Οι Λευκαδίτες στην πολιορκία και την έξοδο του Μεσολογγίου στις 9-10 Απριλίου 1826

«Η Έξοδος του Μεσολογγίου», Θεόδωρος Βρυζάκης, 1853 (Λεπτομέρεια)

Του Ηλία ΘΕΡΜΟΥ*

Η Β΄ Πολιορκία του Μεσολογγίου άρχισε στις 15 Απριλίου 1825 έως τις 10 Απριλίου 1826 από τα στρατεύματα του Κιουταχή με 30.000 στρατιώτες και στα τέλη του 1825 του Ιμπραήμ με 15.000 Αιγυπτίους και Γάλλους μισθοφόρους αξιωματικούς, που μαζί με τους Τούρκους του Κιουταχή επιχειρούσαν να αλώσουν το Μεσολόγγι.

Απέναντι στους 45.000 πολιορκητές αγωνίζονταν το Μεσολόγγι που είχε 4.000 άνδρες η Φρουρά του, από τους οποίους οι 1.000 ήταν αγωνιστές προχωρημένης ηλικίας και επίσης στο εσωτερικό της πόλης βρίσκονταν 12.000 γυναικόπαιδα όπως αναφέρεται στην εφημερίδα Ελληνικά Χρονικά που εκδίδονταν στο Μεσολόγγι από τον Ελβετό φιλέλληνα Μάγερ και αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για ό,τι συνέβαινε στην πόλη του Μεσολογγίου κατά τη διάρκεια της πολιορκίας.

Πριν τη Β΄ Πολιορκία του Μεσολογγίου προηγήθηκε η Πολιορκία του Αιτωλικού (Ανατολικού) που άρχισε στις 20 Σεπτεμβρίου έως τις 17 Νοεμβρίου 1823 όπου στόχος των τουρκικών επιχειρήσεων των δυνάμεων του Κιουταχή ήταν το κοντινό Μεσολόγγι, όπου προχώρησε μετά την πτώση του Αιτωλικού.

Επικεφαλείς των δυνάμεων που πολιόρκησαν το Αιτωλικό ήταν ο Μουσταής Πασάς της αλβανικής πόλης της Σκόδρας και ο Ομέρ Βρυώνης με 13.000 στρατιώτες απέναντι σε 500 αγωνιστές του Αιτωλικού και 3.500 από το Μεσολόγγι. Οι Αλβανοί Γκέκηδες έχασαν 1.500 στρατιώτες και προκειμένου να πετύχουν την άλωση του Αιτωλικού και στη συνέχεια του Μεσολογγίου από το στρατηγικό πέρασμα των Ελλήνων από τη δυτική Ελλάδα στην Πελοπόννησο, ήρθε ο Πασάς της Κιουτάχειας της Μικράς Ασίας με 30.000 στρατό να πολιορκήσει το Μεσολόγγι.

Στις 3 Ιουλίου έφτασε στο Μεσολόγγι η ελληνική ναυτική δύναμη από την Ύδρα με επικεφαλείς τον Ανδρέα Μιαούλη και τον Σαχτούρη με 40 πλοία που μετέφεραν, εκτός από τρόφιμα και στρατιωτικό υλικό, και πιθανόν Έλληνες μαχητές που βρίσκονταν στην Ύδρα από το 1824 και έφθασαν στο Μεσολόγγι με τα πλοία, και όχι με τα πόδια, αφού γνωρίζουμε ότι όντως ήρθαν στο Μεσολόγγι, όπως οι Λευκαδίτες μαχητές που συνέβαλαν στην Άλωση του Παλαμηδίου και του Ναυπλίου στις 30 Νοεμβρίου 1822 με επικεφαλής τον Κωνστάντιο Θερμό που είχε διορισθεί χιλίαρχος και μαζί με τους χιλίαρχους Μακρυγιάννη, Χ”Στεφανή, Βάσο και Ιωσήφ Γραμματικόπουλο διοικούσαν τα ελληνικά στρατεύματα που είχαν φτάσει στην Ύδρα για την φύλαξή της τον Ιούνιο του 1824.

