Τα φαρμακεία στα Επτάνησα κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και Αγγλοκρατίας
Της Σ.Ν. Αρνταβάνη-Λιμπεράτου
… Τακτικότατα εγίνοντο επί Βενετοκρατίας επιθεωρήσεις εις τα φαρμακεία δια να εξελεγχθή αν οι φαρμακοποιοί είχον τα ωρισμένα υπό του νόμου φάρμακα και αν εξετέλουν ευσυνειδήτως τας συνταγάς.
Φαίνεται όμως ότι παρ΄ όλας τας κυβερνητικάς διατάξεις οι φαρμακοποιοί δεν ετήρουν τους νόμους. Και την 18 Ιουλίου 1637 ο Σύνδικος Αβογαδόρος της Κεφαλληνίας Ιωάννης Καπέλο εξέδωσε διαταγήν δια της οποίας περιωρίζοντο αι κερδοσκοπίαι των φαρμακοποιών. Ούτοι έδιδον φάρμακα επί πιστώσει σημειώνοντες εις το βιβλίον των τα ποσά, χωρίς να ζητήσουν αμέσως την πληρωμήν από τους πελάτας, ιδίως όταν ο πάσχων απέθνησκε. Μετά πολύν δε καιρόν παρουσίαζον λογαριασμούς εξογκωμένους, καταφεύγοντες συχνά και εις τα δικαστήρια.
Δια της νέας λοιπόν διαταγής οι ιατροί υπεχρεούντο να σημειώνουν εις κάθε συνταγήν την χρονολογίαν της εκδόσεώς της, ο δε φαρμακοποιός να κρατή τας συνταγάς, δέκα πέντε δε ημέρας μετά την θεραπείαν ή τον θάνατον του ασθενούς ο φαρμακοποιός υπεχρεούτο να παρουσιάση τας συνταγάς, και ο θεραπευθείς ή οι κληρονόμοι του αποθανόντος να τα αντιγράψουν, παρουσία της αρχής, ο δε ιατρός να ορίση την τιμήν μιας εκάστης, επί τη βάσει της διατιμήσεως την οποίαν κατ΄ έτος εξέδιδεν η κυβέρνησις και απέστελεν από την Βενετίαν.
Ο φαρμακοποιός ο οποίος δεν συμεμορφούτο με την διαταγήν αυτήν έχανε το δικαίωμα να απαιτήση την οφειλήν. Ούτω ο Ζακύνθιος φαρμακοποιός Αθανάσιος Δούκας είχε λαμβάνειν 45 δουκάτα από τον Διονύσιον Ξένον δια την ασθένειαν του αποθανόντος πατρός του, επειδή δε τα εζήτησεν ο φαρμακοποιός μετά την ορισμένην προθεσμίαν τα έχασε.
Ο Γενικός Προβλεπτής θαλάσσης Βαπτιστής Βεττούρη εδημοσίευσεν από την Κέρκυραν, όπου ήτο η έδρα του, διαταγήν της 20 Ιουνίου 1752 δια της οποίας ώριζεν ότι επιτροπή από τον αρχίατρον της πόλεως και τον αρχίατρον του στρατού μαζύ με έμπειρον φαρμακοποιόν θα προέβαινον κατ΄ έτος εις επιθεώρησιν των φαρμακείων Κερκύρας και θα κατέσχον τα κακής ποιότητας φάρμακα, αφού προηγουμένως εσφραγίζοντο.
Επίσης διέτασσεν όπως τα δηλητήρια και αι τοξικαί ουσίαι και εν γένει παν το οποίον θα ήτο δυνατόν να φέρη βλάβην εις την υγείαν και φυλάσσωνται εις ιδιαίτερον ερμάριον κλειδωμένον και να μη παρέχωνται χωρίς συνταγήν ιατρού. Αι διαταγαί αύται ετέθησαν εις εφαρμογήν και εις τας άλλας Ιονίους νήσους.
Κατά το 1790 η Βενετία εδημοσίευσε Κώδικα Φαρμακοποιίας εις τον οποίον ανεγράφοντο οι μέθοδοι κατασκευής των φαρμάκων. Τον κώδικα τούτο συνέταξαν επτά καθηγηταί του Πανεπιστημίου Παταβίου. Ετέθη εις εφαρμογήν και εις την Επτάνησον κατά το αυτό έτος.
