Οι ναοί και τα μοναστήρια της Λευκάδας το τέλος του 18ου αι. μέσα από τα βενετικά αρχεία | Λευκαδίτικα Νέα - Lefkada News

Οι ναοί και τα μοναστήρια της Λευκάδας το τέλος του 18ου αι. μέσα από τα βενετικά αρχεία

agios_georgios_skaron

Ένα από τα πιο εύρωστα σε ανθρώπινο δυναμικό και μέσα μοναστήρια στο νησί της Λευκάδας φαίνεται να είναι το Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου στους Σκάρους, όπως καταγράφεται σε έγγραφα της Βενετικής διοίκησης προς το τέλος του 18ου αι. που δημοσίευσε ο δρ. Σπύρος Χρ. Καρύδης στην μελέτη του του με τίτλο «Η Λευκάδα και οι ηπειρωτικές πόλεις του βενετικού Stato da Mar στην απογραφή ναών και μονών του 1788-1789», η οποία συμπεριλαμβάνεται στον 9ο τόμο του περιοδικού «Περί Ιστορίας» (Σελ. 51-165) που εξέδωσε πρόσφατα η «Ιόνιος Εταιρεία Ιστορικών Μελετών».

Στο άρθρο του δρ. Σπύρου Καρύδη εκδίδονται έγγραφα τα οποία αφορούν τους ναούς και τις μονές της Λευκάδας και των τριών βενετικών κτήσεων στην απέναντι στεριά, της Πρέβεζας, της Πάργας και της Βόνιτσας, τα οποία συντάχθηκαν από τις κατά τόπους βενετικές και εκκλησιαστικές αρχές κατά την απογραφή των ορθόδοξων ναών και μονών που διενεργήθηκε κατ’ εντολή της βενετικής Γερουσίας την περίοδο 1788-1789 σε όλον τον ιόνιο χώρο. Πρόκειται για μια πολύτιμη αρχειακή πηγή η οποία τεκμηριώνει την κατάσταση και την εικόνα των χώρων λατρείας στις βενετικές κτήσεις εκατέρωθεν του Ιονίου. Τα έγγραφα που δημοσιεύονται προέρχονται από το Κρατικό Αρχείο της Βενετίας και συγκεκριμένα από τον φάκελο 45 της αρχειακής σειράς Deputazione ad pias causas.

Ο πρώτος κατάλογος περιλαμβάνει τα μοναστήρια του Δημοσίου, που βρίσκονταν στη Λευκάδα, και τους ναούς και τα μοναστήρια του Δημοσίου που βρίσκονταν στη Βόνιτσα και την Πρέβεζα, σύμφωνα με τα κατάστιχα που φυλάσσονταν στο δημόσιο Ταμείο της Λευκάδας. Συντάχθηκε από τον υπάλληλο του Ταμείου Giovanni Schena, στις 15 Οκτωβρίου 1788, σε εκτέλεση σχετικής διαταγής του έκτακτου προβλεπτή Marco Cicogna με ημερομηνία 24 Σεπτεμβρίου 1788. Ο υπάλληλος του Ταμείου κατέγραψε δύο μονές στη Λευκάδα και πέντε ναούς και μονές στη Βόνιτσα, επισημαίνοντας ότι αδυνατούσε να παράσχει πληροφορίες για τα συνολικά εισοδήματά τους, καθόσον δεν ανήκαν στη δικαιοδοσία του, και παρέπεμπε στόν scrivan grande, ο οποίος κατ’ έτος επιθεωρούσε τα έσοδα και τα έξοδά τους. Το περιεχόμενο του καταλόγου ανταποκρίνεται στα δεδομένα των καταστίχων του Ταμείου και όχι στα πραγματικά κατά τον χρόνο της σύνταξής του.