Στο Κεφάλαιο Έκτο και στη σελίδα 151 γράφει ο Μακρυγιάννης σχετικά με τα γεγονότα στην Ύδρα τον Ιούνιο του 1824 όπως επίσης και η Υδραίικη εφημερίδα “Ο Φίλος του Νόμου”, στις 3 Ιουνίου 1824, αριθμός φύλλου 31, όπου αναφέρει ρητώς “τα μέχρι τούδε ελθόντα στρατεύματα εις την νήσον μας, τα στέλλει η Σ. Διοίκησις εις φύλαξιν του τόπου, είναι ήδη εις ικανόν αριθμόν και εδιορίσθησαν εις τα θέσεις. Συνίστανται δε εις συντάγματα εξ υπό τους Χιλιάρχους Βάσον, Μακρυγιάννην, Χ”Στεφανήν, Ιωσήφ Γραμματικόπουλον, Κωνσταντίνον Λευκάδιον και Δημ. Κριεζήν Υδραίον. Επί πάντων δε ο στρατηγός Σκούρτης, συμπολίτης μας και αυτός”. Στο 58 φ. της εφ. κατάλογος στρατιωτικών που μέναν στο νησί από τον Οκτώβρη του 24 κ.ε.¹

Επίσης στο Κεφάλαιο Έκτο στη σελίδα 182 ο Μακρυγιάννης γράφει: “Ο Κουντουριώτης πήγε εις τη Νύδρα και άφησε στο ποδάρι του τον Αναγνώστη Οικονόμου Νυδραίο. Τον είπα να μου δώση αυτούς τους μισθούς να πλερώσω τους ανθρώπους και να λάβω κι ό,τι έδωσα. Λέγει του Παπαφλέσια, μου δίνει τους παράδες, ό,τι μόκανε· όμως να του χαρίσω τις πιστιόλες μου, ότι τις λιμπίστη.² Τον μούτζωσα και δεν του ξαναμίλησα. Πήγε κι΄ ο Κωνσταντής Λευκάδιος και του ζήτησε τους μιστούς, και του πήρε τις πιστιόλες του. Κι΄ είχε ξύλινες στο ζουνάρι του· τον ρώτησα και μου το είπε. Ορίστε κι΄ Αρβανίτικη αρετή. Ως τώρα είχαμε Βλάχικη, Κεφαλλονίτικη, Φαναριώτικη, ορίστε κι΄ Αρβανίτικη.³ Να δικαιοσύνη, να κυβερνήται των νέων Ελλήνων!”

Στις 7 Αυγούστου 1825 έφτασαν στο Μεσολόγγι και οι ενισχύσεις των Σουλιωτών αγωνιστών υπό τον Κίτσο Τζαβέλα όπως και πολλών άλλων αγωνιστών από τη δυτική Ελλάδα και τη Λευκάδα, που ενίσχυσαν την Φρουρά της πόλης του Μεσολογγίου που είχε αρχίσει να αποδεκατίζεται.

Ο Κιουταχής όμως, παρά τις μεγάλες απώλειες που ανέρχονταν σε περίπου 4.000, συνέχισε με πείσμα την πολιορκία της πόλης. Τότε την ηγεσία των τουρκικών στρατευμάτων ανέλαβε ο Ρεσίτ Πασάς που παράταξε στην πολιορκία του Μεσολογγίου 20.000 στρατό. Σύντομα έφτασε και ο Ιμπραήμ Πασάς από την Πελοπόννησο με 15.000 στρατό και άρχισε να κανονιοβολεί την πόλη με 2.000 οβίδες την ημέρα.

