Ένα μικρό ιστορικό του ενοριακού άλλοτε ναού του Αγίου Νικολάου στα Κολυβάτα Αλεξάνδρου

Δεν ξέρω κατά πόσο θα πρέπει να δίνουμε πάντα άκριτα βάση σε όλες αυτές τις ημερομηνίες που αναγράφονται στα διάφορα συγγράμματα και οι οποίες αναπαράγονται στη συνέχεια, χωρίς ουσιαστικά ποτέ να έχουν ελεγχθεί, οδηγώντας σε εσφαλμένα συμπεράσματα.

Ανατρέχοντας για πληροφορίες σχετικά με την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στα Κολυβάτα Αλεξάνδρου στο εξαιρετικό κατά τα άλλα βιβλίο «Χριστιανική Ζωγραφική – Η Μεταβυζαντινή και Επτανησιακή Τέχνη στις Εκκλησίες και τα Μοναστήρια της Λευκάδας (15ος-20ος αι.)», που κυκλοφόρησε το 1999 από την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, ο αναγνώστης θα διαβάσει στη σελ. 47 ότι η εκκλησία χτίστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα. Αυτόματα δημιουργούνται αμφιβολίες πως είναι δυνατόν να ισχύει αυτό σε ένα ορεινό οικισμό της Λευκάδας, από τους παλαιότερους ίσως του νησιού μας λόγω της εγγύτητάς του με το δάσος των Σκάρων, που αποτελούσε για πολλούς λόγους (κτηνοτροφία, υλοτομία, βυρσοδεψία, βαφική) πλουτοπαραγωγική πηγή τους περασμένους αιώνες.

Η πέτρινη πλάκα με το σταυρό πάνω από την κεντρική δυτική είσοδο της εκκλησίας

Είναι βέβαια αλήθεια ότι στο κάτω μέρος της πέτρινης πλάκας με το σταυρό που βρίσκεται εντοιχισμένη πάνω από την κεντρική δυτική είσοδο της εκκλησίας (ο σταυρός μοιάζει πολύ με τον αντίστοιχο στο καθολικό του μοναστηριού του Αγίου Γεωργίου Σκάρων) αναγράφεται η ημερομηνία: 1840 ΑΥΓΟΥ 8, την οποία προφανώς ο συγγραφέας εξέλαβε ως ημερομηνία ανέγερσης της εκκλησίας. Στη βόρεια όμως είσοδο της εκκλησίας υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα όπου αναγράφεται: 1766 ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ Ο ΠΑΡΟΝ ΥΠΟ ΕΠΙΤΡΟΠΟΥ ΕΥΘΙΜΙΟΥ ΚΟΛΙΒΑ ΚΑΙ ΙΕΡΕΩΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΟΛΙΒΑ ΧΕΙΡ ΜΙΧΑΗΛ ΒΕΡΙΚΙΟΥ. Οπότε είναι προφανές ότι η εκκλησία χτίστηκε τουλάχιστον ένα αιώνα νωρίτερα από την χρονολογία που αναφέρεται στο άνω σύγγραμμα. Είναι εξάλλου γνωστό ότι ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες των κατοίκων γινόταν κατά διαστήματα επεκτάσεις στις παλιές εκκλησίες και τα καθολικά των μοναστηριών του νησιού μας, είτε κατά μήκος είτε κατά πλάτος.

Η εντοιχισμένη πλάκα στη βόρεια είσοδο της εκκλησίας

Επίσης, η εκκλησία του Αγίου Νικολάου (S. Nicola) καταγράφεται στον τοπογραφικό χάρτη που έκανε το 1688 κατ΄ εντολήν του Φραγκίσκου Μοροζίνη ο Sebastian Alberti, Μηχανικός στην υπηρεσία της Βενετίας, που φυλάσσεται σήμερα στα Κρατικά Αρχεία της Αυστρίας στη Βιέννη. Οπότε η εκκλησία προϋπήρχε και αυτής της χρονολογίας. Στο χάρτη αυτό καταγράφονται ακόμη το ιστορικό μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου (Mon. di S. Zorzi), που βρίσκεται λίγο πιο πάνω από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, το δάσος των Σκάρων (Caro), διάφορες άλλες τοποθεσίες, καθώς και τα πραγματικά ονόματα των οικισμών του Αλεξάνδρου: Colivata ALEXANDRO και Maurenata ALEXANDRO, δηλαδή τα Κολυβάτα και τα Μαυρογιαννάτα (Μαυροϊννάτα) Αλεξάνδρου. Φαίνεται καθαρά ότι δεν υπήρχε αυτόνομος οικισμός με το όνομα Αλέξανδρος. Και δεν υπήρξε φυσικά και ποτέ πριν μέχρι και την εποχή ακόμη της δικτατορίας του 1967, που όλως παραδόξως και καταχρηστικά βαφτίστηκαν τα Μαυρογιαννάτα σε Αλέξανδρο (την εποχή εκείνη είχαν επίσης μετονομαστεί χιλιάδες άλλοι οικισμοί σε όλη την Ελλάδα). Από τις εκκλησίες που υπάρχουν στα Μαυρογιαννάτα στο χάρτη καταγράφεται μόνο η Παναγία, αφού δεν είχαν χτιστεί ακόμη την εποχή αυτή, το 1688, οι εκκλησίες του Αγίου Δημητρίου και του Αγίου Σπυρίδωνα.

