Τι απόμεινε στο Λια της «Ελένης»…
Ο Λιάς είναι ένα μικρό απομονωμένο χωριουδάκι στα σύνορα της Θεσπρωτίας με την Αλβανία στους πρόποδες της Μουργκάνας.
Ελάχιστοι θα το γνώριζαν αν δεν έγραφε πριν 35 χρόνια ο Νίκος Γκατζογιάννης την «ΕΛΕΝΗ» του.
Ένα βιβλίο που αναφέρονταν στην τραυματική περίοδο του Εμφυλίου. Η μετάφρασή του στα ελληνικά προκάλεσε θύελλα συζητήσεων και αντιδράσεων και δημιούργησε αίσθηση και μεγάλες αντιπαραθέσεις που κράτησαν για μεγάλη χρονική περίοδο.
Σχολιάζοντας αυτό το βιβλίο, θεωρώ ότι σε θέματα ιστορίας η συναισθηματική φόρτιση και η λύπη προσωπικών συμβάντων επισκιάζουν πάντα την αλήθεια.
Το θέμα μελέτησε η κ. Κωνσταντίνα Μπάδα καθηγήτρια Κοινωνικής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
«Η έρευνά μου στράφηκε στον εμφύλιο πόλεμο, όταν πηγαίνοντας στο χωριό Λιά της Θεσπρωτίας, μου γινόταν όλο και περισσότερο φανερό ότι η μνήμη του τόπου και των ανθρώπων του ήταν βαθύτατα σημαδεμένη από τον εμφύλιο πόλεμο…. Ο εμφύλιος αποτελούσε την βασική πληγή της μνήμης, κυρίως των γυναικών……
Το χωριό, απρόσιτο στους πρόποδες της οροσειράς της Μουργκάνας, είχε αναπτύξει έντονη και μαζική δράση στην Εθνική αντίσταση και μαζική συμμετοχή στις δυνάμεις του ΕΑΜ και του Εθνικού Δημοκρατικού Στρατού (ΕΛΑΣ).
Η απόπειρα δραπέτευσης από το χωριό και παράδοσης στον εθνικό στρατό που έδρευε στο απέναντι ύψωμα, τη Μεγάλη Ράχη, ισοδυναμούσε με προδοσία για τον αντάρτικο στρατό και επέσυρε την καταδίκη.
Σ’ αυτό όμως το βιβλίο «ΕΛΕΝΗ» εμφανίζεται όχι μόνο η τραυματική εμπειρία ενός προσώπου αλλά επανασυγκροτείται μέσω της μνήμης, της αφήγησης και της προφορικής μαρτυρίας που ο ίδιος ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι χρησιμοποιεί, μια μονομερής τοπική και εθνική ιστορία, ως η μόνη ιστορία με παντελή αγνόηση της ιστορίας της άλλης πλευράς, των άλλων ανθρώπων, που εμφανίζονται ως οι αδίσταχτοι εκτελεστές.
Σήμερα οι ρωγμές στην εσωτερική συνοχή του χωριού, που είχε αρκετά συντηρηθεί, παρά την οδυνηρή εμπειρία του εμφυλίου και της μεταπολεμικής περιόδου, εμφανίζονται στα ανήσυχα βλέμματα, στο λόγο, τις σιωπές, κυρίως, των άντρων.»
………………………………………………………………………….
Επισκεφτήκαμε τον Λιά πριν μερικές μέρες από περιέργεια και από μια αυθόρμητη διάθεση, που μας βασάνιζε καιρό τώρα να δούμε αυτόν τον ταλαιπωρημένο τόπο, που όπως και τόσοι άλλοι, πλήρωσε με αίμα την Εμφύλια διαμάχη!
Φροντίσαμε να τελειώσουν οι πρόσφατες «γιορτές» και φτάσαμε στο Λιά αρχές Σεπτεμβρίου μετά τα εγκαίνια ενός νέου Μουσείου που διαφημίστηκε αρκετά από τα ΜΜΕ.
Το χωριό δεν κρατάει παρά καμιά τριανταριά κατοίκους.
Βρεθήκαμε στην έρημη πλατεία. Το μοναδικό καφενεδάκι του χωριού κλειστό και απ’ έξω τέσσερα – πέντε γεροντάκια περίμεναν τον ιδιοκτήτη πότε θα τελειώσει την τυροκόμηση για ν’ ανοίξει το καφενείο.
