200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821: O εμπορικός στόλος των Ελλήνων 1700-1819 στο Ιόνιο και το Αγαίο

Κύριοι ναυτότοποι της περιοχής του Ιονίου ήταν η Κεφαλονιά και το Μεσολόγγι, ενώ προς το τέλος του 18ου αιώνα άρχισε ν΄ ανεβαίνει και η ναυτιλία του Γαλαξιδίου. Οι Κεφαλλονίτες, αλλά και οι Ιθακήσιοι, αξιοποίησαν τους δεσμούς τους με βρετανικούς εμπορικούς οίκους, προκειμένου να παρακάμψουν τους ασφυκτικούς φορολογικούς δεσμούς που επέβαλε το βενετικό κράτος και να επεκτείνουν τις ναυτιλιακές τους δραστηριότητες.

Δίπλα στο «νόμιμο» θαλάσσιο εμπόριο και το λαθρεμπόριο, η πειρατεία -ως συμπληρωματική μορφή οικονομικής δραστηριότητας- αποτελούσε έναν επιπλέον παράγοντα κεφαλαιακής συσσώρευσης. Πολλές ναυτικές κοινότητες της Αδριατικής (Δούλτσινο), του Ιονίου (Κεφαλονιά, Εχινάδες), του Αιγαίου (Μήλος, Ίος, Κίμωλος, Μύκονος, Σκόπελος κ.ά.) και κυρίως η Μάνη ζούσαν απ΄ την πειρατεία και την εκποίηση των λειών της. Ωστόσο ο ρόλος της, όσον αφορά τη συσσώρευση κεφαλαίου, μειωνόταν όσο αυξάνονταν τα κέρδη του «νόμιμου» εμπορίου στη διάρκεια του 18ου αιώνα.

Σταδιακά οι Επτανήσιοι «άπλωσαν» τη δραστηριότητά τους στις θάλασσες της Μεσογείου, λειτουργώντας ως μεταφορείς του αγροτικού πλεονάσματος των νησιών και της Πελοποννήσου (ιδίως της σταφίδας), αλλά και της ορεινής ενδοχώρας της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Ταυτόχρονα οι Κεφαλονίτες, αλλά και οι πλούσιοι έμποροι των Ιωαννίνων, τοποθετούσαν χρηματικά ποσά και εμπορεύματα στα μεσολογγίτικα πλοία, προκειμένου να επωφεληθούν απ΄ το ευνοϊκότερο οθωμανικό φορολογικό καθεστώς και να παρακάμψουν εκ νέου τη Βενετία. Παράλληλα, στην ίδια περιοχή (Μεσολόγγι και δευτερευόντως Ιθάκη) αναπτύχθηκαν αξιόλογα ναυπηγικά κέντρα αξιοποιώντας την ξυλεία των πλούσιων δασών του Λούρου, του Φαναρίου και του Αίνου της Κεφαλονιάς, αλλά και την τεχνογνωσία των καραβομαραγκών της Πάργας και της Πρέβεζας.

Συνολικά ο ποντοπόρος εμπορικός στόλος του Ιονίου συνιστούσε πάνω από τα 2/3 του συνολικού ποντοπόρου εμπορικού στόλου των καταγεγραμμένων ως Ελλήνων κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα και τα 50% του στόλου κατά το β΄ μισό του 18ου αιώνα, όπου άρχισε και η άνοδος του αιγαιοπελαγίτικου στόλου.

Καθοριστικό βήμα για την ιόνιο ναυτιλία ήταν η στροφή των Επτανήσιων προς τη νέα αγορά δημητριακών της Μαύρης Θάλασσας. Με την εγκατάστασή τους σε πόλεις όπως η Οδησσός και το Τάνγκαρογκ εξειδικεύτηκαν στο μεγάλο διαμετακομιστικό εμπόριο των σιτηρών. Η δικτύωσή τους στις νέες πόλεις-λιμάνια της Νότιας Ρωσίας και η δημιουργία εκεί μεγάλων εμπορικών-ναυτιλιακών επιχειρήσεων που συνδέονταν με τις πόλεις της Δυτικής Ευρώπης, διατηρώντας ταυτόχρονα δεσμούς με τον τόπο καταγωγής τους, επέτρεψαν την εκ νέου άνοδο της επτανησιακής ναυτιλίας κατά την περίοδο της «Ιονίου Πολιτείας» (1800-1807) αλλά και μετέπειτα στα χρόνια της βρετανικής επικυριαρχίας.