Η εκκλησία ήταν πριν την καταστροφή της από πυρκαγιά στις αρχές της δεκαετίας του ΄70, μία από τους μεγαλοπρεπέστερες στην ευρύτερη περιοχή. Την θυμόμαστε πολύ καλά. Εις μάτην προσπαθούμε καιρό τώρα να βρούμε κάποιες φωτογραφίες από το εσωτερικό της εκκλησίας, που σίγουρα θα υπάρχουν, αφού πέρα από τις όποιες θρησκευτικές τελετές και κοινωνικές εκδηλώσεις (γάμοι, βαφτίσια κλπ.) είχε φωτογραφηθεί κατά καιρούς και από ξένους επισκέπτες του τόπου μας, γεγονός που έτυχε να το ζήσω αρκετές φορές ως πιτσιρικάς την εποχή εκείνη. Επισκέπτονταν το χωριό και φωτογράφιζαν την εκκλησία συνοδεία του Κώστα Φούρου (Μνα) που ήταν επίτροπος και τους άνοιγε την πόρτα. Παρεμπιπτόντως από την πυρκαγιά εκείνη καταστράφηκαν και αρκετές φορητές εικόνες από το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Σκάρων που φυλάσσονταν για ασφάλεια στον γυναικωνίτη της εκκλησίας.

Με την ευκαιρία αυτή να σημειώσουμε ότι τα όσα κατά καιρούς λέγονται, στοχοποιώντας μάλιστα και κάποιους αδέκαστους ανθρώπους, περί κλοπής της εκκλησίας και φωτιάς κατόπιν για να εξαφανιστούν δήθεν τα ίχνη των δραστών, ανήκουν στη σφαίρα της συνωμοσιολογίας, χαρακτηριστικό γνώρισμα του νεοέλληνα. Έτυχε να βρίσκομαι στο χωριό όταν εκδηλώθηκε η πυρκαγιά. Όταν πήγα στην εκκλησία που βρίσκεται λίγο πιο πάνω από τον οικισμό μαζί με άλλους χωριανούς μου η φωτιά είχε εξαπλωθεί παντού. Λίγο αργότερα κατέρρευσε και η στέγη. Της πυρκαγιάς είχε προηγηθεί ένας αρκετά αισθητός σεισμός. Μέσα στην εκκλησία βρισκόταν μία μεγάλη και χοντρή λαμπάδα από αυτές που συνηθίζονταν παλιότερα να παραμένουν αναμμένες μέσα στις εκκλησίες μέχρι να γίνει το 40ήμερο μνημόσυνο όταν πέθαινε κάποιος. Όλα αυτά συντέλεσαν στο να γίνει το κακό.

Κάποιες από τις εικόνες της εκκλησίας ήταν μεταγενέστερες, καμωμένες από τον Βασίλειο Σίδερη (1856-1907). Η πιο παλιά εικόνα θα πρέπει να ήταν αυτή των Ταξιαρχών. Το ωραιότατο τέμπλο ήταν έργο του Αλέξανδρου Μεντζικώφ. Ήταν ίδιο με αυτό που βρίσκεται στο ναό Εισοδίων της Θεοτόκου, στην πόλη της Λευκάδας.

Η Αγία Τράπεζα του προϋπάρχοντος ναού των Ταξιαρχών (;)

Η εκκλησία θα πρέπει να είχε χτισθεί στον ίδιο χώρο που υπήρχε παλιά το εκκλησάκι των Ταξιαρχών, που ανήκε στους Κολυβαίους, θεμέλια του οποίου σώζονται ακόμη μέχρι σήμερα στο σημείο που είναι οι τάφοι των οικογενειών αυτών. Έξω από την εκκλησία, κοντά στο ιερό, σώζεται επίσης μια μεγάλη τετράγωνη πέτρινη πλάκα που δεν δείχνει να αποτελεί μέρος κάποιου παλιού τάφου και η οποία ενδέχεται να είναι η Αγία Τράπεζα από το παλιό εκκλησάκι των Ταξιαρχών. Μία παρόμοια σώζεται και μέσα στο ερειπωμένο σήμερα ξωκλήσι στην Παναγιά στους Σκάρους. Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου χτίστηκε αργότερα από τα δύο μεγαλύτερα σόγια που έζησαν στον οικισμό, τους Βρετταίους και τους Κολυβαίους. Μέσα στην εκκλησία φυλασσόταν και η παλιά η εικόνα των Ταξιαρχών.

