(Ξανα)διαβάζοντας τον Ηλία Βενέζη: Ο Βαλαωρίτης, ο ηγούμενος της Ι.Μ. Κόκκινης Εκκλησιάς και η βάπτιση στη Μαδουρή*

Του Νικήτα Κ. Ψαθά

Είναι αρκετές οι προσωπικότητες που συνδέονται κάτω από την μικρή ιστορία στην οποία αναφερόμαστε. Δύο μεγάλες μορφές των γραμμάτων, ο Ηλίας Βενέζης και ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ο ηγούμενος της Ι.Μ. Κόκκινης Εκκλησιάς Βησσαρίων Κατωχιανός, ο στρατηγός Γεώργιος Κορτζάς¹ αλλά και κατά έμμεσο τρόπο, ο ποιητής Κωστής Παλαμάς.

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (Πηγή: «Εστία», αριθ. 231, 1η Ιουνίου 1880)

Ο λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης (Ηλίας Μέλλος), γεννήθηκε στο Αϊβαλί (Κυδωνίες) της Μικράς Ασίας στις 4 Μαρτίου του 1904 και πέθανε στην Αθήνα στις 3 Αυγούστου 1973. Ο πατέρας του καταγόταν από την Κεφαλονιά και η μητέρα του από τη Λέσβο, από τον πατέρα της οποίας διατήρησε το επίθετο Βενέζης. Έγινε ευρύτερα γνωστός με το μυθιστόρημα «Γαλήνη» (α΄ έκδοση 1939), αλλά και με το «νούμερο 31328» (α΄ έκδοση 1931) και την «Αιολική Γη» (α΄ έκδοση 1943). Σημειώνουμε ότι μεταξύ των έργων του, περιλαμβάνεται και η βιογραφία του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Δαμασκηνού (α΄ έκδοση 1952), γνωστού για την θαρραλέα φράση προς τον Γερμανό στρατηγό Stroop, όταν αυτός τον απείλησε με τυφεκισμό:

«οι ιεράρχες της Ελλάδος, στρατηγέ Stroop, δεν τουφεκίζονται, απαγχονίζονται. Σας παρακαλώ να σεβασθήτε αυτήν την παράδοσιν».

Το 1973, κυκλοφόρησε το έργο με τίτλο «στις ελληνικές θάλασσες – μυθιστορία του Ιονίου και του Αιγαίου», από το οποίο και επιλέξαμε να αναφερθούμε σε ένα ιδιαίτερο απόσπασμα, σχετικά με την επίσκεψη του συγγραφέα στο νησάκι της Μαδουρής. Έφθασε συνοδευόμενος από τον καθηγητή Πανταζή Κοντομίχη, ο οποίος αφού περιγράφει στον Βενέζη το ιστορικό σύμφωνα με το οποίο πέρασε στην οικογένεια Βαλαωρίτη το νησί, του μιλάει για ένα χειρόγραφο του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη:

«…που βρέθηκε, κρυμμένο πίσω απ΄ την εικόνα της Θεοτόκου, στο εκκλησάκι της Μαδουρής² πριν από λίγα χρόνια που το επισκευάζανε. Το βρήκε, το χειρόγραφο, ο επιμελητής της επισκευής, ξάδερφος του ποιητή, Ανδρέας Σταύρος.

«Σήμερον Α΄ Μαΐου 1878

Εβαπτίσθη εν τω Ναώ τούτω η Οθωμανίς σύζυγος του ταγματάρχου Τουρκαλβανού Εμήν Αγά ονόματι Φιρδεύς, μετονομασθείσα Μαρία, μετά του εξαετούς τέκνου της Μπεσίμ, ονομασθέν Γεώργιος. Ανάδοχος υπήρξεν ο κυρ Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, εκτελεστής δε του Μυστηρίου ο ηγούμενος της Ιεράς Μονής Κόκκινης Εκκλησιάς Βησσαρίων Κατοχιανός.»

Μπορούσε να είναι συντάκτης αυτού του κειμένου ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης; Πάντως, λέει, είναι γραμμένο με το χέρι του, ο γραφικός χαρακτήρας είναι δικός του. Και τι ν΄ απόγινε αυτός ο εξαετής Μπεσίμ, που ο ποιητής της Λευκάδας τον βάφτισε Γιώργο; Έγινε, λέει, Έλληνας στρατηγός με καλή σταδιοδρομία, πολέμησε στους βαλκανικούς πολέμους καθώς και στον πόλεμο του ΄40, έγινε υπουργός, και σκοτώθηκε στην Αράχωβα. Κι άφησε μιά κόρη: Αυτήν που έμελλε να γίνη η Ραχήλ, η chère et divine Clarté³ του Κωστή Παλαμά.»

Η Μαδουρή (Πηγή: «Εστία», αριθ. 231, 1η Ιουνίου 1880)

Από τα στοιχεία που μας δίνει ο Βενέζης, αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για τον Γεώργιο Κορτζά, ο οποίος σύμφωνα με το σημείωμα, γεννήθηκε το 1872, εφόσον κατά τη βάπτιση ήταν έξι ετών⁴. Το επώνυμο που του δόθηκε, αναφέρεται στον τόπο καταγωγής του, την Κορυτσά. Σύζυγός του ήταν η Ιφιγένεια Στεφανίτση και κόρη τους η Ελένη Κορτζά, η «Ραχήλ» του Κωστή Παλαμά⁵. Διετέλεσε υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Τσουδερού και δολοφονήθηκε τον Ιανουάριο του 1945, στις σκοτεινές σελίδες των Δεκεμβριανών.