Τα εν Επτανήσω φαρμακεία ήσαν περίεργα κέντρα. Διότι πλην των φαρμάκων επώλουν και διάφορα άλλα αντικείμενα πολύ ολίγην σχέσιν έχοντα με την φαρμαμακευτικήν. Ούτω, επί παραδείγματι, εύρισκε κανείς ν΄ αγοράση εκεί μέσα είδη γραφικής, χορδάς δια βιολιά και κιθάρας, χαρτί μουσικής, κεριά, βιβλία και προσωπίδας. Διότι οσάκις έγραφον εις την Βενετίαν προς απαοστολήν εκείθεν φαρμάκων1 παρήγγελον εις τα διάφορα βενετικά καταστήματα και τους έστελλον και τα ανωτέρω είδη με τα οποία συμπλήρωνον τα κέρδη των, τα οποία φαίνεται ότι δεν ήσαν αρκετά από την φαρμακευτικήν.
Τα φαρμακεία εις την Επτάνησον, όπως άλλωστε και εις την Βενετίαν κατά την εποχήν εκείνην ήσαν κέντρα όπου εμαζεύοντο, ως εις λέσχην, διάφοροι εκ των προκρίτων και συνεζήτουν δι΄ όλα τα θέματα … πλην της πολιτικής, διότι τοιαύτην συζήτησιν δημοσία δεν επέτρεπον οι Βενετικοί νόμοι. Άλλως τε μέχρι της σήμερον ακόμη εις την Επτάνησον συνειθίζεται να συγκεντρώνονται ως εις λέσχην πολλοί και συζητούν, ιδίως περί το εσπέρας. Μερικά μάλιστα από τα καλλίτερα παλιά φαρμακεία είχον οπίσω από το κατάστημα εν ιδιαίτερον δωμάτιον καλώς επιπλωμένον, εις το οποίον συνεκεντρούτο οι επιστήμονες και οι μορφωμένοι προς συζήτησιν.
Κατά τον ψευτοϊατρών, των σαλτιμπάγκων εκείνων οι οποίοι κατά τους περασμένους αιώνας επλημμύριζον τον κόσμον, τον οποίον εκμεταλλεύοντο, η Βενετική κυβέρνησις είχεν εκδώση αυστηροτάτους νόμους, αλλά παρ΄ όλα ταύτα η πονηριά αυτών και η ευπιστία του λαού ήσαν τόσο μεγάλαι ώστε οι κομπογιανίται κατώρθωναν να κερδίζουν σημαντικά ποσά. Το πράγμα δεν πρέπει να εκπλήξη, δεδομένου ότι σήμερον ακόμη, κατά τον αιώνα των εφευρέσεων και της προόδου, υπάρχουν αναρίθμητα θύματα των διαφόρων Γυμνασίων και άλλων τυχοδιωκτικών ψευτογιατρών.
Μετά το τέλος της Βενετικής κυριαρχίας εις την Επτάνησον, επηκολούθησε μία περίοδος αναρχίας και αταξίας, κατά την οποίαν και τα φαρμακεία εδοκίμασαν τον αντίκτυπον της αναρχίας. Ούτω έπαυσαν να διανυκτερεύουν τα ωρισμένα φαρμακεία, όπως εγίνετο προηγουμένως, αλλά βραδύτερον όμως επανήλθεν η διανυκτέρευσις. Επίσης είχον ανοίξη πολλά φαρμακεία άνευ αδείας, αλλά και αυτά έκλεισαν μόλις επανήλθεν τάξις.
Ιδίως όταν η Αγγλία κατέλαβε τας Ιονίους νήσους επήλθε τάξις αγγλική. Νέα επιστημονική ζωή εξεχύθη εις τας νήσους, διότι οι φαρμακοποιοί ήσαν πλέον όλοι διπλωματούχοι επιστήμονες. Οι περί φαρμάκων νόμοι ελήφθησαν από την αγγλικήν νομοθεσίαν και ήσαν αυστηρότατοι.
