυθό του συμβάλλει στη συζήτηση για τις πρώιμες θαλάσσιες μετακινήσεις στην Παλαιολιθική Εποχή. Αυτός ο νησιωτικός της χαρακτήρας κατά το μεγαλύτερο μέρος -ενδεχομένως και όλη τη διάρκεια- της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής καθιστά την Άτοκο ιδανικό τόπο για την εξερεύνηση του εάν οι Νεάντερταλ ήταν και οι πρώτοι ‘ναυτικοί’ της περιοχής.

Η κα Γαλανίδου επισήμανε ότι δεν θα ήταν δυνατή η διεξαγωγή της αρχαιολογικής έρευνας αν δεν υπήρχαν κοινωνικές συμμαχίες, ενώ κλείνοντας την ομιλία της ευχαρίστησε, τόσο τους χρηματοδότες του προγράμματος, όσο και όλους τους Μεγανησιώτες που στάθηκαν αρωγοί στο εγχείρημα, κάνοντας ειδική μνεία στον πρώην δήμαρχο Μεγανησίου κ. Στάθη Ζαβιτσάνο, στους καπετάνιους Πάνο Κονιδάρη, Ανδρέα Μάλαμα και Γιάννη Πριόνια για τις μετακινήσεις της ομάδας, στους Νίκο και Ντίνα Ζαβιτσάνου καθώς και στους Λάκη και Γιούλα Αθανίτη για το τάισμα, αλλά και στον φαρμακοποιό Παναγιώτη Κονιδάρη.

Για τον άνθρωπο του Νεάντερταλ και την παρουσία του στο κεντρικό Ιόνιο σημείωσε:

«Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ είναι πανταχού παρών στο κεντρικό Ιόνιο. Δεν είναι ψέμματα, και στη Λευκάδα -δεν ασχολήθηκα με το υλικό της Λευκάδας- κι απέναντι στην Πλαγιά, στην Ακαρνανία, υπάρχουν μαρτυρίες που το επιβεβαιώνουν. Η ιστορία του όμως αγγίζει και μια … τρίχα, μια ελληνική πτυχή.

Ο Joachim Neumann ήταν ένας Γερμανός καλβινιστής δάσκαλος, θεολόγος και υμνωδός, ο οποίος πέθανε σε ηλικία μόλις 30 ετών από φυματίωση. Γεννήθηκε στη Βρέμη και θεωρείται ένας από τους αξιολογότερους, αν όχι ο καλύτερος υμνωδός της περιόδου εκείνης. Του άρεσε πολύ να πηγαίνει και να συγγράφει τους στίχους και τις μουσικές για τους ύμνους του σε μια κοιλάδα. Το κανονικό του όνομα ήταν Neumann, που στα γερμανικά σημαίνει νέος άνδρας, και ο παππούς του το είχε αλλάξει σε Neander, επειδή ήταν φιλέλληνας. Είχε γίνει Joachim Neander.

Η περιοχή στην οποία σενέγραφε τους ύμνους του ήταν μια κοιλάδα κοντά στο Düsseldorf, μια κοιλάδα του ποταμού Düssel. Εκεί μάλιστα πραγματοποιούσε και εκκλησιαστικές συναθροίσεις, έκανε … κήρυγμα. Η κοιλάδα αυτή ήταν ένα σημείο αναφοράς για την παρουσία του. Μάλιστα είχε προκαλέσει την αντίδραση και τη δυσφορία της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Εκεί, λοιπόν, δυο αιώνες μετά, στην κοιλάδα που πήρε το όνομά της από τον Joachim Neander -το Tal είναι κοιλάδα για τους γερμανόφωνους-, βρέθηκε το 1856 το κρανίο από το οποίο ονομάστηκε ο άνθρωπος του Neandertal (Νεάντερταλ) κι αυτή είναι η ελληνική πτυχή. Εδώ βλέπετε την κοιλάδα και το Μουσείο του Νεάντερταλ που εγκαινιάστηκε το 1996, 140 χρόνια μετά την ανακάλυψη. Άνοιξε τις πόρτες του για να μας δώσει μια σύγχρονη επικαιροποιημένη εκδοχή του ανθρώπου του Νεάντερταλ.