Ο δεύτερος κατάλογος που απέστειλε ο έκτακτος προβλεπτής Λευκάδας Agostin Soranzo στις 5 Οκτωβρίου του 1789 στον γενικό προβλεπτή Francesco Falier περιλαμβάνει όλους τους ναούς της Λευκάδας, ενοριακούς και μη. Συντάχθηκε από τον scrivan grande Γρηγόριο Τυπάλδο, πιθανόν την άνοιξη του 1789 με βάση τα διαθέσιμα στην υπηρεσία του στοιχεία. Σε αυτόν καταγράφονται 134 ναοί, χωρισμένοι ανά χωριό, χωρίς χαρακτηρισμό της ιδιοκτησιακής τους κατάστασης, με εξαίρεση ένδεκα ναούς γνωστών οικογενειών και τρεις ναούς στην Αμαξική, που ανήκαν σε αδελφότητες, για τη δήλωση των οποίων προστίθεται δίπλα στην ονομασία τους ο χαρακτηρισμός «confraternità».

Όσον αφορά στο χωριό Αλέξανδρος με τους μαχαλάδες του οι ναοί είναι σύμφωνα με τον κατάλογο αυτό οι εξής τρεις, που υπάρχουν μέχρι σήμερα: Άγιος ΔημήτριοςΆγιος ΝικόλαοςΆγιος Σπυρίδων. Στον κατάλογο δεν αναφέρεται ναός της Παναγίας (Κοίμησις της Θεοτόκου) που βρίσκεται ένα περίπου χλμ. νότια της συνοικίας των Μαυρογιαννάτων, αφού μάλλον δεν θα υπήρχε την εποχή εκείνη που γράφτηκε ο κατάλογος – στο ανώφλι της δυτικής εισόδου του ναού υπάρχει χαραγμένη η χρονολογία 1798 που είναι πιθανότατα το έτος ίδρυσης του ναού.

Οι ναοί στην Αμαξική, στο Κάστρο και στα άλλα χωριά του νησιού της Λευκάδας, ήταν σύμφωνα με τον δεύτερο κατάλογο, οι ακόλουθοι:

Αμαξική: Υ. Θ. Κοίμησις στη Γύρα των Ζαμπέλη – Άγιοι Μαρτίνος, Βίκτωρ και Βικέντιος, αδελφότητα – Άγιος Ιωάννης Θεολόγος – Άγιος Σπυρίδων – Άγιος Αντώνιος – Άγιος Νικόλαος – Υ. Θ. Εισόδια – Αγία Παρασκευή, αδελφότητα – Παντοκράτορας, αδελφότητα – Άγιος Ιωάννης των Παπαδόπουλων – Υ. Θ. Βλαχέρνα των Λειβαδίτη – Άγιος Γεώργιος των Divan – Υ. Θ. Ευαγγελίστρια – Υ. Θ. Γενέσιον – Άγιος Βησσαρίων – Άγιος Παντελεήμων – Άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός – Άγιος Χαράλαμπος – Υ. Θεοτόκος Σεχλιμπούς – Άγιος Αθανάσιος.

Κάστρο: Άγιοι μάρτυρες Τιμόθεος και Μαύρα – Άγιοι Απόστολοι στον Ελλομένο.