Μετά την ένωσιν δε με την Ελλάδα τα φαρμακεία της Επτανήσου υπετάχθησαν εις την ελληνικήν σχετικήν νομοθεσίαν και μόνην ανάμνησιν των περασμένων περιπετειών της φαρμακευτικής εις την Επτάνησον ευρίσκομε ακόμη εις ελάχιστα φαρμακεία τα οποία διατηρούν τα παλαιά χαρακτηριστικά φαρμακευτικά αγγεία.
(Δημοσιεύτηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1930 στο περιοδικό (;) «Φιλολογική Επιθεώρησις» με τίτλο «Η Επτάνησος επί Βενετοκρατίας» και υπότιτλο «Μία πλευρά της τότε εποχής», στη στήλη «Τα περίεργα του παρελθόντος». Δεν γνωρίζουμε αν πρόκειται ακριβώς περί περιοδικού (δεν βρήκαμε περισσότερα στοιχεία) και ούτε την ακριβή ημερομηνία της κυκλοφορίας του. Εκείνο που είναι σίγουρο, γιατί αναγράφεται στην εσωτερική σελίδα του εμπροσθόφυλλου, είναι ότι δέθηκε σε βιβλίο, του οποίου αποτελεί μέρος, στις 7 Δεκεμβρίου του 1938).
________________________________________________
1 Όπως γράφει στο ίδιο άρθρο η συγγραφέας δύο από τα φάρμακα τα οποία παρασκευάζονταν την εποχή εκείνη στην Βενετία και είχαν φήμη σε όλη την Ευρώπη ήταν η Θηριακή και το Μιθριδατικό. Η Θηριακή του Ανδρομάχου (εφευρέτης του ήταν ο γιατρός του Νέρωνος Ανδρόμαχος), όπως αποκαλούνταν, παρασκευάζονταν από 60 ουσίες ενώπιον ιατρών. Το φάρμακο αυτό είχε σαν βάση το όπιο. Το Μιθριδατικό του Δαμοκράτου, άλλου γιατρού της αρχαιότητας, παρασκευάζονταν από 50 ουσίες και χρησιμοποιούνταν έξι μήνες μετά την παρασκευή του. Η Βενετία κατείχε το μονοπώλιο και των δύο φαρμάκων.
Kαι οι παλιοί μπακάληδες , τα δυσκολότερα χρόνια στο επί πιστώσει έκαναν την ίδια πρακτική, χρέωναν αγοραία εκ των υστέρων όσα τους λείπανε, και ο ευρισκόμενος σε μειονεκτική ηθική αγοραστική θέση αλλά και πραγματική ( μια και πάλι θα ήθελε πίστωση διατροφική ) αναγκαζόνταν να το αποδεχτεί το χρέος και να το πληρώσει. Κάποιος παλαιός μπακάλης υπερηφανευόνταν ότι αυτός δεν αγόραζε με λεφτά τις αγορές του ώς περιουσιακά στοιχεία, μια και εννούσε ότι τα λεφτά ήταν οι πραγματικές αγορέες των πελατών, αλλά τα παραπάνω που χρέωνε του χρηματοδοτούσαν τις περιουσιακές αγορές. Και υπήρξε πετυχημένος μπακάλης.
Κάποια χρονιά την δεκαετία του τέλους του 1950, κάποιες γυναίκες ( νύφη και κουνιάδα ) κατέφυγαν στον μπακάλη για λίγα τρόφιμα επί πιστώσει , μια και ο αδελφός έλειπε σε καλλιέργεια στο Ξηρόμερο ( έλλειπε στη στεριά για καλλιέργεια λόγω της φτώχειας και της απουσίας κλήρου αγροτικού της ορεινής Λευκάδος , όπως συνηθιζόνταν ). Αγόρασαν τρόφιμα και χρειώδει με προοπτική την επιστροφή του αδελφού και συζύγου αντίστοιχα που θατα εξοφλούσε, πάντα με φειδώ και στο πνεύμα της οικονομίας. Και βέβαια εμπιστοσύνη υπήρχε. Με την επιστροφή του αδελφού , είχε πουλήσει το στάρι στην στεριά , πήγε στον μπακάλη να πληρώσει και ο μπακάλης του έδωσε ένα μεγάλο λογαριασμό ώς οφειλή. Κατέφυγε ο αδελφός στην αδελφή και στην σύζυγο και του είπαν τι αγοράσανε: Ζάχαρη- ρύζι- σαπούνι- σκούπα σαρώθρα- σπίρτα – ζυμαρικό ). Αλλά ο μπακάλης επέμενε ότι αγόρασαν μεγάλες ποσότητες και όχι μόνο αυτό , αλλά ότι αγόρασαν και 2 σκούπες σαρώθρες και κουτιά σπίρτα ίσα για πολλά χρόνια. Η κλοπή ήταν φανερή , η αρπαγή απ την πλευρά του ΜΠακάλη ήταν σαφής σε βάρος των πελατών. Μη έχοντας όμως αλλοιώς να κάνουν πλήρωσαν τα όσα απαιτούσε ο μπακάλης και δεδομένου ότι ο μπακάλης κυριαρχούσε στο κέντρο του χωριού , τά’ι’ζε και τους χωροφύλακες της εποχής με καλύτερες τιμές αγορών. Αλλά από κεί και πέρα και προσεκτικοί ήταν στις αγορές και προσπαθούσαν πίστωση να μην ζητούν , και σε άλλο μπακάλικο στράφηκαν.