Η προσπάθεια του Ιμπραήμ με εκπορθήσει την πόλη εστιάζονταν στην αποκοπή όλων των οδών ενίσχυσης των αγωνιστών της Φρουράς. Έτσι σύντομα κατέλαβε το Αιτωλικό και έσφιξε την πολιορκία του Μεσολογγίου όταν κατέλαβε όλες τις νησίδες γύρω από το Μεσολόγγι. Ο αποκλεισμός της πόλης ήταν πια αφόρητος και καμία βοήθεια από το ελληνικό ναυτικό δεν μπορούσε να φτάσει στην πολιορκημένη πόλη.

Ο Μιαούλης προσπάθησε ξανά να διασπάσει τον ναυτικό αποκλεισμό του Μεσολογγίου για να εφοδιάσει την πόλη αλλά δεν μπόρεσε να φθάσει έως το Μεσολόγγι και έτσι η Φρουρά της πόλης, όπως και ο υπόλοιπος πληθυσμός, αναγκάστηκε να σιτίζεται με όποιο ακάθαρτο ζώο υπήρχε όπως και να βράζει τις αρμυρίθρες από τη λιμνοθάλασσα. Έτσι το φάσμα της πείνας δεν έδινε στους πολιορκημένους αγωνιστές άλλη επιλογή, παρά μια ηρωική έξοδο μέσα από τις γραμμές του εχθρού προς την ελευθερία με το σπαθί στο χέρι.

Ο Διονύσιος Σολωμός γράφει στο έργο του Ελεύθεροι Πολιορκημένοι για τη δραματική έξοδο των πολιορκημένων αγωνιστών:

«Είν’ έτοιμα στην άσπονδη πλημύρα των αρμάτων
Δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά, κι’ ελεύθεροι να μείνουν
Εκείθε με τους αδελφούς, εδώθε με το χάρο.

Τουφέκια τούρκικα σπαθιά!
Το ξεροκάλαμο περνά.» ⁴

Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει·
Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει.
Τα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει·
Στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα και κλαίει:
«Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ΄ έχω γω στο χέρι;
Οπού συ μου ΄γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει».⁵

Έτσι, τη νύχτα το Σάββατο του Λαζάρου, δύο ώρες αφού είχε νυχτώσει, οι ελληνικές δυνάμεις οργανωμένες σε τρία σώματα με αρχηγούς τους Νότη Μπότσαρη, Δημήτρη Μακρή και Κίτσο Τζαβέλα, άρχισαν την έξοδο. Τα γυναικόπαιδα ήταν το κεντρικό σώμα, ενώ ο Δημήτριος Μακρής οδηγούσε το αριστερό σώμα και ο Κίτσος Τζαβέλας το δεξιό προς την πλευρά της θάλασσας με στόχο να φτάσουν στο απέναντι βουνό Ζυγό ή Αράκυνθο.

Η σκληρή μάχη με τους στρατιώτες του Κιουταχή και του Ιμπραήμ διάρκεσε περίπου 2 ώρες, ενώ το σώμα του άμαχου πληθυσμού δεν μπόρεσε να σπάσει την πολιορκία και υποχώρησε άτακτα προς το Μεσολόγγι, αφού ο Ιμπραήμ Πασάς είχε πληροφορηθεί από νωρίς τα σχέδια των Ελλήνων για την έξοδο και είχε παρατάξει τον στρατό του μπροστά από τους εξερχόμενους πολιορκημένους.

Μετά από μια τρομακτική μάχη, μαχητές της Φρουράς και ιδιαίτερα το δεξιό σώμα του Κίτσου Τζαβέλα διέσπασαν τον κλοιό. Από τους 4.000 μαχητές έφτασαν τελικά στον Ζυγό περίπου 1.500 άνδρες και 13 γυναίκες μαζί με τους αρχηγούς των τριών σωμάτων, Νότη Μπότσαρη, Δημήτρη Μακρή και Κίτσο Τζαβέλα, ύστερα από μια πορεία 17 χιλιομέτρων που διάρκεσε πάνω από έξι ώρες. Μαζί με το σώμα του Κίτσου Τζαβέλα ήταν και όσοι από τους Λευκαδίτες αγωνιστές μαζί με τον χιλίαρχο Κωνστάντιο Λευκάδιο Θερμό κατόρθωσαν να σωθούν στην έξοδο. Ο Μιλτιάδης Κακλαμάνης στο βιβλίο του Εγκλουβή, γράφει: “Ο Κωνστάντιος Θερμός ήταν αξιωματούχος στην πολιορκία του Μεσολογγίου, σώθηκε στην έξοδο και πήγε στον Ταϊφά του Καραϊσκάκη”.⁶

