Η ασυνήθιστη ιστορία ενός συντοπίτη μας: Από τον Εθνικό στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας και στην πολιτική προσφυγιά
Γεννήθηκε στο Φτερνό Λευκάδας το 1927, από αγρότες γονείς με πέντε ακόμη παιδιά. Κληρωτός του 1947. Κατατάχθηκε στον Εθνικό Στρατό, σε μια εποχή που ο Εμφύλιος βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη. Υπηρέτησε στο 517 Τάγμα Πεζικού. Η βάση του Τάγματος ήταν στους Ασπρογέρους. Ένας λόχος βρισκόταν στα σύνορα με την Αλβανία, μια διμοιρία φύλαγε τη Σχολή Βελλά, κι ο άλλος ο λόχος ήταν στα Δολιανά. Η διμοιρία η δική του κατατάχτηκε στη Σχολή Βελλά και είχε αναλάβει την περισυλλογή ναρκών στο δρόμο μέχρι τα Γιάννενα.
Ο Σπύρος Αρματάς σε νεαρή ηλικία με τον πατέρα του Νίκο
Έξω από την Ασφάκα (σ.σ. ορεινός οικισμός το νομού Ιωαννίνων) η διμοιρία του έπεσε σε ενέδρα ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Σκοτώθηκαν δύο στρατιώτες και οι υπόλοιποι επτά πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Ο ίδιος είχε τραυματιστεί στα πόδια. Μεταφέρθηκε για νοσηλεία σε Νοσοκομείο του Αργυρόκαστρου, μιας και το Νοσοκομείο του Δημοκρατικού Στρατού βρισκόταν στο Βίτσι, που ήταν μακρυά. Μετά την αποθεραπεία του που κράτησε 10 μέρες επέστρεψε στην Ελλάδα και παρέμεινε στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας όπου πήρε μέρος σε διάφορες μάχες στο Γράμμο.
«Και που να πάω;», λέει ο ίδιος. «Ήταν και από δω κάποιος (σ.σ. εννοεί το χωριό του) που πέρασε στρατοδικείο, ότι αυτομόλυσε στο ΔΣΕ, αλλά είχε «μέσο» και γλύτωσε. Οι γονείς του ήταν όλοι δεξιοί. Εγώ όμως δεν θα την γλύτωνα. Ο δικός μου πατέρας έφαγε ξύλο…, ήταν αριστερός».
Στο Γράμμο αναγκάστηκε να αλλάξει το όνομά του σε «Μούζας». Ένα όνομα που θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια. Σε διάφορα έγγραφα εμφανίζεται κατά διαστήματα με διπλό επίθετο «Μούζας-Αρματάς». Το πραγματικό του όνομα ήταν Αρματάς Σπύρος του Νίκου. «Απαγορεύονταν στον Γράμμο να έχεις το πραγματικό σου όνομα, ώστε σε περίπτωση αιχμαλωσίας κλπ. να μην ξέρει κανείς ποιος είσαι…». Υπηρέτησε στο τμήμα του Γιώργου Παππά, δικηγόρου και ταγματάρχη του ΔΣΕ από την Άρτα, που πέθανε αργότερα πολιτικός πρόσφυγας στην Τασκένδη.
«Δεν πρόλαβα καλά καλά να πάω… Μόλις πήγα δώσανε εντολή να μπούμε μέσα τα τμήματα, γιατί μας κλείσανε. Άφησε ο Τίτο και μπήκανε από κει και έκλεισε τα σύνορα». Μετά την ήττα του ΔΣΕ πέρασε μαζί με τους άλλους μαχητές του ΔΣΕ, που υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα, στην Αλβανία. Επιβιβάστηκαν στο λιμάνι του Δυρραχίου σε σοβιετικά εμπορικά καράβια -τα αμπάρια είχαν διαμορφωθεί ειδικά με τρεις – τέσσερις σειρές κρεβάτια σε ύψος- και αφού διέσχισαν το Αιγαίο έφτασαν μέσω της Μαύρης Θάλασσας στη Σοβιετική Ένωση. Από το Πότι της Γεωργίας συνέχισαν κατόπιν με τραίνα μέχρι την Τασκένδη, την πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν, όπου εγκαταστάθηκε ο κύριος όγκος των μάχιμων πολιτικών προσφύγων.
Όταν έφτασε ήταν όλα έτοιμα. Εγκαταστάθηκαν αρχικά ομαδικά σε σπίτια και σε θαλάμους στρατοπέδων. Στη συνέχεια οργανώθηκαν σε μικρές πολιτειούλες. Δημιουργήθηκαν 14 πολιτείες.