Περνούσε η ώρα και το μαγαζί κλειστό.
Πιάσαμε την κουβέντα δειλά-δειλά. Ο κόσμος είναι «κουμπωμένος» με κάθε ξένο και άγνωστο επισκέπτη.
Κάποια στιγμή τολμούμε: «Ωφέλησε το Λια όλη αυτή η «προσπάθεια» του Γκατζογιάννη»;
Εκεί σ’ αυτή την μικρή ομάδα των πέντε γερόντων φάνηκε η ρωγμή που αναφέρει η κ. Μπάδα.
«Τον ίδιο ωφέλησε…….» ακούστηκε η μία φωνή.
«Και το χωριό είχε όφελος ….» μια άλλη.
Το παρατηρούσες στα γέρικα θολωμένα μάτια πως η διάσταση ήταν μόνιμη και δεν χωρούσε τόπος για παραπέρα συζήτηση.
Στην έρημη πλατεία το άγαλμα του «ΤΖΩΝ ΚΩΣΤΑ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΗΣΤΗ ΚΑΙ ΕΥΕΡΓΕΤΗ 1868-1932», όπως γράφει η προτομή.
Στο χωριό στο παλιό πέτρινο σχολείο υπάρχει Τμήμα συνοριακής φύλαξης, ενώ
ακριβώς από πάνω εγκαινιάστηκε πρόσφατα το «Μουσείο Υφαντή» όπου
φιλοξενούνται έργα του ζωγράφου Σ. Σόρογκα,
πίνακας του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου και
φωτογραφίες που απεικονίζουν σκηνές της ζωής στην περιοχή κατά τον περασμένο αιώνα.
Οι τρεις εικόνες του Θεόφιλου έχουν μεταφερθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας για συντήρηση.
Λίγο πιο κάτω είναι ο πέτρινος ξενώνας του Λιά κλειστός, ανοίγει κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες.
Κατηφορίζοντας συναντάμε τη γενέτειρα του Μιχάλη Γκανά το χωριουδάκι Τσαμαντάς. Εδώ δεσπόζει υποστηριζόμενο για να μη σωριαστεί το μνημείο πεσόντων «…ΚΑΤΑ ΤΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΜΟΥΡΓΚΑΝΑΣ 1947-1948 ………».
Εικόνα ερήμωσης όπως και στα άλλα χωριά της περιοχής.
Κάπου στον απέναντι λόγγο ακούγονται κουδούνια γιδιών, αλυχτίσματα σκυλιών…..
Στίχοι του Μιχάλη Γκανά γραμμένοι το 1978 έρχονται στη σκέψη: «Πατρίδα βουρκωμένη από κισσό, / βουνά που σου γυρνούν την πλάτη. /….Γρηγόρη, Πέτρο, Νικηφόρε, / δημοδιδάσκαλοι της Θεσπρωτίας, / οι μαθηταί σας διαρκώς μειούνται…».
Εδώ πλέον δεν υπάρχουν μαθητές, παρά μονάχα οπλοφόροι που ’ρχονται να σκοτώσουν αγριογούρουνα…..
Και μόνο ο πελώριος όγκος της Μουργκάνας παραμένει σιωπηλός σαν να θέλει να ξεχαστούν όλα όσα συνέβησαν πριν 70 χρόνια πάνω στα κακοτράχαλα λημέρια της…..
Σημείωση: Για τη μάχη της Μουργκάνας και γενικότερα για την τραγική περίοδο του Εμφύλιου έχουν γραφεί πλήθος λογοτεχνικών κειμένων.
Επιλέξαμε κάποια που θεωρούμε τα πλέον αντιπροσωπευτικά:
- «Θητεία» του ∆ηµήτρη Χατζή
- «Πυραµίδα 67» του Ρένου Η. Αποστολίδη
- «Τ’ αγρίµια του άλλου δάσους» του Τηλέµαχου Αλαβέρα
- «Η κληματόβεργα» του Σπύρου Πλασκοβίτη
- «Ο νερόμυλος» του Γεράσιμου Γρηγόρη
- «Η κάθοδος των εννιά» του Θανάση Βαλτινού
- «Το κιβώτιο» του Άρη Αλεξάνδρου
- «Ανυπεράσπιστοι» του Δημήτρη Χατζή
…και φυσικά υπάρχουν πολύ περισσότερα.