Ο Γεώργιος Κορτζάς (δεξιά) το 1921 κατά τη Μικρασιατική εκστρατεία (αρχείο Ιφιγένειας Κορτζά-Τηλιακού)

Δεν θα επεκταθούμε περισσότερο στα ιστορικά στοιχεία που αναφέρονται στον πρωταγωνιστή του χειρογράφου, Μπεσίμ – Γεώργιο Κορτζά. Μεταφέραμε το συγκεκριμένο απόσπασμα, λόγω του ενδιαφέροντος που μας προξένησε η πρωτοβουλία αυτή του μεγάλου μας ποιητή και το συνδυάζουμε με δύο παρατηρήσεις:

Κατ’ αρχάς είναι γνωστή η σχέση του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη με τον ηγούμενο του μοναστηριού της Κόκκινης Εκκλησιάς Βησσαρίωνα Κατωχιανό, τόσο μέσα από το ιστορικό της δημιουργίας του διθυράμβου για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ και πιο συγκεκριμένα του τρόπου με τον οποίο εμπνεύστηκε την αρχή του ποιήματός του⁶, όσο και μέσα από το τελευταίο του δημιούργημα, τον «Φωτεινό» και όσα ιστορούνται σε αυτό.

Κατά δεύτερον, είναι επίσης γνωστοί οι αγώνες του σχετικά με τα εθνικά ζητήματα εκείνης της περιόδου και ιδιαίτερα με το ζήτημα της Ηπείρου. Δεν είναι τυχαίο ότι ο σύζυγος της Μαρίας και πατέρας του μικρού Γεωργίου, ήταν ο Εμίν Βέης, αλβανός αξιωματικός του τουρκικού στρατού, που οραματιζόταν την απελευθέρωση της πατρίδας του από τον τουρκικό ζυγό, μέσω όμως της ενσωμάτωσής της στην Ελλάδα. Όταν το σχέδιό του έγινε γνωστό, διέφυγε στην Κέρκυρα και αγωνίστηκε να πείσει την Ελληνική Κυβέρνηση να υποστηρίξει τις ιδέες του. Χάνοντας εν τω μεταξύ τα τρία από τα τέσσερα παιδιά του, αυτοκτόνησε στη θάλασσα του Φαλήρου τον Ιούνιο του 1887. Η χήρα του «Φιρδεύς» κατά το σημείωμα, βρήκε καταφύγιο στη Μαδουρή μαζί με τον μικρό Μπεσίμ, για να ακολουθήσει η ιστορία που περιγράφει στο ιδιόχειρο σημείωμά του ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης.

Όπως είδαμε, το βιβλίο του Ηλία Βενέζη «στις ελληνικές θάλασσες», απ’ όπου και το απόσπασμα που μελετάμε, εκδόθηκε το 1973. Πότε ακριβώς επισκέφθηκε τη Λευκάδα και ξεναγήθηκε στη Μαδουρή ο μεγάλος μας λογοτέχνης, δεν το γνωρίζουμε. Ξέρουμε όμως ότι στις «εορτές Λόγου και Τέχνης» του 1961, αφιερωμένες στον Άγγελο Σικελιανό, ήταν μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής⁷ και ίσως τότε να συμμετείχε και στις εκδρομές και ξεναγήσεις που προβλέπονταν στο πρόγραμμα⁸. Ανάμεσα στο 1961 και το 1973, είχε μεσολαβήσει, το 1965, το αφιέρωμα στο γερμανικό περιοδικό Μέριαν στα Ιόνια νησιά, όπου το τμήμα που αφορούσε τη Λευκάδα⁹, είχε επιμεληθεί ο Ηλίας Βενέζης.

*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 36 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2019) του περιοδικού «Φανερωμένη».
___________________________________________________________

¹ Έλαβε μέρος στον Ελληνοτουρκοκό πόλεμο του 1897, στους Βαλκανικούς πολέμους, στην Μικρασιατική εκστρατεία και στον πόλεμο του’40.
² Το γοτθικού ρυθμού εκκλησάκι του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου.
³ Μτφ: ακριβή και θεϊκή λάμψη.
⁴ Στην βιογραφία του συναντάται ως έτος γέννησης τόσο το 1880 όσο και το 1875.
⁵ Βλ. το έργο «Γράμματα στη Ραχήλ» από τις εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», του 1960, και ιδιαιτέρως, τον κατατοπιστικό και αποκαλυπτικό πρόλογο του διευθυντή Γραμμάτων και Τεχνών του Υπουργείου Παιδείας Γ. Κουρνούτου.
⁶ Βλ .περισσότερα στο έργο του Σπ. Σούνδια «Άνθρωποι και Τόποι της πατρίδας μου», Αθήνα 1999.
⁷ Μαζί με τον Γεώργιο Κουρνούτο που έναν χρόνο νωρίτερα είχε προλογίσει «τα Γράμματα στη Ραχήλ» όπως είδαμε.
⁸ Βλ. την ειδική έκδοση της εφημερίδας «Λευκαδίτικα».
⁹ Με τίτλο «Λευκάς – η νήσος των ποιητών».