«Στην αρχή πήγα στην 12η πολιτεία. Αργότερα επειδή ήταν μακρυά το εργοστάσιο που δουλεύαμε (κατασκεύαζε λάμπες) εγκαταστάθηκα στην 3η πολιτεία». Στο εργοστάσιο δούλευε οκτώ ώρες, αλλά τη μια ώρα, που ήταν πληρωμένη, μάθαινε τη ρωσική γλώσσα. Πέντε μέρες την εβδομάδα. «Την έμαθα πολύ καλά. Διαβάζω, γράφω… Διαβάζω τις ρωσικές εφημερίδες καλύτερα από τις ελληνικές». Στην 1η πολιτεία γνώρισε και έναν άλλον Λευκαδίτη, τον Αριστείδη Μπουρσινό, από την Απόλπαινα («που να ξέρω εγώ τότε που είναι η Απόλπαινα!…»). Είχε κι αυτός την ίδια τύχη με την δική του, κληρωτός στον Εθνικό Στρατό και στη συνέχεια μετά την αιχμαλωσία του στον ΔΣΕ και την πολιτική προσφυγιά. Δεν βρίσκεται πλέον στην ζωή. Πέθανε σε κάποιο νοσοκομείο της Λάρισας, όπου είχε μετακομίσει μαζί με την εγγονή του.
Στην Τασκένδη παρασημοφορήθηκε για τη συνειδητή δουλειά του στο εργοστάσιο που δούλευε. Στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ξαναμπήκε το 1981. Είχε διαγραφεί το 1955 μετά τα γεγονότα της Τασκένδης. Το κομματικό του βιβλιάριο εκδόθηκε το 1981 από την Κομματική Οργάνωση Τασκένδης (ΚΟΤ). Έχει πληρώσει ανελλιπώς όλες τις συνδρομές του (3 ρούβλια το μήνα στην αρχή και αργότερα 2,5) μέχρι το Φλεβάρη του 1992.
Στο τενεκεδένιο κουτάκι όπου φυλάει τις αναμνήσεις του έχει ακόμη, το τιμητικό δίπλωμα και τα παράσημα αναγνώρισης για την δουλειά του στο εργοστάσιο που δούλευε, μία ταυτότητα αντιστασιακού που έχει εκδοθεί στις 7 Απρίλη του 1981 στην Βουδαπέστη από την FIR (Διεθνής Ομοσπονδία Αντιστασιακών), το βιβλιάριο ασθένειας της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Ουζμπεκιστάν, λίγα χάρτινα ρούβλια και κάποια άλλα μικροαντικείμενα. Οι φωτογραφίες από τον Εμφύλιο χάθηκαν όταν νοίκιασε το σπίτι του στην Τασκένδη, αλλά μας υποσχέθηκε ότι θα ξανακοιτάξει μήπως σώθηκε καμιά…
Έζησε τα τραγικά γεγονότα της Τασκένδης το 1955, για τα οποία κάνουμε μία παρένθεση: Μετά την ήττα του ΔΣΕ εκδηλώθηκε η φραξιονιστική δραστηριότητα στο εσωτερικό του ΚΚΕ. Είχε εκφραστεί από τους Μήτσο Παρτσαλίδη, Μάρκο Βαφειάδη και άλλους και είχε ερείσματα και στα ηγετικά κλιμάκια του ΚΚΣΕ. Ενισχύθηκε και εξελίχθηκε σε ανοιχτή οργανωτική παρέμβαση στο ΚΚΕ, με στόχο την αλλαγή της ηγεσίας του και της πολιτικής του. Ως κύρια σημεία της πολεμικής κατά της ηγεσίας του ΚΚΕ, κυρίως κατά του Νίκου Ζαχαριάδη, γραμματέα του ΚΚΕ, αναδείχτηκαν ο χαρακτήρας της επανάστασης στην Ελλάδα, αν δηλαδή θα ήταν σοσιαλιστική ή αστικοδημοκρατική, η επιλογή του ένοπλου αγώνα της περιόδου 1946 – 1949, καθώς και η εσωκομματική λειτουργία. Τα παραπάνω συνοδεύονταν με κατηγορίες εναντίον του Ζαχαριάδη, που καλλιεργούσαν την εικόνα του ύποπτου για συνεργασία με τον ταξικό εχθρό.