Μπάμπης Λάζαρης, Οκτώβρης 2018
Κάπου τα χρόνια τέλος της δεκατίας 1980 ή κάπου εκεί παρουσιάστηκε ένα βιβλίο κακοτυπωμένο περίεργο με τον τίτλο Ελένη που ίσως έγινε και κάποια ψευτοταινία του σινεμά.
Εκεί στα εγχώρια τότε αυτοπαρουσιάστηκε και ένας τύπος ονόματι Νικ Γκαίητζ ( από το Νίκος Γκατζογιάννης λέγανε) που αναφερόνταν με το βίβλίο αυτό ώς συγγραφέας και δημοσιογράφος Ελληνοαμερικανός που μέσα στα πάθη του εμφυλίου πολέμου η μητέρα του Ελένη είχε σκοτωθεί στο χωριό Λιά απ τος κουμουνιστές αντάρτες ( έτσι αφήνονταν η φήμη για το βιβλίο αυτό.
Την εποχή εκείνη δεν υπήρχε και τόσο έντονη ιστορική αναφορά στον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949 και υπήρχε απ πρίν απ την πλευρά της δεξιάς παράταξης ένα παλαιότερο βιβλίο σχετικά με τον εμφυλιο πόλεμο 1946-1949 απ την πλευρά του Ευάγγελου Αβέρωφ με τίτλο » φωτιά και τσεκούρι»».
Που ακόμα και σήμερα αν κάποιος θέλει να ενημερωθεί όδο καλύτερα γίνεται για τον Ελληνικό εμφύλιο καλά θα κάνει να μελετήσει επισταμένως και το καλό και ενημερωμένο γιατα τοτινά βιβλίο του Ευάγγελου Αβέρωφ. Μπορεί ο Αβέρωφ να ήταν αντιδραστικός δεξιός ( του αρέσανε τα τσελιγκάτα της δεξιάς στην χώρα και κάπως της σκληρής δεξιάς) αλλά υπό αυτλο το πρίσμα πάντα το έργο του »φωτιά και τσεκούρι» είναι και ενδιαφέρον και κατατοπιστικό για τα χάλια του εμφυλίου της εποχής εκείνης.
Το κακοπροπαγανδιστικό βιβλίο του Νίκ Γκαίτζ όμωςε τίτλο Ελένη ήταν ένα περίεργο συγγραφικό κατασκεύασμα με πολύ περίεργη Αμεριανόφερτη και ύπουλη τότε στόχευση ( κάποιοι μίλησαν ανοιχτά τότε ανοιχτά δημόσια για εμπλοκή της CΙΑ με ανομολόγητους στόχους.Και που τελικά δεν αντιμετωπίστηκε το βιβλίο αυτό και με καλή υποδοχή στην Ελλάδα από την τότε δεξιόστροφη ιδεολογία ( τότε όμως).
Οι ιστορικοί και πανεπιστημιακοί και οι ιδιώτες και δημοσιογράφοι ερευνητές δεν έκαναν αποδεκτό προχειροπροπαγανδιστικό βιβλίο.Και οι κριτικοί του σινεμά όλοι ανεξαιρέτως γράψανε ότι η ταινία που κακογυρίστηκε με αυτό το σενάριο ήταν σαν να μην υπήρξε τίποτα.
Κάποιοι μάλλον έθεσαν και το θέμα , με τίνος χρήματα !!γυριστηκε αυτό το φίλμ αν γυρίστηκε ποτέ.
Η αναφορά για τον σκοτεινό ρόλο αυτής της όλης υπόθεσης ήταν διάχυτη για 2-3 μέρες και έκτοτε ολυτε ασχολήθηκε κανείς..
Ένας Νίκ Γκαίητζ παρουσιάζεται σαν δημοσιογράφος που αφηγείται για την ζωή του Αριστοτέλη Ωνάση στα διάφορα Ντοκυμανταίρ που προβάλλονται και στην τηλεόραση και στο διαδίκτυο κυκλοφορούν.Και κάποιος Νίκ Γκαίητζ κατά καιρούς συγχρωτίζεται με Ελληνικά θέματα και ίσως ήταν και στα στις εκδηλώσεις δτο χωριό Λιά που ήταν και ο Αμερικανός πρέσβης αν δεν απατά η μνήμη , σε εκδηλώσεις και κάποιο μουσειοάνοιγμα στο χωριό Λιά.
