Ποιμενικά: Το Πότισμα και Αλάτισμα των Ζώων… (της Μαρίας Ν. Αγγέλη)

Εικόνα: Πηγάδι στα Βρίστιανα Ξηρομέρου

«Τ’ Αλωναριού τα κάματα,
τ’ Αυγούστου τα λιοπύρια!»

Γράφει η δρ Μαρία Ν. Αγγέλη
e-mail: agelimaria@yahoo.gr

I).TO ΠΟΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΚΟΠΑΔΙΟΥ

Οι τσοπάνηδες θεωρούν απαραίτητο να καλοποτίζονται τα ζωντανά τους για ν’ αντέχουν στο καλοκαιριάτικο λιοπύρι. Το καλό νερό κρατάει γερό το ζώο και προσθέτει όρεξη για τη βοσκή. «Καθαρίζ’ το πράμα», λένε χαρακτηριστικά και το εννοούν ότι έτσι συμβαίνει. Τόσα χρόνια κοντά στο κοπάδι παρατηρούν τις ανάγκες και τις αλλαγές τους.

Συνήθως τα μέρη που επιλέγονταν για πότισμα, οι «ποτιστάδες», είναι δροσερά. Βουνόβρυσες, πηγάδια, μικρολιμνούλες, λούτσες και ρέματα. Αναφέρομαι στην παραδοσιακή κτηνοτροφία.

Οι τσοπάνηδες άπλωναν στο χώρο μια αρμάθα κο(υ)ρύτες ή κο(υ)ρύτια. Είναι μακριά κλωνάρια πλατανιών, πουρναριών, βελανιδιών που τα κόβει ο τσοπάνης τα βαθουλώνει με ειδικά εργαλεία για να κρατάνε το δροσερό νερό. Αυτά τα κουρύτια τα αραδιάζουν ένα πίσω από το άλλο, αρχίζοντας από την πηγή. Περίπου 5-6 κουρύτια απαραίτητα για να ξεδιψάσουν τα ζωντανά. Οι τσοπάνηδες και ιδιαίτερα οι γιδάρηδες φροντίζουν να διατηρούν τα κουρύτια καθαρά.Τα πλένουν να μην έχουν χώματα, σκουπίδια κ.λπ. Τα γίδια είναι καθαρά ζώα. Δεν πίνουν νερό σε βρώμικο δοχείο. «Τσινάνε» και φεύγουν διψασμένα. Μυρίζουν το νερό κι αν τους βρωμάει το αφήνουν ανέγγιχτο. Το γίδι αγαπάει το καθαρό νερό και την καθαρή τροφή. Γι’ αυτό ανεβαίνει ψηλά στα δένδρα και τρώει τις κορφούλες.

Εικόνα: Kοπάδι γιδιών στα Βρίστιανα Ξηρομέρου

Θυμάμαι τον πατέρα που πότιζε συνήθως το κοπάδι στο μεγάλο πηγάδι στα Βρίστιανα. Το ίδιο το πηγάδι είχε ένα μακρύ τσιμεντένιο κουρύτο. Ο πατέρας φρόντιζε να τον διατηρεί καθαρό για να πίνουν τα γίδια. Όταν τελείωνε το πότισμα πάλι ξέπλενε τον κουρύτο, για να τον αφήσει καθαρό για το επόμενο κοπάδι που θα πήγαινε στον ποτιστή. Σεβόταν τα ζώα τα δικά του, αλλά και των άλλων τσοπάνηδων.Τα πρόβατα δεν είναι τόσο λεπτεπίλεπτα στην καθαριότητα. Πίνουν ακόμα και τα αποπιόματα των γιδιών όταν διψούν. Βουτάνε το στόμα ακόμα και σε μια γούρνα με νερό όταν το έχουν ανάγκη. Πίνουν με ευκολία και βόσκουν το ίδιο.