Επίκεντρο της διαπάλης αναδείχτηκε η περιοχή της Τασκένδης, αφού εκεί ζούσαν 16.000 Ελληνες πολιτικοί πρόσφυγες. Η Κομματική Οργάνωση Τασκένδης ήταν η μόνη που υπαγόταν αποκλειστικά στο ΚΚΕ, την περίοδο που στις άλλες χώρες που φιλοξενούνταν πολιτικοί πρόσφυγες είχε αρχίσει η διαδικασία ένταξης των κομματικών μελών στα αδελφά Εργατικά και Κομμουνιστικά Κόμματα. Διέθετε εδαφικές Οργανώσεις σε 14 πολιτείες, καθώς και ξεχωριστές Οργανώσεις στις οικοδομικές επιχειρήσεις της Τασκένδης και του Τσιρτσίκ, στο εργοστασιακό συγκρότημα Τασελμάς και 40 ανεξάρτητες ΚΟΒ διάφορων εργασιακών χώρων. Ολα τα προηγούμενα την καθιστούσαν ραχοκοκαλιά του Κόμματος, με καθοριστικό ρόλο στην έκβαση των αποφάσεων των κομματικών σωμάτων και στην εκλογή της Κεντρικής του Επιτροπής.
Στις 9 Σεπτέμβρη (πέντε μήνες πριν από το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ), η αντιπροσωπεία της ΚΕ καθαίρεσε το Γραφείο της Κομματικής Επιτροπής Τασκένδης και μέλη των Κομματικών Επιτροπών σε 5 πολιτείες, έπειτα από επεισόδια που σημειώθηκαν στην 3η Πολιτεία. Την επομένη, πραγματοποιήθηκε ανοιχτή συγκέντρωση – διαμαρτυρία και επίθεση στα γραφεία της Κομματικής Επιτροπής στην 7η Πολιτεία, όπου βρισκόταν και η αντιπροσωπεία της Κεντρικής Επιτροπής.
Στις 11 Σεπτέμβρη, χιλιάδες μέλη της Κομματικής Οργάνωσης Τασκένδης και άλλοι πολιτικοί πρόσφυγες, που είχαν ταχθεί υπέρ της Κεντρικής Επιτροπής, προχώρησαν σε συγκέντρωση και επιθέσεις ενάντια στα καθαιρεμένα στελέχη της Κομματικής Οργάνωσης Τασκένδης και τους υποστηρικτές τους. Στις συγκρούσεις αναμείχθηκαν υπέρ των καθαιρεμένων στελέχη του ΚΚΣΕ, αλλά και οι κρατικές αρχές του Ουζμπεκιστάν, που προχώρησαν σε πολλές συλλήψεις υποστηρικτών της Κεντρικής Επιτροπής. Στόχος ήταν να μεταβληθεί η ισχυρότερη και πιο μαζική οργάνωση πολιτικών προσφύγων σε όχημα ανατροπής του Ζαχαριάδη και αλλαγής ηγεσίας στο ΚΚΕ.
Λέει για τα γεγονότα: «Αυτοί που ήταν ενάντια στον Ζαχαριάδη ήταν οι «παρτσαλιδικοί» (ακολουθούσαν την πλατφόρμα του Μήτσου Παρτσαλίδη), ο Μάρκος (Βαφειάδης)… Όλη η Κομματική Οργάνωση Τασκένδης πήγε με τον Ζαχαριάδη. Αυτούς τους υποστήριζε ο Χρουστσόφ. Τους ζαχαριαδικούς (οπαδούς του Ζαχαριάδη) άλλους τους έβαλαν στη φυλακή, άλλους τους έστειλαν εξορία κι άλλους τους έδιωξαν από τις δουλειές τους… Οι οργανώσεις διαλύθηκαν, αυτοί έκαναν δικές τους οργανώσεις. Πήρανε τα γραφεία και όλα…».
Για τη ζωή του όλα αυτά τα χρόνια στην πολιτική προσφυγιά λέει: «Στην Τασκένδη η ζωή ήταν πολύ καλή, και άστους να λένε. Και ο κόσμος πολύ καλός. Όλες οι φυλές ζούσαν στην Τασκένδη. Όλα τα είχαμε. Ο μεγάλος (ο γιος), ο Ν., τελείωσε το Πολυτεχνείο. Το εργοστάσιο της Αεροπορίας τον έστειλε και τελείωσε το Πολυτεχνείο. Δούλεψε στο εργοστάσιο και πήρε τη σύνταξή του, μετά από 17 χρόνια δουλειάς, γιατί η εργασία του ήταν ανθυγιεινή. Ο Σ., ο μικρότερος, δεν το τελείωσε το Texnikum.
