Η Καρσάνικη Βελονιά και η κοινωνική θέση της κεντήστρας… (Του Θοδωρή Γεωργάκη)
Κεντήστρες στον Αλέξανδρο Λευκάδας στις αρχές της δεκαετίας του 1960
Του Θοδωρή Γεωργάκη
(Mε αφορμή την διαφαινόμενη ανακήρυξη της ΚΑΡΣΑΝΙΚΗΣ ΒΕΛΟΝΙΑΣ σαν ΘΗΣΑΥΡΟ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΗΣ ΑΫΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ, δημοσιεύω ένα εδάφιο απ’ το υπό δημιουργία νέο μου βιβλίο με τίτλο: «ΚΑΡΣΑΝΙΚΗ ΒΕΛΟΝΙΑ! ΕΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΘΑΥΜΑ…»).
**************************************************************************
Πριν μπούμε στη ουσία και στην εξέταση, μέσω βιωματικών μαρτυριών κεντήστρων γυναικών, του θέματός μας, το οποίο αφορά στην οικονομική και κοινωνική διάσταση του φαινομένου της Καρσάνικης Βελονιάς, είναι επιβεβλημένο να εξετάσομε, κατά πρώτον, την θέση της γυναίκας κεντήστρας, της αγρότισσας Λευκαδίτισσας, με την πολυποίκιλη συγκέντρωση οικογενειακών αρμοδιοτήτων στο πρόσωπό της και πως αυτή διαμορφώνεται, μέσα απ’ την στρατηγικής σημασίας αναβάθμισή της, όχι μόνο στον στενό οικογενειακό κύκλο, αλλά και στον ευρύτερο κύκλο των μικρών κοινωνιών του νησιού. Κατά δεύτερο, να εξετάσομε, το οικονομικό περιβάλλον, γενικότερα των χωριών του νησιού, κυρίως τα μετεμφυλιακά χρόνια, όταν συμβαίνει αυτή η εκπύρωση και η τεράστια διάδοση και ανάπτυξη του Καρσάνικου Κεντήματος, σαν πηγή βιοπορισμού για πολλές οικογένειες της Ορεινής Λευκάδος.
Γυναίκα Αγρότισσα! Δύο λέξεις με πολλαπλούς ρόλους, σύνθετο περιεχόμενο και βαθιά νοήματα! Η προσφορά της μοναδική, η αξία της διαχρονική, η αυτοθυσία της παραδειγματική, το σθένος της απαράμιλλο, η αγάπη της ανυπόκριτη, ο ρόλος της στην κοινωνία πολύπλευρος! Tης ζωής μαχήτρια, κύτταρο ζωής, στυλοβάτης της φαμελιάς, πρωταγωνίστρια της οικογενειακής οικονομικής ζωής! Ο αφανής ήρωας, που ανέτρεψε τα κοινωνικά στερεότυπα και με το σπαθί της αυτοαναγορεύθηκε σε καθοριστικό οικογενειακό πόλο, πέριξ του οποίου συνυφάνθηκε το μεγαλύτερο κομμάτι της συνολικής οικογενειακής βιωτής!
Γυναίκα Αγρότισσα και Κεντήστρα! Ένας ακόμη καθοριστικός ρόλος της ξωμάχας Λευκαδίτισσας! Αυτός της κεντήστρας, με ότι συνεπάγεται, όπως θα αναπτύξομε στην συνέχεια, και για την προσωπική της κοινωνική ανέλιξη, αλλά, κυρίως για την προκοπή του νοικοκυριού της! Η κεντήστρα μπόρεσε να απαιτήσει και να πετύχει την υπέρβαση των στερεοτυπικών πατριαρχικών αντιλήψεων. Βρήκε, μέσα απ’ το προσοδοφόρο εργόχειρό της, την ταυτότητά της και ακολούθησε μέσα στην οικογένεια, με τον κυρίαρχο ρόλο, που της προσπόρισε η απόκτηση χρημάτων, ένας νέος ρόλος διανθισμένος με στρατηγική χροιά, στα πλαίσια της πολλαπλής οικογενειακής διαβίωσης. Ο παραδοσιακός χαρακτηρισμός της στα «συμβοηθούντα άτομα» του νοικοκυριού, αναβαθμίστηκε στο επίπεδο της ενεργούς και αποδοτικής μόνιμης