Άγιος Ηλίας: Αγία Τριάδα – Αγία Παρασκευή. Άγιος Πέτρος: Αγία Παρασκευή – Άγιος Γεώργιος των Πατρικίων – Άγιος Αθανάσιος – Άγιοι Απόστολοι. Αθάνι: Υ. Θεοτόκος στη Ράχη – Υ. Θ. Κοίμησις – Αγία Παρασκευή. Άλατρο: Άγιος Νικόλαος – Υ. Θ. Γενέσιον – Άγιος Νικόλαος των Παπαδόπουλων – Ανάληψις – Άγιος Ιωάννης. Απόλπαινα: Άγιος Νικόλαος – Άγιος Αθανάσιος – Αγία Παρασκευή. Βασιλική: Άγιος Γεράσιμος. Βαυκερή: Αγία Μαρίνα – Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος – Υ. Θεοτόκος – Άγιος Αθανάσιος. Βουρνικά: Υ. Θ. Ευαγγελίστρια – Άγιος Ιωάννης βαπτιστής – Άγιος Στέφανος. Δαμηλιάνι: Υ. Θεοτόκος των Χόρτη – Υ. Θ. στα Παλιοχώραφα – Προφήτης Ηλίας – Υ. Θ. Εισόδια – Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος – Άγιος Θεόδωρος – Άγιος Γεώργιος – Υ. Θεοτόκος στου Μαργέτου – Άγιος Δημήτριος – Άγιος Βασίλειος – Άγιοι Αρχάγγελοι. Δράγανο: Υ. Θ. Υπαπαντή. Εγκλουβή: Υ. Θεοτόκος – Άγιος Δημήτριος – άγιος Γεώργιος – Άγιος Σπυρίδων. Εξάνθεια (Exathies): Υ. Θ. Ευαγγελίστρια – Άγιος Στέφανος – Αρχάγγελος Μιχαήλ – Άγιος Δημήτριος. Εύγηρος (Eviero): Υ. Θεοτόκος στο Παλιοχώρι – Άγιος Βασίλειος. Καλαμιές: Υ. Θεοτόκος – Αγία Παρασκευή – Άγιος Σπυρίδων. Καλιγώνι: Αγία Τριάδα. Καρυά: Αγία Παρασκευή – Άγιος Δημήτριος- Άγιος Ιωάννης βαπτιστής – Άγιος Βασίλειος – Άγιος Νικόλαος – Άγιος Αντώνιος – Υ. Θ. Κοίμησις – Άγιος Ρόκκος. Καρυώτες: Άγιος Γεώργιος – Αρχάγγελος Μιχαήλ. Κατωχώρι: Άγιος Νικόλαος και Γεώργιος – Άγιος Σπυρίδων – Άγιος Χαράλαμπος – Άγιος Δημήτριος – Αγία Αικατερίνη – Υ. Θεοτόκος των Πωγώνη. Κατούνα: Άγιος Αθανάσιος – Άγιος Νικόλαος – Άγιος Βάρβαρος – Υ. Θεοτόκος. Κομηλιό (Comeglio): Υ. Θ. Κοίμησις – Αγία Μαρίνα – Άγιος Αθανάσιος. Κοντάραινα: Άγιος Σπυρίδων – Άγιος Νικόλαος – Υ. Θ. Κοίμησις. Μαραντοχώρι: Αρχάγγελος Μιχαήλ – Άγιος Νικόλαος των Χαλικιόπουλων – Υ. Θ. Κοίμησις. Νεοχώρι: Άγιος Σπυρίδων – Άγιοι Πάντες – Υ. Θ. Ευαγγελίστρια – Άγιος Δημήτριος. Πηγαδησάνοι: Άγιος Νικόλαος. Πλατύστομα: Αγία Παρασκευή. Πόρος: Άγιος Νικόλαος – Αγία Μαρίνα – Ανάληψις. Σύβρος: Υ. Θεοτόκος στη Ράχη – Άγιος Νικόλαος – Άγιος Σπυρίδων – Αγία Παρασκευή – ερημοκλήσι των Πελεγκρίνων. Σφακιώτες: Άγιος Σπυρίδων – Υ. Θεοτόκος – Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος – Παντοκράτορας – Άγιος Νικόλαος – Αρχάγγελος Μιχαήλ – Άγιοι Απόστολοι. Τσουκαλάδες: Υ. Θ. Εισόδια – Αγία Αναστασία. Φρύνι: Άγιοι Απόστολοι – Άγιος Χαράλαμπος. Φτερνό: Προφήτης Ηλίας – Υ. Θεοτόκος – Υ. Θεοτόκος των Αρματά – Άγιος Παντελεήμων.

Ο τρίτος κατάλογος περιλαμβάνει τα εισοδήματα ένδεκα μοναστηριών της Λευκάδας. Συντάχθηκε το ίδιο χρονικό διάστημα με τον προηγούμενο κατάλογο (άνοιξη του 1789) από τον scrivan grande Γρηγόριο Τυπάλδο με βάση τα έγγραφα που υπήρχαν στο αρχείο της υπηρεσίας, τα οποία αφορούσαν τα ετήσια έσοδα των μοναστηριών, χωρίς να υπολογίζονται τα βάρη και τα έξοδα. Ο Τυπάλδος περιορίστηκε στην αντιγραφή των εισοδημάτων από τις διαθέσιμες καταστάσεις των ετήσιων εσόδων, επιλέγοντας πιθανόν την πλησιέστερη χρονικά προς την απογραφή, γι΄ αυτό και τα δεδομένα του καταλόγου κυμαίνονται χρονικά ανά μοναστήρι από το 1775 έως και το 1787. Ο κατάλογος των εισοδημάτων δεν ανταποκρίνεται στα ζητούμενα της απογραφής αφού περιγράφει τα εισοδήματα κατά είδος και ποσότητα, χωρίς να δίνει το χρηματικό τους ισοδύναμο που θα επέτρεπε την ευκολότερη επεξεργασία και σύγκριση των στοιχείων.

