Καθ” οδόν: Με τις Μούσες

Ο Απόλλων και οι Μούσες

«Εννέα κορίτσαροι και πολύ ξεγυρισμένοι. Κατά πώς λέει ο Όμηρος, μπαμπάς τους ήτανε ο Δίας, αλλά τη μαμά δεν την ξέρουμε. Πρέπει νάτανε κουνέλα για να κάνει εννιά κόρες μαζεμένες. Ο Ησίοδος λέει, ότι μαμά τους ήτανε η Μνημοσύνη. Την πέτυχε ο Δίας στην Πιερία και της έκανε πρόταση.

— Μνημοσυνούλα, τι λέτε;

— Μμμμ; Ε;

Εννιά βραδιές συνέχεια κοιμήθηκε ο Δίας μαζί της, ξεκατινιάστηκε. Έφυγε λοιπόν να πάει στο χαμάμι να συνέλθει κι η Μνημοσύνη, ύστερα από ένα χρόνο άρχισε να γεννάει κομπολόι σαν βατραχίνα… Τράβαγε και τα μαλλιά της.

— Αμ το παρακάναμε κιόλας. Τις βάφτισε κιόλας. Κλειώ, Ευτέρπη, Θάλεια, Μελπομένη, Πολύμνια, Τερψιχόρη, Ερατώ, Ουρανία και Καλλιόπη, που ήτανε και η πιο ζωηρή από τα εννιάδυμα (Δεν πιστεύω να μου ξέφυγε καμιά από το προσκλητήριο). Γιατί τις λένε κόρες της Μνημοσύνης; Γιατί η Μνημοσύνη είναι το ανθρώπινο μνημονικό, που δημιουργεί τις καλές τέχνες (…). Οι Μούσες είναι θεότητες γεννημένες καθαρά από το ίδιο το ελληνικό πνεύμα. Ήτανε κείνες που γοητεύανε την ψυχή του Διός και αντιπροσωπεύανε το «καλόν» των αρχαίων.

Καμιά φορά ευνοούσανε τους θνητούς και τους κάνανε καλλιτέχνες. Ο Πίνδαρος, λέει, κοιμότανε στο ύπαιθρο και στείλανε μέλισσες και φτιάξανε στο στόμα του μια κερήθρα αόρατη κι ο Πίνδαρος έγινε μελίρρυτος…» (Νίκος Τσιφόρος, «Ελληνική μυθολογία»).

Όταν μιλούν οι Μούσες τα όπλα σωπαίνουν

Κλειώ, Ευτέρπη και Θάλεια

Οι Μούσες όρισαν τον κόσμο των τεχνών και της ομορφιάς για τον κόσμο. Εκπροσωπούν την ομορφιά της Τέχνης, η οποία δεν είναι μόνο αισθητική αλλά και ομορφιά περιεχομένου. Είναι οι φωτεινές μορφές, οι ήπιες που φέρνουν στη ζωή των ανθρώπων την ομορφιά και την παρηγοριά της Τέχνης. Μόνο οι Μούσες και ο Απόλλωνας κρατούν και παίζουν τη λύρα. Στον ήχο της σβήνουν οι φλόγες από τους κεραυνούς του Δία, αποκοιμίζεται ο αϊτός που κάθεται στο σκήπτρο του, γαληνεύει ο θεός του πολέμου και μαγεύονται οι άλλοι θεοί. Λέει μια λαϊκή παροιμία πως «όταν μιλούν οι Μούσες τα όπλα σωπαίνουν». Η σύναψη κάθε μούσας με ένα ορισμένο λογοτεχνικό ή καλλιτεχνικό είδος έγινε αργότερα στους μεταγενέστερους ρωμαϊκούς χρόνους και παρ” όλο που έρχεται σε αντίθεση με παλαιότερες μαρτυρίες έγινε αποδεκτή.

Η πρώτη των Μουσών, η πιο σεβαστή και ευγενέστερη από τις 9 Μούσες, η Καλλιόπη (< καλλι + όπη < οπ-μα· αυτή που έχει ωραία μάτια), προστάτιδα της επικής ποίησης γενικά, της ρητορικής και όλων των καλών τεχνών.

Η Ευτέρπη (αυτή που προσφέρει ευχαρίστηση, ευ + τέρπη < τέρπω) ανήκε στην ακολουθία του Διόνυσου. Ανακάλυψε διάφορα μουσικά όργανα, τα μαθήματα, και τη διαλεκτική (Τα μαθήματα τέρπουν τους ανθρώπους).

Η Ερατώ (< ερατός , εράω -ώ (= αγαπώ), η πολύ αγαπητή, η ποθητή) είναι η προστάτιδα των ερωτικών ποιημάτων, του γάμου και του έρωτα.

Ουρανία και Καλλιόπη

Η Θάλεια (< θάλλω, η θαλερή, ανθηρή) ήταν έφορος της κωμωδίας. Ανακάλυψε την κωμωδία, τη γεωμετρία, την αρχιτεκτονική και τη γεωργία. Προστάτιδα των συμποσίων και της ευθυμίας μέσα σε ευπρεπή όρια. Το όνομα Θάλεια = θάλλειν τα φυτά, ή από του Θάλεια (στα συμπόσια) ή… επειδή θάλλουσιν εις πολλούς αιώνας οι επαινούμενοι διά των ποιημάτων… (Το ίδιο και το Θαλής – < θ. θαλ- αόρ. β” ε-θαλ-ον < θάλλω – ο θαλερός, ο ανθηρός).