«… Οι Ταξιάρχες που είναι εκκλησία παλιότερη του χωριού και ανήκει στους Κολυβάδες μαρτυρεί την παλιά τους προέλευση σαν βυζαντινοί στρατιώτες, ιδιαίτερα του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Αργότερα όταν ήλθαν οι Βρεττοί έχτισαν και αυτοί εκκλησία, του Αγίου Νικολάου και έτσι στον ίδιο χώρο πάνω από το χωριό υπήρχαν δυο εκκλησίες και φυσικά δύο ενορίες. Μια των Κολυβάδων με τα επίλοιπα επίθετα σαν παλιότερη και η άλλη των Βρεττών. Και γινόταν δυο τοπικές (ενοριακές) γιορτές στις 8 Νοεμβρίου και στις 6 Δεκεμβρίου. Και η συνήθεια αυτή διατηρούνταν ως τα 1960…», γράφει ο φιλόλογος-ιστορικός Σπύρος Π. Σούνδιας («Παναγιά της Γύρας Λευκάδας», Αθήνα 2005). Υπήρχαν όμως και Βρετταίοι που γιόρταζαν μαζί με τους Κολυβαίους στις 8 Νοέμβρη, εορτή των Ταξιαρχών, όπως ο αείμνηστος Γιάννης Βρεττός του Άγγελου.

Εκείνο που σώζεται ακέραιο σχεδόν μέχρι σήμερα είναι το πέτρινο κωδωνοστάστιο της εκκλησίας κάτω από οποίο βρίσκεται και η μοναδική είσοδος στον προαύλιο χώρο. Μόνο ο πέτρινος σταυρός που υπήρχε κάποτε στην κορυφή έπεσε και μάλλον έχει κλαπεί.

Από τους παλιούς τάφους που σώζονται στο νεκροταφείο της εκκλησίας, η οποία περιβάλλεται από ψηλό κατά διαστήματα μαντρότοιχο, άξιος αναφοράς είναι ένας πέτρινος τάφος του καλογήρου Νικόδημου Βρεττού, ο οποίος χειροτονήθηκε το 1894 ιερέας στην ενορία του Φρυνίου και αργότερα κλήθηκε στη Μονή Καθαρών στην Ιθάκη από τον ιερομόναχο Ευγένιο Περδικάρη που ήταν ηγούμενος της Μονής. Εκεί αρρώστησε μετά από τρεις μήνες από γριππώδη βροχοπνευμονία και πέθανε σε νεαρή ηλικία. Ο σταυρός πάνω από τη βάση είχε σπάσει και τον είχε αποκαταστήσει ο Γεώργιος Βρεττός (Τσιρίμπας) συγγενής του καλογήρου. Το επιτύμβιο επίγραμμα στη βάση του σταυρού (το έχουμε αποστηθίσει από πιτσιρικάς αλλά είναι ακόμη ευανάγνωστο) το εμπνεύστηκε ο αδελφός του καλογήρου Άγγελος Βρεττός που ήταν λαϊκός ποιητής με πληθώρα δημοσιεύσεων στον τοπικό τύπο της εποχής και γράφει:

ΤΩΝ ΚΑΘΑΡΩΝ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ ΒΡΕΤΤΟΣ ΠΟΥ ΩΔΕ ΚΕΙΤΑΙ
Η ΚΑΛΟΚΑΓΑΘΙΑ ΤΟΥ ΟΥΔΕΠΟΤΕ ΜΙΜΕΙΤΑΙ
ΚΑΤΑ ΚΑΝΟΝΑ ΙΕΡΕΥΣ ΚΑΙ ΟΠΑΔΟΣ ΜΑΚΡΑΚΗ
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΤΑΧΟΥ ΔΙΕΧΥΣΕ ΦΑΡΜΑΚΙ
ΑΙΦΝΙΔΙΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΩΡΟΣ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΠΕΣΤΗ
38 ΕΤΩΝ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΣΒΕΣΤΗ

Ο καλόγηρος υπήρξε επίσης ένθερμος οπαδός και υποστηρικτής του λεγόμενου κινήματος του Μακρακισμού (και οπαδός Μακράκη). Ο Απόστολος Μακράκης (1831-1905) ήταν μια εξέχουσα εκκλησιαστική φυσιογνωμία και χριστιανολόγος του 19ου αιώνα, με πολλούς υποστηρικτές στο νησί της Λευκάδας.

Δίδασκε ότι ο άνθρωπος, είναι τρισύνθετος, από σώμα, ψυχή και πνεύμα και επέμενε ότι τα ιερά κείμενα περιείχαν την έννοια του τρισύνθετου της ανθρώπινης φύσης. Ο ίδιος μάλιστα ο Μακράκης φιλοξενούμενος τον Αύγουστο του 1886 στο Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Σκάρων (βρίσκεται λίγο πιο πάνω από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου) όπου είχε πολλούς υποστηρικτές όπως επίσης και στο Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη στο Λιβάδι Καρυάς, έτυχε να μιλήσει στις 25 Αυγούστου του 1886 στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου «περί ζωής και θανάτου», με αφορμή μια κηδεία. (Δες περισσότερα εδώ).