Ο τέταρτος κατάλογος περιλαμβάνει τον αριθμό των προσώπων που αποτελούσαν την μοναστική αδελφότητα ένδεκα μοναστηριών και επιπροσθέτως τον αριθμό των υπηρετών, υπηρετριών και των εργατών των μοναστηριών αυτών. Ο κατάλογος συντάχθηκε στις 4 Οκτωβρίου 1789 και στηρίχθηκε στις σημειώσεις που απέστειλαν στον scrivan grande οι οικονόμοι των μοναστηριών κατ΄ εντολή του έκτακτου προβλεπτή του νησιού.

Όπως επισημαίνει ο μελετητής κ. Σ. Καρύδης, ο τρόπος σύνταξης των καταλόγων και οι πληροφορίες που περιέχουν, ούτε ανταποκρίνονταν στα ζητούμενα της απογραφής, ούτε περιέγραφαν αξιόπιστα την τότε πραγματικότητα, γι΄ αυτό και το ενδιαφέρον της απογραφής στην Λευκάδα, πέραν της ονομαστικής αναγραφής των ναών, που αποτελεί δείκτη του πλήθους των ορθόδοξων χώρων λατρείας τη δεδομένη χρονική στιγμή σε ολόκληρο το νησί, περιορίζεται ουσιαστικά στην καταγραφή της μοναστικής της πραγματικότητας.

Τα καταγραμμένα στους καταλόγους μοναστήρια είναι ένδεκα, εκ των οποίων δύο ανήκαν στο Δημόσιο. Οι διαθέσιμες πληροφορίες αφορούν στην περιουσιακή κατάσταση και στον αριθμό των διαβιούντων και εργαζομένων σε αυτά.

Μονή Αγίου Γεωργίου στους Σκάρους. Η μοναστική της αδελφότητα είχε έξι ιερομονάχους, τρεις μοναχούς και τρεις δόκιμους. Στο υπηρετικό προσωπικό καταγράφονται πέντε εργάτες στα χωράφια, τρεις βοσκοί, τέσσερεις μυλωνάδες και δύο φύλακες των αμπελιών. Στα εισοδήματά της περιλαμβάνονται σιτηρά, όσπρια, βρόμη, λάδι, κρασί, τυρί, βούτυρο, μαλλί, και μετρητά προερχόμενα από ενοικιάσεις μύλων και πωλήσεις ζώων.

Μονή Αγίου Γεωργίου στον Μπισά. Eίχε έναν ιερομόναχο, έναν υπηρέτη για την εκκλησία, έναν για τα ζώα, δύο κολόνους στα χωράφια και μία υπηρέτρια για την παρασκευή ψωμιού και το πλύσιμο. Στα εισοδήματά της σημειώνονται κριθάρι, καλαμπόκι, σιτάρι, βρόμη, λινάρι και κρασί.

Μονή Αγίου Δημητρίου στη Γράβα. Δημοσίου δικαιώματος μονή. Παραχωρούνταν ισοβίως από τους εκάστοτε γενικούς προβλεπτές (investiture generalizie) σε κληρικούς. Στις 2 Ιουνίου 1779, μετά τον θάνατο του τελευταίου επικαρπωτή, παραχωρήθηκε ισοβίως από τον γενικό προβλεπτή Giacomo Nani στον αρχιεπίσκοπο Λευκάδας Ιωακείμ Μαρίνο, με την υποχρέωση να πληρώνει κατ’ έτος «livello» στο δημόσιο Ταμείο, το ύψος του οποίου δεν προσδιορίζεται. Είχε έναν ιερομόναχο που ιερουργούσε στον ναό. Στα εισοδήματά της κατά το 1775 αναγράφονται σιτηρά, βρόμη, λινάρι, κρασί, λάδι, μέλι, κερί, ρακή και μετρητά πιθανόν από προσφορές.