Τελευταία πάντα στο πλαίσιο του πατριωτικού αριστερόστροφα προοδευτικού κυβερνητισμού η θεολογική αγάπη έχει επικρατήσει ( κρίμα που πλήρης ημερών έχει φύγει απ την ζωή ο ciaκωβος και να τον αναπαύσει ο κύριος όπως όλους τους ανθρώπους) για το όραμα του δημοκρατικού προοδευτικού αριστερόστροφου ( όχι δογματικού όμως) διεθνισμού και τον » Θούριο » της παγκοσμιοποίησης.
// Ως πότε παλικάρια θα ζούμε στον καπιταλισμό // τραβάτε ντογρού παίδες στον αριστερό προοδευτικό- Ελληνικής εκδοχής-Διεθνισμό.// Ταμειακά πλεονάσματα να βγάλουμε μεγάλα // αυτό είναι τα οραματά μας τα μεγάλα.//
Ο Ciaκωβος αρχή Απριλίου του 1967 ήταν πρωτοκαθήμενος στο σεμινάριο που διοργάνωσε ο Ντάν Μπρούστερ ( σταθμάρχης της cia στην Βηρυτό του Λιβάνου ) στο Πανεπιστήμιο Μαντισον του Ουισκόνσιν στις ΗΠΑ , με θέμα τα θετικά των Δικτατοριών στην Ελλάδα Μεταξά, Πάγκαλου , και του Κονδύλη.
Στη Αίθουσα ήταν και και ο πανεπιστημιακός καθηγητής στην Ελλάδα ΖΕΠΟΣ ( μετέπειτα αρχιχουντικός υπουργός παιδείας) και ένας καθηγητής πανεπιστημιακός στην Θεσσαλονίκη ονόματι Φραγκίστας και ο καθηγητής ΚΟΥΣΟΥΛΑΣ.
Στην εκδήλωση παρευρίσκετο ώς επισκέπτης καθηγητής σε πανεπιστήμιο των ΗΠΑ και ο Ηλίας Θερμός , μαζί με άλλους νέους τότε συναδέλφους του ( Γ. Γιάννη, Ν. Πετρίδη), που είχαν διαφορετική άποψη για τα θετικά των δικτατοριών, παρά το θετικό κλίμα υπερ των δικτατοριών που ήταν το θέμα του σεμιναρίου.
Σε κάποια στιγμή- μαρτυρία αυτόπτη άλλου ακροατή καταγεγραμμένη- σε ερώτημα του ίδιου του αυτόπτη μάρτυρα
στον Μπρούστερ, αν βλέπει τον Γ. Παπανδρέου νικητή των εκολών ειπώθηκε του ΜΑίου του 1967 ο Ντάν Μπρούστερ
πήρε τον λόγο και είπε ξεκάθαρα.: ΕΚΛΟΓΕΣ ΔΕΝ ΘΑ ΓΙΝΟΥΝ Εκλογές , ξαφνιάζοντας και τον ίδιο και τους Έλληνες Καθηγητές( Θερμό- Λιάννη- Πετρίδη) που με ιστορικά επιχειρήματα και με φόβο καυτηρίασαν την προπαρασκευή της δικτατορίας που ετοιμαζόνταν.
Και εκλογές δεν έγιναν.
Μέσα στην αίθουσα – στο όνομα της θεολογικόχριστιανικής αγάπης, ήταν προκαθήμενος στις καρέκλες ο CIAΚΩΒΟΣ.
Για την αντιγραφή εδώ και μόνο, από τον αυτόπτη μάρτυρα καταγεγραμένο δημοσιευμένο το συμβάν απ τον Κο Νώντα Βλαχόπουλο.
Διάχυτη στο σεμινάριο ήταν η θεολογική διεθνική αγάπη.
κακοτυπωμενο πεστα συντροφε
Γειάμου και μένα συντρόφια γειάσας και σας.
Αλλά όχι μόνο γειά σας και σας , αλλά για γειαμου και μένα.