Η ιστορία της ανακάλυψης του βολικού αυτού, ίσως και χρήσιμου, «μυώδη βλάκα» του προϊστορικού κόσμου – και λέω χρήσιμου γιατί η εξαφάνισή του παρά το εν γένει μεγαλύτερο κατά μέσο όρο εγκέφαλο και το γεροδεμένο του σώμα, ευρύστερνος και βαρελόφρονος θα έλεγα (το στέρνο του είναι σαν βαρέλι), δεν τα κατάφερε. Έχασε το τραίνο της εξέλιξης και εξαφανίστηκε. Η θεωρία, λοιπόν, αυτού του μυώδους, του χαζού γίγαντα -δεν ήταν ψηλός αλλά ήταν εύρωστος- υπηρέτησε για πολλές δεκαετίες το βολικό αφήγημα της ανωτερότητας του Homo sapiens.

Ωστόσο το αφήγημα αυτό είναι λίγο σαν τον Τιτανικό πλέον. Εξακολουθεί να παίζει η ορχήστρα, όσοι έχετε δει την ταινία, ενώ το πλοίο βουλιάζει. Δεν θα μπω στις λεπτομέρειες των αιτιών της εξαφάνισης του Νεάντερταλ. Θα σας υπενθυμίσω μόνο κάτι που είναι ανατριχιαστικό. Ότι στους μη αφρικανικούς πληθυσμούς έχουμε 4% έως 5% περίπου γονίδια του Νεάντερταλ. Τα κουβαλάμε μαζί μας. Επίσης, δεν είμαι διαφημίστρια, αλλά με ένα τεστ κόστους μερικών εκατοντάδων δολαρίων μπορούμε να ανιχνεύσουμε και το ποσοστό των γονιδίων Νεάντερταλ που έχουμε.

Αυτό το αφήγημα ήταν πολύ βολικό, αλλά δεν ισχύει πια. Εδώ στην διαφάνεια βλέπουμε την αναπαράσταση της ομάδας Krapina, που είναι πρώην Νεάντερταλ, από σπήλαιο στη γειτονική Κροατία. Την περασμένη βδομάδα δημοσιεύτηκαν ηλικίες και τα ευρήματα από ένα σπήλαιο στο Ισραήλ, το σπήλαιο Misliya, όπου εντοπίστηκε τμήμα της άνω γνάθου με οκτώ δόντια σωζόμενα και χρονολογήθηκε περίπου μεταξύ 177.000-194.000 ετών. Homo sapiens σε έξοδό του από την Αφρική. Τι θέλω να κρατήσετε.

Μέχρι τώρα θεωρούσαμε ότι οι Νεάντερταλ, που ήταν εξαπλωμένοι από την Ιβηρική χερσόνησο μέχρι το Ουζμπεκιστάν περίπου, μέχρι το Tesiktas, και από την Αγγλία μέχρι το Ισραήλ -αυτή ήταν η ζώνη εξάπλωσής τους-, κάποια στιγμή, ενώ είναι γηγενείς ευρωπαϊκοί πληθυσμοί, επεκτείνονται και προς την ανατολική Ευρασία και καταλαμβάνουν την περιοχή της Συρο-Παλαιστίνης. Θεωρούσαμε, λοιπόν, ότι η πρώτη έξοδος των Homo sapiens από την Αφρική δεν έφτασε στην Ευρώπη, πριν από 40.000 χρόνια, για τον απλούστατο λόγο ότι συνάντησε κοινότητες των Νεάντερταλ καλά προσαρμοσμένες και εμποδίστηκε. Τα τελευταία δεδομένα μας δίνουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα.

Πρώτον οι έξοδοι ήταν πολλές περισσότερες, δεν ήταν εκεί γύρω στις 100.000 χρόνια. Ξεκίνησαν από πολύ νωρίτερα. Θα σας πω ότι εντοπίστηκαν και χρονολογήθηκαν πριν δυο τρεις βδομάδες στην Αραβική χερσόνησο -ένα μικρό δαχτυλάκι από Homo sapiens- πάλι στις 88.000 χρόνια. Έχουμε λοιπόν πολλές εξόδους. Έχουμε πολλές συναντήσεις. Έχουμε, πως να το πω, πολλές ανταλλαγές γενετικού υλικού με τα συμπαρομαρτούντα. Και έχουμε φυσικά και κάτι άλλο εντυπωσιακό. Αυτή η τεχνολογία που βλέπετε, αυτές οι αιχμές αναλογούν πάρα πολύ με τις δικές μας, αλλά τις φτιάχνουν Homo sapiens. Δεν αντιστοιχεί πλέον αυτό που παραδοσιακά θεωρούμε αρχαιολογία της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής αποκλειστικά και μόνο στους Νεάντερταλ.