Μου έδωσαν σπίτι, σε πενταώροφη πολυκατοικία. Πλήρωνες μόνο λίγα για το φως, το γκάζι, το τηλέφωνο και τη θέρμανση. Μετά αγόρασα οικόπεδο και έφτιαξα σπίτι. Έφτανε και με το παραπάνω ο μισθός που παίρναμε. Είχαμε γιατρούς, σχολεία τα πάντα δωρεάν. Δυο φορές που έκανα εγχείρηση στο νοσοκομείο με πλήρωνε η ασφάλεια ασθένειας. Διακοπές πηγαίναμε, όλα πληρωμένα. Αν ήθελες πήγαινες κάθε χρόνο. Είχαμε άδεια είκοσι εργάσιμες μέρες και τα Σαββατοκύριακα που αναλογούν. Ήταν όλα δωρεάν. Μου έδωσαν δωρεάν εισιτήριο από τη Μόσχα μέχρι το Άστραχαν (σ.σ. βρίσκεται στο Δέλτα του ποταμού Βόλγα, στις εκβολές του στην Κασπία Θάλασσα). Στην Κριμαία πηγαίναμε, στη Μπουχάρα, που είναι ωραία πόλη του Ουζμπεκιστάν, όπου θέλαμε…».
Συνεχίζει: «Πήγαινα πιο παλιά στην Τασκένδη. Έχω σπίτι. Τώρα έχω δυο τρία χρόνια να πάω. Το αεροπλάνο που πήγαινε Αθήνα-Τασκένδη το κόψανε και πρέπει να πάω μέσω Κωνσταντινούπολης. Τώρα για να πάω πρέπει να μου στείλουν τα παιδιά πρόσκληση, να θεωρηθεί από το προξενείο του Ουζμπεκιστάν και μετά να πάω. Έκανα βλακεία, δε πήρα τότε την υπηκοότητα».
Από την Τασκένδη επέστρεψε το 1999 στην Ελλάδα. Στο ερώτημα γιατί ήρθε τόσο αργά απαντά: «Τι μου λες τώρα; Μουρλάθηκα και ήρθα! Εγώ δεν θα ερχόμουν… Πέθανε η γυναίκα μου και ήρθα (ήταν παντρεμένος με Ρωσίδα με την οποία έχει αποκτήσει δύο παιδιά, από τα οποία το ένα ζει τώρα μόνιμα στην Τασκένδη). Δεν ήταν πρόβλημα να γνωρίσεις τότε μια γυναίκα. Η αναλογία ήταν 9 γυναίκες 1 άνδρας. 27 εκατομμύρια έχασαν την ζωή τους στον πόλεμο. Τόχω και μετανιωμένο. Είχα σπίτι, είχα τα παιδιά μου. Με πήραν και τα δυο παιδιά κοντά και ήρθαν… Ούτε δουλειές, ούτε γλώσσα… Δεν θα ερχόμουν. Είχαν πει ότι όσοι είναι συνταξιούχοι εκεί και έρθουν πριν το 1999 θα παίρνουν και εδώ την σύνταξη που έπαιρναν. Όσοι έρχονταν αργότερα θα έπαιρναν μόνο τη σύνταξη του ΟΓΑ. Μόνο αυτό το καλό έκανε ο Γκορμπατσόφ, τα άλλα τα γκρέμισε, τα χάλασε, αλλά έκανε συμφωνία. Έδωσε χρυσό στην τράπεζα και όσοι ήταν συνταξιούχοι στην Σοβιετική Ένωση πήραν εδώ την σύνταξή τους από το ΙΚΑ. Τώρα ψαλιδεύτηκε, κόπηκε και το ΕΚΑΣ…».
Για την κατάσταση σήμερα αναφορικά με το ΚΚΕ λέει: «Πρέπει να τα βρούνε…», ενώ συνεχίζει να δηλώνει Ζαχαριαδικός. Είναι συνδρομητής της «Ανασύνταξης» (Όργανο της Πολ. Επιτροπής της ΚΙΝΗΣΗΣ για ΑΝΑΣΥΝΤΑΞΗ του ΚΚΕ 1918-55) που κυκλοφορεί με την φωτογραφία του Νίκου Ζαχαριάδη στην δεξιά της μεριά και τα λόγια του «Έπαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα, πρέπει να είναι και θα είναι, μια καινούργια Ελλάδα, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ΄ ένα πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό», ενώ διαβάζει και την ρωσική εφημερίδα «ΑΘΗΝΑ ΕΛΛΑΣ» που εκδίδεται στην Ελλάδα.