Μονή Αγίου Ιωάννου στο Λιβάδι. Τη μοναστική της αδελφότητα αποτελούσαν επτά ιερομόναχοι, οκτώ μοναχοί, δύο μοναχές και δύο δόκιμοι. Στο υπηρετικό προσωπικό συγκαταλέγονταν έξι υπηρέτες, πέντε βοσκοί, δύο βοηθοί στους μύλους και δύο φύλακες των αμπελιών. Τα εισοδήματά της αποτελούνταν από σιτηρά, όσπρια, βρόμη, λάδι, κρασί, τυρί, βούτυρο, αλλά και μετρητά προερχόμενα από ενοίκια.

Μονή Αγίου Ιωάννου στο Ροδάκι. Είχε έναν ιερομόναχο ως ηγούμενο και έναν βοηθό εφημέριο με έναν υπηρέτη. Στα εισοδήματά της αναγράφονται σιτηρά, βρόμη, λινάρι, καλαμπόκι, κρασί, ρακή, λάδι και μετρητά μάλλον από προσφορές.

Μονή Αγίου Νικολάου στην Ιρά. Είχε έναν ιερομόναχο ως ηγούμενο, δύο υπηρέτες και μια μοναχή, η οποία ασκούσε χρέη υπηρέτριας. Τα εισοδήματά της αποτελούνταν από κριθάρι, σιτάρι, καλαμπόκι, κρασί, λάδι και μετρητά από τις προσφορές των πιστών.

Μονή Ασωμάτου. Η μοναστική της αδελφότητα είχε επτά ιερομονάχους, δύο μοναχούς και μία μοναχή. Διέθετε επίσης δύο υπηρέτες, ένα κολόνο, δύο ξυλοκόπους, τρείς μυλωνάδες και δύο πρόσωπα στο μετόχι του Αγίου Κηρύκου. Στα εισοδήματά της σημειώνονται σιτάρι, καλαμπόκι, όσπρια, λάδι, τυρί, βούτυρο, κρασί και σημαντικη ποσότητα μετρητών, πιθανόν από πωλήσεις αγαθών.

Μονή Κόκκινης Εκκλησίας. Η αδελφότητα είχε τέσσερεις ιερομονάχους, τέσσερεις μοναχούς και δόκιμους, καθώς και δεκατρείς υπηρέτες και εργάτες κάποιοι από τους οποίους ήταν μυλωνάδες, εργάτες στους κήπους και στα κοπάδια. Στα εισοδήματά της αναφέρονται σιτάρι, καλαμπόκι, βρόμη, τυρί, βούτυρο, λάδι, κρασί και μετρητά από ενοίκια και πωλήσεις ζώων.

Μονή Προφήτη Ηλία. Στο χωριό Σφακιώτες. Δημοσίου δικαιώματος μονή. Σύμφωνα με τον κατάλογο, παραχωρούνταν από τους γενικούς προβλεπτές σε κληρικούς με ισόβιες παραχωρήσεις (investiture generalizie). Στις 14 Αυγούστου 1786, μετά τον θάνατο του τελευταίου επικαρπωτή, εκλέχθηκε από τον Nicolò Erizzo 2o, έκτακτο προβλεπτή στα νησιά του Ιονίου, ο ιερέας Ιωάννης Χαλικιάς, με την υποχρέωση να καταβάλλει ετησίως στο δημόσιο Ταμείο λίρες 87:10 και να προσφέρει κάθε χρόνο την ημέρα της εορτής ένα κερί μιας λίτρας στον εκάστοτε έκτακτο προβλεπτή του νησιού. Είχε έναν ιερομόναχο ως εφημέριο του ναού, έναν βοηθό εφημέριο και έναν υπηρέτη. Στα εισοδήματά της αναγράφονται μικρές ποσότητες σιταριού και λαδιού καθώς και μετρητά από την πώληση σταφυλιών.