Για τον Ελλαδικό χώρο το υποστηρίζουμε, σας είπα στην αρχή, προβάλλοντας τα δεδομένα που έχουμε απ΄ την νότια Ελλάδα, τη χερσόνησο της Μάνης – κατά πάσα πιθανότητα έχουμε δίκιο, αλλά δεν θα ξαφνιαστώ αν βρούμε κάτι διαφορετικό. Παρ΄ όλα αυτά εξακολουθούμε -και το έκανα και εγώ σήμερα, κάνω αυτοκριτική και αποδομώ την ίδια μου την ομιλία και τον τίτλο μου- να αποδίδουμε την αρχαιολογία της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής, τις τεχνολογίες, στους Νεάντερταλ.

Γνωρίζουμε λοιπόν ότι από τα 200.000 περίπου χρόνια πριν από τo παρόν, οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι, οι Homo sapiens, έβγαιναν και συναντιόταν. Οne night stand; Πιο πολλές, πιο μεγάλης διάρκειας σε σχέση; Δεν το ξέρω. Σίγουρα όμως είχαν επικοινωνία, είχαν επαφές, πολές περισσότερες απ΄ αυτές που οι προκαταλήψεις μας (;), οι εμμονές μας (;), αυτό που διδαχτήκαμε από τις εικόνες και τα σχολικά εγχειρίδια (;), μας έχουν εξοικειώσει.

Οι Νεάντερταλ, λοιπόν, είναι εντελώς διαφορετικοί, κι εμένα μου αρέσει να τους σκέφτομαι. Κι μου αρέσει να τους σκέφτομαι πάντα λίγο σαν μια γυναίκα. Μια γυναίκα που έχει ευαισθησίες, μια γυναίκα που έχει γνώσεις, γνωρίζει το τοπίο, μαζεύει φυτά, είναι γιάτρισσα, έχει ικανότητες, κυνηγά, ψαρεύει. Έχει συμμετοχή σε όλα. Δεν διαφέρει από εμάς. Είναι παρεξηγημένη και είναι μια γυναίκα που όπως προκύπτει από τα σκελετικά κατάλοιπα των Νεάντερταλ φροντίζει, έχει συναισθήματα, έχει ευαισθησία, φροντίζει τους ασθενείς – και ξέρετε ο πολιτισμός ενός λαού φαίνεται από τον τρόπο που διαχειρίζεται τα σκουπίδια του και φροντίζει και αντιμετωπίζει τους αδύναμους και τους ασθενείς, ανάμεσα σε αυτούς και τα ζώα (αυτό το λέω όταν προσπαθώ να τους πείσω να στηρώσουν τα αδέσποτα).

Τους Νεάντερταλ, λοιπόν, πρέπει να τους δούμε διαφορετικά και το υλικό που αποκαλύπτουμε στο Ιόνιο πέλαγος μας βοηθάει να τους δούμε διαφορετικά. Στο προοίμιο αυτής της ιστορίας σας μίλησα για δύο τοπικούς θρύλους: τον Ωνάση και τον Οδυσσέα. Είναι σημαντικά μεγέθη. Δίπλα τους είναι και αυτή η κυρία. Ο τύπος βγήκε, «Ελευθεροτυπία» ήταν τότε δεν ήταν «Εφημερίδα των Συντακτών», «Μεγανησιώτης ο άνθρωπος του Νεάντερταλ». Αρχίζει στην τοπική μυθολογία να μπαίνει και να συζητιέται αυτό. Έχει το δικό του ενδιαφέρον. Δεν μπορούμε φυσικά να αναμετρηθούμε ούτε με τον Ωνάση, ούτε με τον Οδυσσέα, κι ούτε προτιθέμεθα. Παρ΄ όλα αυτά αρχίζει η τοπική κοινωνία να αποκτά σιγά σιγά μια άλλου είδους ευαισθησία και να προσεγγίζει με συμπάθεια κι αυτόν τον παρεξηγημένο άγνωστο της προϊστορίας.

Σας καλώ λοιπόν απόψε να δούμε την άλλη όψη των ευρημάτων. Να απεκδυθούμε τις προκαταλήψεις και να δούμε τον Νεάντερταλ αλλιώς. Κι αυτό που σας έχω διαλέξει για να κλείσω την ομιλία μου, πριν να πάω στις ευχαριστίες, είναι ο Κυθρός πάλι. Ο μαγικός Κυθρός, καλυμμένος από αυτό τον απαίσιο, φρικτό θάμνο, ο οποίος όμως κρύβει κάτι μέσα του. Αν επισκεφτείς τον Κυθρό το καλοκαίρι θες να φύγεις – εκτός αν είσαι αρχαιολόγος με επαγγελματική διατροφή και μαζεύεις λίθινα εργαλεία. Αν τον επισκεφτείς φθινοπωρινούς μήνες αντιλαμβάνεσαι ότι κάτω από τη Phlomis fruticosa κρύβονται τάπητες ολόκληροι από κυκλάμινα. Αυτός ο ενοχλητικός θάμνος, η ασφάκα, στην ουσία προσφέρει προστασία στην αποικία των κυκλαμίνων που δημιουργούν μία απίστευτη εικόνα. Συνυπάρχει το όμορφο με το άσχημο και συχνά το άσχημο αναδεικνύει αυτή την ομορφιά.