Ανάμεσα στους αγωνιστές που χάθηκαν στην έξοδο ήταν και ο Ελβετός Johann Jakob Meyer, ο εκδότης της εφημερίδας Ελληνικά Χρονικά, ο εκκλησιαστικός επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ και ο Μιχάλης Κοκκίνης, ο αρχιτέκτονας που κατασκεύαζε τα τείχη του Μεσολογγίου.

Από τους Λευκαδίτες που πολέμησαν και θυσιάστηκαν στην έξοδο ήταν και τέσσερις Εγκλουβισιάνοι, ο Στάθης Καραμποΐκης, ο Αντώνης Κούρτης-Χαλκιόπουλος, ο Δημήτρης Καραμποΐκης και ο Βασίλειος Φραγκούλης ή Τουρκάκης που ήταν παλιότερα σημαιοφόρος του Τσόγκα.⁷

Έτσι, λίγο πριν το χάραμα της Κυριακής των Βαΐων στις 10 Απριλίου οι διασωθέντες έφτασαν στον αυχένα του Ζυγού. Δυστυχώς, ο Καραϊσκάκης που ήταν ασθενής δεν μπόρεσε να αντεπιτεθεί στους Τουρκο-Αιγυπτίους από τον Ζυγό για να διασκορπίσει τον εχθρό. Μόνο περίπου 100 αγωνιστές από τον Ζυγό προσπαθούσαν να βοηθήσουν τους μαχόμενους αγωνιστές της εξόδου.

Ύστερα από μια σύντομη ξεκούραση, οι αγωνιστές που είχαν επιβιώσει πέρασαν από την άλλη όχθη του Ζυγού προς την ορεινή Ναυπακτία, στα Κράββαρα, όπου συναντήθηκαν με τις δυνάμεις του Καραϊσκάκη στο ορεινό χωριό Πλάτανος, 875 μέτρα υψόμετρο, μια απόσταση 50 χλμ., και από εκεί έφτασαν στην Άμφισσα.

Ανάμεσα στο πλήθος που επέστρεψε στο Μεσολόγγι, περίπου 6.000 αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής, 2.000 πυρπολήθηκαν με τον Χρήστο Καψάλη, ενώ περίπου 2.500 σκοτώθηκαν μαχόμενοι στην έξοδο. Οι απώλειες των δυνάμεων του εχθρού στη μάχη της εξόδου υπολογίζονται σε αρκετές χιλιάδες.

Οι Λευκαδίτες που σκοτώθηκαν στο Μεσολόγγι και στο Αιτωλικό:

Μεσολόγγι

1. Πέτρος Σικιλιάνος

2. Θεοφύλαχτος Τζίλινος–Ψιλιανός

3. Αντώνης Κούρτης

4. Απόστολος Αρνανίτης

5. Διμίτρις Χανζίς – Ανατολικό (Αιτωλικό)

6. Νικόλαος Μελάς

7. Αθανάσιος Ταρονάς

8. Ιωάννης Μάτζικας

9. Σπύρος Λίγις

10.Αποστόλις Κουτουβίνος

11. Ζαχαρίας – υιός του Αποστόλη Κουτουβίνου

12. Φραγκίσκος Βαγκελιός

13. Γιωργάκης Παπαρούνις

14. Αντρίας Λέκας

15. Στεφανής Δελαπόρτας

16.Κοσταντής Κουτσός

17. Στάθης Καββαδάς

18. Γιόργις Μοραΐτης

19. Αθανάσιος Βλαχογιάνης

20. Ιωάννις Τσέλιος

21. Στάθις Μισολογγκίτης

22. Δημήτρης Καραμπονείτος (Καραμποΐκης)