οικονομικής απασχόλησης, μια αναβάθμιση που οδήγησε και σε κοινωνική ανέλιξη μέσα στην οικογένεια, αλλά και στην μικρή κοινωνία των Λευκαδίτικων χωριών γενικότερα! Έπαψε να είναι «θύμα» πιθανών ενδοοικογενειακών διενέξεων, ανέβηκε κατακόρυφα η αίγλη της και ο «λόγος της» στα μάτια των οικείων της, μα κυρίως των παιδιών της, τα οποία αντίκριζαν μια μητέρα έτοιμη να προσφέρει σημαντικά στον γλίσχρο οικογενειακό κορβανά των εποχών εκείνων, που τα χρήματα ήταν δυσεύρετα…
Το κέντημα, για την γυναίκα κεντήστρα, αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα διαμόρφωσης αυτοδιάθεσης της εργασιακής της δύναμης και νομής του προϊόντος που παρήγε, αυτοδιάθεση που συνύφανε το αυτεξούσιο και αυτόνομο της ύπαρξής της, αισθήματα που η ίδια κατανοεί και αντιλαμβάνεται θριαμβευτικά, άσχετα αν ο κοινωνικός περίγυρος των εποχών αυτών, εξακολουθεί να θεωρεί την γυναίκα, όπως προαναφέρθηκε, στα συμβοηθούντα οικογενειακά μέλη. Πολλές, μάλιστα, ήταν οι περιπτώσεις, όπου ο διαχειριστικός οικονομικός προγραμματισμός και ο έλεγχος περιέρχονταν στα χέρια της γυναίκας, σαν λογική απόρροια αυτής ακριβώς της ηγεμονεύουσας θέσης, που διαμόρφωνε η μοναδική οικονομική της συνεισφορά! Και δεν είναι λίγες αυτές οι περιπτώσεις, όπου η μετατόπιση οικογενειών, απ’ τα πατριαρχικά σε μητριαρχικά στερεότυπα ήταν αρκούντως ανιχνεύσιμα σε πολλά νοικοκυριά κεντηστριών γυναικών.
Αυτή η κοινωνική μεταβολή, δηλαδή ο αυτοπροσδιορισμός, αλλά και επίσης ο αντικειμενικός προσδιορισμός της γυναίκας σε θέση ηγεμονεύουσα μέσα στο σπίτι, μετατόπιζε και την συνολική κοινωνική της κατάσταση, με συνακόλουθη απόρριψη του συνηθισμένου και παραδοσιακού της ρόλου, αυτόν του θηλυκού με τις πολλαπλές υποχρεώσεις και αρμοδιότητες… Ένας νέος μονοδιάστατος ρόλος, ως εκ τούτου, προέκυπτε για την γυναίκα κεντήστρα, αυτός της πλήρους απασχόλησης στο εργόχειρό της, στο προσοδοφόρο κέντημα, και ελάχιστη συμβολή στις υπόλοιπες αγροτικές διαδικασίες… Γι αυτό με μεγάλη έκπληξη θα δούμε παρακάτω τις βιωματικές μαρτυρίες κεντήστρων γυναικών, οι οποίες κατηγορηματικά και ρηξικέλευθα επικεντρώνονται στους τίτλους: «Δεν μας έσερναν δεμένες στην ουρά του αλόγου στα χωράφια»! Ή: «Απεξαρτηθήκαμε απ’ τον πεθερό, να του απλώνομε συνέχεια το χέρι»! Ή: «Η γυναίκα απόχτησε τακουϊνο, (πορτοφόλι) και δεν είχε κανέναν ανάγκη…»!
Σαφώς και η Καρσάνικη Βελονιά έρχεται μέσα απ’ τα βάθη των αιώνων. Μπορούμε, όμως, με περισσή σιγουριά να πούμε πως, αυτή αναπτύχθηκε, διαδόθηκε και μεγαλούργησε κατά τα μετεμφυλιακά χρόνια, όταν έγινε αντικείμενο εμπορίου, φτάνοντας στα μεγάλα αστικά κέντρα, αποτελώντας, με αυτό τον τρόπο, ένα απ’ τα λίγα εμπορεύσιμα Λευκαδίτικα προϊόντα, μετά, ασφαλώς, το κρασί και το λάδι, το οποίο ξεπέρασε τα στενά νησιωτικά μας σύνορα και εμπορευματοποιήθηκε στην πανελλήνια αγορά.