Όσον αφορά το Αιγαίο, η μεγάλη άνοδος της ναυτιλίας του συνδέθηκε με τη γενικότερη απογείωση της ελληνόκτητης ναυτιλίας τα χρόνια των πολέμων της Γαλλικής Επανάστασης (1792-1802) και των Ναπολεόντειων Πολέμων (1802-1815). Ιδιαίτερα η ανάπτυξη της ναυτιλίας του Αιγαίου συνδέθηκε, ιστορικά, με τη γιγάντωση του στόλου των «τριών ναυτικών νήσων» Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών. Αξιοποιώντας τον ευρωπαϊκό ανταγωνισμό στο χώρο της Αυτοκρατορίας, το σύστημα της ξένης προστασίας και έχοντας μια αντιφατική σχέση συνεργασίας αλλά και τριβής με την Υψηλή Πύλη, οι στόλοι των τριών νησιών -αλλά και της Κάσου- γνώρισαν μία εκρηκτική ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου και την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα.

Η αξία των νησιωτών αναγνωρίστηκε από την Υψηλή Πύλη, η οποία τους ενέπλεκε όλο και περισσότερο στο εμπόριο των σιτηρών και την τροφοδοσία της Κωνσταντινούπολης. Με τα πλοία τους μετέφεραν απ΄ τα λιμάνια του Βόλου και της Θεσσαλονίκης τα σιτηρά που αγόραζε το κράτος για τις ανάγκες της πρωτεύουσας, το λεγόμενο ιστηρό (iştira). Ταυτόχρονα, προκειμένου να εξυπηρετηθεί η αυξανόμενη ζήτηση για σιτηρά από αγορές της Δυτικής Ευρώπης, οι ναυτικοί των τριών «ναυτικών νήσων» διακινδύνευαν το λαθρεμπόριο μεγάλων ποσοτήτων από τους απάνεμους όρμους και τις μικρές «σκάλες» των ελληνικών ακτών, παρά τις απαγορεύσεις που επέβαλε η οθωμανική διοίκηση στις εξαγορές των σιτηρών.

Με το άνοιγμα του εμπορίου της Μαύρης Θάλασσας, με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, οι Υδραίοι, Σπετσιώτες και Ψαριανοί άρχισαν να έχουν ολοένα και μεγαλύτερη εμπλοκή -εν είδη προνομίου από το οθωμανικό κράτος για τις υπηρεσίες που προσέφεραν κατά καιρούς στην Πύλη σε περιόδους κρίσης- στη μεταφορά των σιτηρών από τις αχανείς μαυροθαλασσίτικες πεδιάδες στην πρωτεύουσα. Σύντομα, ωστόσο, άρχιζαν να μεταφέρουν μεσογειακά εμπορεύματα για λογαριασμό Ρώσων εμπόρων και επέστρεφαν από τα ρωσικά λιμάνια με τα πλοία τους φορτωμένα σιτάρι. Παρά τις απαγορεύσεις οι νησιώτες έβρισκαν τρόπους να αποφεύγουν τον οθωμανικό έλεγχο και να μεταφέρουν τα σιτηρά αξιοποιώντας τα ίδια τα νησιά της Ύδρας, των Σπετσών και των Ψαρών ως διαμετακομιστικούς σταθμούς στο δρόμο προς τη Δύση.

Πηγή: «1821. Η επανάσταση και οι απαρχές του ελληνικού αστικού κράτους», Συλλογικό (Επιμέλεια: Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2020
________________________________________
¹ Τζελίνα Χαρλαύτη, «Η ναυτική πολιτεία του Ιονίου και του Αιγαίου. Στόλος και ανταγωνιστικότητα», στο Τζελίνα Χαρλαύτη – Κατερίνα Παπακωνσταντίνου (επιμ.), Ναυτιλία των Ελλήνων 1700-1821, σελ. 413-414, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 2013
² .ο.π. σελ. 416-417