23. Στάθις Βλάχος

24. Πάνος Πέτρος

25. Ιωάννης Τσιγάντες

26. Πάνος Σειροτός του Φιλίππου

27. Παναγιώτης Βρετός

28. Δημήτρης Αντωνέλος

29. Γιοργάκης Τζουρλελές

30. Θωμάς Χαλκιάς – Ανατολικό (Αιτωλικό)

31. Δύο ανήλικα παιδιά του Μηνά Χαλικιά – Ανατολικό (Αιτωλικό)

32. Κοσταντής Κατωπόδης – πέθανε στο Ανατολικό (Αιτωλικό)

33. Σπύρος αδελφός του Κοσταντή Κατωπόδη

34. Γιάννης Κατωπόδης Δημητράτος

35. Σπύρος Κουνιάκης – πέθανε στα Σάλονα (Άμφισσα)

36. Γιάννης Φούρλας – πέθανε στη Λιβαδειά

37. Πολυχρόνης Κονιδάρης

38. Γληγόρης Γληγόρης

39. Παύλος Ποντίκης

40. Αναγνώστης Πολίτης – πέθανε στη Δόμβραινα.

«Το χάραμα επήρα
Του Ήλιου το δρόμο,
Κρεμώντας τη λύρα
Τη δίκαιη στον ώμο
Κι απ΄ όπου χαράζει
Ως όπου βυθά,
Τα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι.»⁸

Από τους διασωθέντες Λευκαδίτες, άλλοι τέσσερις πέθαναν ή σκοτώθηκαν, ο Σπύρος Κουνιάκης στην Άμφισσα, οι Γιάννης Φούρλας και Πολυχρόνης Κονιδάρης σκοτώθηκαν στη Λιβαδειά και ο Αποστόλης Πολίτης πέθανε στη Δόμβραινα της Βοιωτίας, ενώ οι υπόλοιποι πέρασαν στην Αττική μαζί με τον Καραϊσκάκη όπου εφτά σκοτώθηκαν στη Μάχη του Ανάλατου μαζί με τον σύντροφό τους χιλίαρχο Κωνστάντιο Λευκάδιο Θερμό στις 24 Απριλίου 1827. Έτσι από τους 30 Λευκαδίτες που πήγαν στο Παλαμήδι και το Ναύπλιο το 1822, απέμειναν ελάχιστοι πλέον ζωντανοί που επέστρεψαν στη Λευκάδα.

Από τους Λευκαδίτες που σώθηκαν στην έξοδο αναφέρεται ο Πέτρος Δ. Στεφανίτσης, γιατρός στο Μεσολόγγι από την Πόλη της Λευκάδας. Πολέμησε με το σπαθί του στην έξοδο και μαζί με τον θείο του Νικόλαο κατέφυγαν στο στρατόπεδο του Καραϊσκάκη. Επίσης ο Γιάννης Κοντογιώργης–Λιαροκάπης εγκαταστάθηκε αργότερα, μετά την επανάσταση, στο Μεσολόγγι, ενώ ο Αθανάσιος Καραμποΐκης–Μπινιάς, επέστρεψε με τα άρματά του, πιστόλα και καριοφύλλι, στην Εγκλουβή, όπου πέθανε αργότερα.⁹