Η οικονομική κατάσταση, που επεκράτησε στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, με κύριο χαρακτηριστικό την ελάχιστη χρηματική ρευστότητα, κυρίως στα ορεινά χωριά του νησιού, ήταν ζοφερή. Οι φτωχοί Λευκαδίτες ξωμάχοι, με τους αποκλεισμούς, με τον ελάχιστο γεωργικό κλήρο, με αναποτελεσματικούς και παραδοσιακούς τρόπους καλλιέργειας, και συγχρόνως αντικείμενο εναρμονισμένων εμπορικών ανταγωνισμών, σε ότι αφορούσε τα δύο κύρια προϊόντα λάδι και κρασί, που κρατούσαν χαμηλά τις τιμές, έβλεπαν χρόνο με τον χρόνο το εισόδημά τους να συρρικνώνεται, τα περιθώρια για καλύτερη τύχη των παιδιών τους, επίσης να μικραίνουν… Και τότε άρχισε το μεγάλο ταξίδι της εξωτερικής και εσωτερικής μετανάστευσης, η μεγάλη φυγή, που αφαίρεσε ανθρώπινο δυναμικό απ’ τα χωριά και ελαχιστοποίησε έτι περισσότερο τις ευκαιρίες για μια δημιουργικότερη συνολική αναπτυξιακή πορεία των ορεινών χωριών του νησιού.
Η ευρηματικότητα, όμως, του Λευκαδίτη ξωμάχου, το ανήσυχο πνεύμα του, η αποφασιστικότητά του να πάει κόντρα σε κάθε αντιξοότητα, σε κάθε κρατική αβελτηρία, κύριο χαρακτηριστικό αυτών των χρόνων, και να βρει διεξόδους στην ασφυκτική οικονομική του κατάσταση, οδήγησε και την θρυλική, πλέον, Μαρία Κ(ου)τσοχέρω, στην συστηματοποίηση, όσο και στην δημιουργία νέων εφαρμογών της Καρσάνικης Βελονιάς, σε τέτοιο βαθμό, μάλιστα, ώστε να ξεπεράσει η φήμη της τα στενά Λευκαδίτικα σύνορα και να βγει στην έξω Ελλάδα, σαν ένα προϊόν υψηλής καλλιτεχνικής και διανοητικής αξίας! Φάνηκε έτσι αχτίδα φωτός στον ορίζοντα, για πολλά νοικοκυριά, και σαν διέξοδος η παραγωγική διαδικασία και εμπορευματοποίηση της Καρσάνικης Βελονιάς, με την συνακόλουθη προσπόριση κάποιων χρημάτων, τα οποία σίγουρα ενίσχυσαν σημαντικά τον οικογενειακό κορβανά. Σε αυτή την σημαντική οικονομική ενίσχυση, πρωταρχικό απότοκο της κεντήστρας γυναίκας, αν προσθέσομε την αναλυθείσα κοινωνική της αναβάθμιση, τότε έχομε πανώριο το κάδρο μπροστά μας, πάνω στο οποίο θα απεικονίσουμε αυτή την διαδρομή, μέσα απ’ τις βιωματικές όσο και ζωντανές μαρτυρίες των πρωταγωνιστριών γυναικών, οι οποίες θυμούνται και μολογούνε…
Eπί πλέον… Ζούμε σε καιρούς, όπου η εξατομικευμένη μας κοινωνία, μπροστά στο «παιγνίδι της μικρής οθόνης», πασχίζει να αγκιστρωθεί στην πλησμονή του ανέφικτου, οι δε θεωρητικές εικασίες, σαν απότοκο ενός προτεινόμενου κόσμου επίπλαστης ευμάρειας, κατακλύζουν τον εμβρόντητο Έλληνα… Σ’ αυτή την ζοφερή πραγματικότητα, η εδραία πεποίθεση πως, οι πολιτιστικές αναζητήσεις αποτελούν ισχυρό ανασχετικό παράγοντα, σε όλο αυτό το φάσμα του ορατού ανορθολογισμού και του φενακισμένου ευδαιμονισμού, έρχεται η διαφαινόμενη απόφαση του Εθνικού Ευρετηρίου Πολιτιστικής Κληρονομιάς να χαρακτηρίσει «Θησαυρό της άϋλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς την ΚΑΡΣΑΝΙΚΗ ΒΕΛΟΝΙΑ». Μια απόφαση σταθμός, όχι μόνο για το χωριό της Καρυάς, αλλά για ολόκληρη την χώρα, η οποία φανερώνει πως, το δυναμικό φορτίο του πολιτισμού, σαν αυτόκλητος τρόπος ανάδειξης μιας εκχυλίζουσας απλοϊκής, λαϊκής δημιουργίας, αποτελεί πάντα τον πόλο συσπείρωσης κάθε δυναμικού κομματιού της Ελληνικής κοινωνίας… Χαίρε, ως εκ τούτου Καρυά, για την μοναδική εθνική αναγνώριση… Βάδιζε σταθερά τον δρόμο της πολιτιστικής μας Κληρονομιάς…