Η Κλειώ (< ρ. κλείω (= ονομάζω, εγκωμιάζω) < κλέος (= δόξα, υπόληψη)· η ένδοξη). Ανακάλυψε την Ιστορία (και την κιθάρα). Είναι η Μούσα που αφηγείται τα κλέη γι” αυτό η Ιστορία ονομαζόταν Κλειώ, επειδή αναφέρεται στο Κλέος (που ανήκει στους ήρωες του παρελθόντος), που μας διηγούνται οι συγγραφείς μέσα από τα βιβλία. Κλειώ ονόμασαν το πρώτο βιβλίο Ιστορίας του Ηροδότου.

Η Μελπομένη, ή Μέλπω (= ψάλλω, τραγουδώ· η ψάλλουσα, η άδουσα) προστάτιδα της τραγωδίας, επειδή αυτή την επινόησε, της ρητορικής και της μουσικής μελωδίας.

Η Ουρανία (< ουρανός· αυτή που σχετίζεται με τον ουρανό) προστάτιδα των Ουρανίων Σωμάτων και γενικά της αστρονομίας που ανακάλυψε.

Η Πολύμνια (< πολυ- + -ύμνια < ύμνος, η πολυύμνητη) προστάτιδα της λυρικής ποίησης.

Και τέλος, η Τερψιχόρη (τέρπω + -χορη < χορός) που επινόησε το χορό, την άρπα και την παιδεία. Ονομάστηκε Τερψιχόρη, επειδή ετέρπετο, ευχαριστιόταν με το χορό. Ισως και από τη μάθηση (που τέρπει τους ακροατές).

Η λέξη μούσα προέρχεται από τη σύνθεση δύο λέξεων, μονθ (=βουνό) και ja (=θεά), δηλαδή βουνίσιες παρθένες.

Τις λάτρεψαν οι Ελληνες

Μελπομένη, Ερατώ και Πολύμνια

«Πολλά δώσανε στην Τέχνη μια και ήτανε κατά κάποιον τρόπο και προϊστάμενές της. Οι Έλληνες τις λατρεύανε, γιατί οι Ελληνες λατρέψανε τον λόγο και δεν σταματάνε. Σήμερα κάτι παρόμοιες που ανακατεύονται στα τέτοια, και μάλιστα παρασκηνιακώς, δεν τις λένε Μούσες. Τις λένε μουσίτσες… Μεγάλο πράμα η Μούσα. Μέσα στην φαντασία του ο κοσμάκης τις άκουγε, λέει, να φλυαρούνε κοντά στις πηγές και στα ποτάμια και στα δάση, γιατί φαίνεται, ότι η ποίηση ξεκίνησε από κει. Κι η μουσική με τα ποιμενικά σουραύλια το ίδιο. Κει πάνω στα Πιέρια, στην πατρίδα τους, γεννηθήκανε, αλλά οι άνθρωποι των Πιερίων ήρθανε να εγκατασταθούνε στον Ελικώνα, στο Λειβίθριο και τις κουβαλήσανε μαζί τους. Ετσι, είχαμε τη λατρεία των Λειβιθρίδων μουσών, και κει πέρα, κοντά σ” ένα χείμαρρο, υπάρχουν ακόμα τα ερείπια του παμπάλαιου ναού τους. Στην Τροιζήνα τις λέγανε Αρδαλιώτιδες. Παντού, όλη η Ελλάδα τις χαιρότανε. Τώρα δεν φαίνεται να τις χαίρεται πια. Εκτός, δηλαδή, από μερικές που τις μονοπώλησε η… εύνοια» (από το ίδιο).

Η διάδοση των ονομάτων

Η διάδοση και χρήση των ονομάτων των Μουσών είναι άσχετη με την προσπάθεια της εκκλησίας να τα ταυτίσει με γυναίκες που μαρτύρησαν για την πίστη τους τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού. Οι Ελληνες αγάπησαν και λάτρεψαν τις Μούσες – θεότητες γεννημένες καθαρά από το ίδιο το ελληνικό πνεύμα. Σε όλη την ιστορική τους πορεία δεν έπαψαν στιγμή να χρησιμοποιούν τα ονόματά τους.

Δημοφιλέστερη όλων η Καλλιόπη που το όνομά της φέρουν το 1,20% των Ελληνίδων (286 εμφανίσεις σε δείγμα 24.415 γυναικών) και ακολουθεί η Ουρανία με 0,50% (127 εμφανίσεις). Η Μελπομένη (44 εμφανίσεις), η Θάλεια (23 εμφανίσεις) – το αρσενικό όνομα Θαλής δεν εμφανίζεται στο αντίστοιχο ανδρικό δείγμα αλλά η χρήση του σήμερα είναι εξακριβωμένη. Η Ευτέρπη (21 εμφανίσεις), η Κλειώ (15 εμφανίσεις), η Πολύμνια (5 εμφανίσεις), η Ερατώ (4 εμφανίσεις) και η Τερψιχόρη (2 εμφανίσεις).

Πηγή: Ριζοσπάστης (Κυριακή 29 Αυγούστου 2010) – Ηρακλής ΚΑΚΑΒΑΝΗΣ