Η χρηματοδότηση του προγράμματος δεν θα ήταν δυνατόν να υλοποιηθεί άν δεν είχαμε το Πανεπιστήμιο Κρήτης, τον Δήμο Μεγανησίου, το Honor Frost Foundation for Maritime Archaelogy in the Eastern, το McDonald Institute for Archaelogical Research Univ. of Cambridge. Δεν θα ήταν δυνατόν να γίνει η έρευνα αυτή αν δεν είχαμε κοινωνικές συμμαχίες. Χωρίς πλεούμενο και καλό καπετάνιο στα νησιά δεν πας πουθενά. Καπετάνιος μας ένας ήταν ο Πάνος Κονιδάρης. Δεν θα πω το καλλιτεχνικό του. Και οικοδεσπότης μας τρόπον τινά. Με το «Σοφία», το δικό του σκάφος, πήγαμε παντού.

Όμως ο χαρισματικός δήμαρχος της περιόδου εκείνης, ο Στάθης Ζαβιτσάνος, τον οποίο έχουμε απόψε κοντά μας και τον ευχαριστούμε που ήρθε, αγκάλιασε απ΄ την πρώτη στιγμή την έρευνα και την υποστήριξε με κάθε μέσο. Υλικά, ηθικά, χρειάστηκε να συγκρουστεί με την αντιπολίτευσή του για χατήρι των αρχαιολόγων και της έρευνας. Το πιο σημαντικό είναι ότι οραματίστηκε μαζί μας την ήπια και αειφόρο ανάπτυξη της πατρίδας του. Οραματίστηκε ότι μέσα από τη γνώση που παράγει η αρχαιολογική έρευνα και προσφέρει η αρχαιολογία μπορεί να γυρίσει σελίδα ο τόπος αυτός του Μεγανησίου και φρόντισε ώστε όλες οι θαλάσσιες μεταφορές, η φιλοξενία, η διατροφή, να επιβαρύνουν τον Δήμο Μεγανησίου. Πλήρωσε γι΄ αυτό, γιατί δεν εκλέχτηκε μετά. Αυτά να τα ξέρουν όσοι θένε να είναι υποψήφιοι. Έτσι, λοιπόν, ο δήμαρχος ήταν κοντά μας και μεταφορικά, αλλά τον πήραμε και μαζί μας. Τον κατεβάσαμε στα πλατώματα της Ατόκου, τον πήραμε στον Κυθρό, στο τριγωνομετρικό του Κυθρού.

Και φυσικά ο κυρ Αντρέας. Ο κυρ Αντρέας ο Μάλαμας, ο καλύτερος καπετάνιος του Ιονίου πελάγους, με τη σειρά του στήριξε και μοιράστηκε μαζί με την ομάδα μας όλα τα ταξίδια, όλες τις μετακινήσεις. Είχαμε κι άλλους. Είχαμε την Aegean, όποτε πετάει στο Άκτιο πάει και κάποιος από εμάς. Είχαμε όμως και χορηγίες σε είδος. Είχαμε, λοιπόν, φιλοξενία. Είχαμε και τον Παναγιώτη τον Κονιδάρη, τον άλλο συνονόματο, που μας χορηγούσε φαρμακευτικά είδη, αλλά εκτός από φαρμακοποιός ήταν και λογοτέχνης και μας έδινε και Fiktion, μας έδινε τα φοβερά του βιβλία για να διαβάζουμε.

Καπεταναίοι μας ο Μάλαμας, ο Κονιδάρης, ο Γιάννης Πριόνιας -ειναι το παρατσούκλι αυτό γιατί μου είπε να τον λέω έτσι-, ο Νίκος και η Ντίνα Ζαβιτσάνου που μας τάισαν, ο Λάκης και η Γιούλα Αθανίτη που επίσης μας τάισαν.

Σας ευχαριστώ πολύ».

Πηγή: blod.gr (ακρωνύμιο των λέξεων Bodossaki Lectures on Demand). Στον ιστότοπο αυτό παρουσιάζεται σε video ολόκληρη η διάλεξη της κας Νένας Γαλανίδου, ενώ υπάρχουν επίσης οι 80 διαφάνειες που χρησιμοποίησε στην ομιλία της.