Μονή Υ. Θ. Φανερωμένης. Η μοναστική αδελφότητα είχε τρεις ιερομονάχους και έναν μοναχό. Επίσης είχε τρεις υπηρέτες και μία υπηρέτρια, δύο εργάτες στα χωράφια και έναν βοσκό. Στα εισοδήματά της σημειώνονται σιτάρι, βρόμη, κρασί, λάδι, τυρί, βούτυρο, και σημαντική ποσότητα χρημάτων από ενοίκια και προσφορές των πιστών.

Μονή στο Αδάνι. Δίχως ακριβέστερο προσδιορισμό στους καταλόγους. Είχε έναν ιερομόναχο και τέσσερεις υπηρέτες, κάποιοι από τους οποίους εργάζονταν και στα χωράφια. Στα εισοδήματά της καταγράφονται σιτηρά, βρόμη, λινάρι, όσπρια, λάδι, κρασί, τυρί, βούτυρο και χρήματα από τις προσφορές των πιστών.

Όπως αναφέρει ο μελετητής για τα εισοδήματα των μοναστηριών στη Λευκάδα, παρά την ελλιπή εικόνα και τη μη συμμόρφωση με τα ζητούμενα τής απογραφής, ο σωζόμενος κατάλογος των εισοδημάτων των μοναστηριών παρουσιάζει ενδιαφέρον για πολλούς λόγους. Στον κατάλογο καταγράφονται τα εισοδήματα των ένδεκα μοναστηριών σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, με βάση τις υπάρχουσες πληροφορίες στην υπηρεσία του τοπικού scrivan grande. Στούς πίνακες δεν δίνεται το συνολικό ποσό των εσόδων, υπολογισμένο σε κάποια νομισματική μονάδα, αλλά καταγράφονται οι ποσότητες των εισοδημάτων σε μία αξιοσημείωτη ποικιλία ειδών, τα οποία προφανώς παράγονταν στα κτήματα ή ήταν το αποτέλεσμα της επεξεργασίας της πρωτογενούς παραγωγής από τους μοναχούς και τα εξαρτημένα από τα μοναστήρια πρόσωπα.

Οι καταγραμμένες ποσότητες αφορούν σε σιτηρά (formento), σιτάρι ανάμικτο (mischio), κριθάρι (orzo), αραβόσιτο (formentone), καλαμπόκι (calambochio minuto), όσπρια (legumi), βρόμη (vena), λινάρι (lino) και λιναρόσπορο (seme di lino), λάδι (oglio), κρασί (vino), ρακή (aquavita), τυρί διαφόρων τύπων (formaglio), βούτυρο (buttiro), μέλι (miele), κερί (cera), μαλλί (lana), αλλά και μετρητά σε λίρες, προερχόμενα είτε από ενοικιάσεις ακινήτων είτε από πωλήσεις ζώων είτε από τις προσφορές των πιστών.

Στον κατάλογο, τα σιτηρά και οι λοιποί καρποί υπολογίζονται σε κάδους (cadi), quarti και κουβέλια (cuveli), με την ακόλουθη ισοδυναμία: 1 κάδος = 4 quarti ή 8 cuveli. Το λάδι υπολογίζεται σε πινιάτες ή τσουκάλια (pignate o siano zucali, zucaj). Το κρασί σε τζάρες (zare) και βαρέλες (barile), χωρίς να δηλώνεται η ισοδυναμία (στον πίνακα η ποσότητα υπολογίστηκε σε τζάρες λαμβάνοντας υπόψη την ισοδυναμία 1 βαρέλα = 4 τζάρες = 132 καρτούτσα). Η ρακή υπολογίζεται σε σίκλους (sechi). Το τυρί, το βούτυρο, το μέλι, το κερί, το λινάρι και το μαλλί υπολογίζονται σε λίμπρες.

1

Κατάλογος μοναχών και υπηρετών στο Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη στο Λιβάδι και του Αγίου Γεωργίου στους Σκάρους

2

Πηγή: Σπύρος Χρ. Καρύδης, Η Λευκάδα και οι ηπειρωτικές πόλεις του βενετικού Stato da Mar στην απογραφή ναών και μονών του 1788-1789, Περί Ιστορίας 9 (2019), σ. 51-165



Αφήστε το σχόλιό σας

XHTML: You can use these html tags: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>

            









Copy Protected by Chetan's WP-Copyprotect.