Οι αγωνιστές της Φρουράς μαζί με τους οπλαρχηγούς τους Νότη Μπότσαρη, Δημήτρη Μακρή και Κίτσο Τζαβέλα έφτασαν στην Άμφισσα, προχώρησαν και πέρασαν στην Αράχωβα και το Ζεμενό την 1η Μαΐου 1826, στη Δόμβραινα στις 2 Μαΐου και από εκεί πέρασαν με πλοία στην Περαχώρα του Λουτρακίου. Στη συνέχεια στις 11 Μαΐου ξεκίνησαν για το Ναύπλιο όπου έφτασαν στις 16 Μαΐου. Όμως οι Λευκαδίτες αγωνιστές με τον χιλίαρχο Κωνστάντιο Θερμό που ενώθηκαν με τον Καραϊσκάκη στον Πλάτανο, πολέμησαν μαζί του στις μάχες της Αράχωβας, του Διστόμου, της Λιβαδειάς και της Δόμβραινας.

Στο ίδιο πνεύμα για την ελευθερία της πατρίδας πολέμησαν οι Λευκαδίτες αγωνιστές στον Αλβανικό Πόλεμο εναντίον των Ιταλών του Μουσολίνι το 1940-41. Χαρακτηριστό παράδειγμα αποτελεί ο απόγονος του Κωνστάντιου Λευκάδιου Θερμού-Τιλίλα, ο θρυλικός δάσκαλος και τιμημένος έφεδρος αξιωματικός του 40ού Συντάγματος των Ευζώνων της Άρτας στο Αλβανικό Έπος και αργότερα αξιωματικός του ΕΛΑΣ Γεράσιμος Γεωργίου Θερμός-Τιλίλας, που έπεσε μαχόμενος για τα ιδανικά του στη μάχη της Πούντας στις 22 Ιουνίου 1947.

* Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Καθηγητής της έδρας Jean Monnet στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Ολοκλήρωση και Εξωτερική Πολιτική. Email: thermos@uom.gr
______________________________________
¹ Παρατίθεται απόσπασμα από την Υδραίικη εφημερίδα “Ο Φίλος του Νόμου” (30/6/1824, αρ. φ. 31) που συσχέτισε με το κείμενο ο Βλαχογιάννης (1ο, 208). “Τα μέχρι τούδε ελθόντα στρατεύματα εις την νήσον μας, τα οποία στέλλει η Σ. Διοίκησις εις φύλαξιν του τόπου, είναι ήδη εις ικανόν αριθμόν και εδιορίσθησαν εις τα θέσεις. Συνίστανται δε εις Συντάγματα εξ υπό τους Χιλιάρχους Βάσον, Μακρυγιάννην, Χ”Στεφανήν, Ιωσήφ Γραμματικόπουλον, Κωνσταντίνον Λευκάδιο και Δημ. Κριεζήν, Υδραίο. Έτι πάντων δε ο στρατηγός Σκούρτης, συμπολίτης μας και αυτός. Στο 58 της εφ. κατάλογος των στρατιωτικών που μένουν στο νησί από τον Οκτώβρη του 24 κ.ε.”
² Ορέχτηκε.
³ Βλάχικη: υπαινίσσεται τον Κολέτη. Κεφαλλονίτικη: τον Αντρέα Μεταξά, Φαναριώτικη: τον Α. Μαυροκορδάτο. Αρβανίτικη: τον Υδραίο Α. Οικονόμου.
⁴ Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Σχεδίασμα Γ, 13, 14.
⁵ Ως άνω, Σχεδίασμα Β, 1
⁶ Μιλτιάδης Κακλαμάνης, Εγκλουβή, εκδόσεις Γρηγόρη, 2005, σελ. 269.
⁷ Όπως παραπάνω.
⁸ Διονύσιος Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Σχεδίασμα Α, 1.
⁹ Μιλτιάδης Κακλαμάνης, Εγκλουβή, εκδόσεις Γρηγόρη, 2005
¹⁰ Η Δόμβραινα ήταν η παραλία απ΄ όπου περνούσαν με πλοία οι αγωνιστές της Επανάστασης από την Στερεά Ελλάδα στην Πελοπόννησο και το αντίστροφο. Σήμερα σώζεται εκεί ο πύργος του Καραϊσκάκη.