Ο μπακάλης αυτός – που υπερηφανευόνταν ότι αυτός δεν αγοράζει περιουσιακά στοιχεία με λεφτά.. εννοώντας ότι τα πληρώνουν άλλοι που τους έκλεβε στην επί πιστώσει συναλλαγή – έκανε καλή για την εποχή περιουσία μέσα στα Επαρχιακά πλαίσια της εποχής .
Το συμβάν ήταν στην ορεινή Λευκάδα.Και θα γινόνταν και σε όλη την Ελλάδα και σε όο τον πλανήτη
Υπήρχαν όμως και μπακάληδες που δεν έκαναν αυτό, και διαβιούσαν χωρίς προβλήματα ώς επαγγελματίες στην κοινωνική διανομή των επαγγελμάτων.
Ο εν λόγω παραπάνω μπακάλης ( που αγόραζε περιουσιακά στοιχεία χωρίς χρήματα όπως έλεγε ο ίδιος και επικρατούσε ώς σλόγκαν στον κοινωνικό περίγυρο ) ταυτόχρονα στην παλιά ζυγαριά με τα πέζα είχε βάλλει από κάτω από τον κουβά της ζυγαριάς -που τοποθετούνταν το εμπόρευμα πρός αγοορά – είχε βάλει χοντρό χαρτάκι διπλωμένο για να κλέβει και στο ζύγι.
Κάποια εποχή ήθελε να αγοράσει εφοδιαστεί από γεωργό της περιοχής ρεβύθια για να πουλήσει. Και πρότεινε να τα ζυγήσουν στην δική του ζυγαριά. Αλλά ο γεωργός που τον ήξερε του παρουσίασε δικό του ενετικό στατέρι για το ζύγισμα των ρεβυθιών όχι πάνω από 30 κιλά ( οκάδες τότε μέτρηση ). Εκεί ο μπακάλης κλώτσισε και φ΄σνηκε ότι ήθελε ναζυγιστούν τα ρεβύθια με την ζυγαριά του μπακάλικου. Δεν το δέχτηκε ο γεωργός και τελικά ο μπακάλς ήθελε να τον ρίξει στην συμπεφωνημένη τιμή ανά οκάδα, αν τα ζύγιζαν με το στατέρι. Αλλά ο γεωργός δεν ήθελε να χάσει τον κόπο του απ τον πονηρό άρπαγα μπακάλη , και πήρε τα ρεβύθια να φύγει. Τότε ο μπακάλης τον πρόλαβε και δέχτηκε και το ζύγισμα με το στατέρι και την σθμφωνημένη τιμή. Μια και ήξερε ότι με την πώληση οκάδα οκάδα ( κιλό κιλό ) θα είχε περιθώριο να βγάλει πέρα του νόμιου κέρδους και απ το κλέψιμο στο ζύγι ( μια και η ζυγαριά ήταν πειραγμένη, και από την υπερχρέωση από αγορά επί πιστώσει, και από περιστασιακή ανατίμηση της τιμής με το έτσι θέλω και σε όποια ανάγκη έβρισκε τον πελάτη να του πάρει 20-30 δεκάρες ή και παραπάνω το κιλό ).