Το πότισμα ενός κοπαδιού στα πηγάδια είχε πολύ κόπο για τον τσοπάνη. Ήταν αναγκασμένος να βγάζει νερό με έναν ειδικό κουβά, «το σατίλι», όπως λέγεται στο Ξηρόμερο. Το σατίλι δενόταν με μια τριχιά και ανεβοκατέβαινε στο βάθος του πηγαδιού γεμίζοντας νερό το οποίο ο τσοπάνης άδειαζε στον κορύτο. Η τριχιά χάραζε τα χέρια του. Έπρεπε όμως να ποτίσει καλά τα ζωντανά του. Θυμάμαι τον πατέρα, παρά την κούρασή του, με ικανοποίηση παρατηρούσε μετά τα καλοποτισμένα ζώα. Θυμάμαι επίσης, ότι έριχνε και αλάτι στο νερό, μέσα στον κουρύτο για να το πίνουν καλύτερα τα ζώα. Πρόκειται για τη διατήρηση μιας συνήθειας των τσοπάνηδων να αλατίζουν τα ζώα. Πίστευαν ότι με το αλάτι πίνουν περισσότερο νερό και παχαίνουν. Ίσως το αλάτι άνοιγε την όρεξη και βοσκούσε καλύτερα το κοπάδι. Στο τέλος ο πατέρας έπλενε κι ο ίδιος το ιδρωμένο πρόσωπο και τα κουρασμένα πόδια από την πολύωρη πορεία… Και μετά έπιανε τον ίσκιο μιας βελανιδιάς για να φάει το λιτό φαγάκι που κουβαλούσε στο σακούλι του…

Στο πότισμα των κοπαδιών που γινόταν στα πηγάδια οι τσοπάνηδες περίμεναν με τη σειρά για να ποτίσουν τα ζώα τους. Υπήρχε ένας σεβασμός στις ανάγκες των ζώων και υπομονή και κατανόηση συναδελφική. Έπρεπε να εξυπηρετηθούν όλοι και να ποτίσουν το κοπάδι. Η ζέστη του καλοκαιριού, «το κάμα» επέβαλε το καλό πότισμα…

Στο Μαχαιρά Ξηρομέρου, όπου υπήρχε μια ακμάζουσα κτηνοτροφία, υπήρχαν και αρκετά πηγάδια για πότισμα των γιδοπροβάτων.

Αναφέρω τα εξής: Στα Βρύστιανα, το μεγάλο οροπέδιο κάτω από το βουνό Βίτσι, ήταν τρία πηγάδια τα οποία εξυπηρετούσαν τις ανάγκες πολλών κοπαδιών της περιοχής. Εκεί έχω μνήμες από το πότισμα των γιδιών του πατέρα, όπως ήδη ανέφερα. Τα πηγάδια αυτά ήταν το Μεγάλο πηγάδι, το Μεσαίο πηγάδι και ο Πόντικας. Άλλα πηγάδια αναφέρονται: Τα Καινούργια πηγάδια, η Αράπου, ο Κατρίλας, το Βοϊδοπήγαδο και «του Λάκια» το πηγάδι, αυτά τα δύο είναι κοντά στο εκκλησάκι την Παναγούλα. Θα αναφερθώ στο Βοϊδοπήγαδο. Το όνομα παραπέμπει σε πηγάδι που πότιζαν βόδια, «βόϊδια» τα λέγανε στο χωριό. Αυτό το πηγάδι συνδέεται και με την ιστορία του χωριού στα χρόνια της Κατοχής. Η συλλογική μνήμη διασώζει ότι το πηγάδι χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς ως «πισίνα».

Εκείνοι δημιούργησαν το «σφρά», το περιστόμιο του πηγαδιού, για ασφάλεια. Και το νερό τους εξασφάλιζε το μπάνιο και την καθαριότητά τους. (Βλέπετε: Μ. Αγγέλη, «Μαχαιράς Ξηρομέρου: Τα πηγάδια αναβλύζουν μνήμη και ιστορία…»).

«Του Γιάννου» το πηγάδι, το οποίο η παράδοση αναφέρει ότι ανήκε σε κάποιον αγωνιστή του 21. Δεν υπάρχει στο χωριό σήμερα οικογένεια με αυτό το επώνυμο. Η ονομασία του πηγαδιού διασώζει το επώνυμο του Γιάννου. Εδώ το πηγάδι «αναβλύζει την ιστορία» μιας οικογένειας του 19ου αιώνα. (Βλέπετε: Μ. Αγγέλη, «Ο ΜΑΧΑΙΡΑΣ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ ΣΤΟ ’21. Άνδρες αγωνιστές και μια γυναίκα!»).

Το πηγάδι «του Ζβόμπα» το οποίο βρίσκεται στις χωραφιές, το πηγάδι «Βρωμόβρυση» που είναι στον Πάλιουρα, το «Βριτκό» στην περιοχή Πλατή και το πηγάδι στο Λυκοδόντι στην περιοχή Τσαπουρνιά, στα όρια Μαχαιρά και Χρυσοβίτσας.

Εικόνα: πηγάδι στα Βρύστιανα προς δρόμο για Βλυζιανά…

II). ΑΛΑΤΙΣΜΑ – ΑΛΑΤΑΡΙΕΣ

Οι τσοπάνηδες από καιρό σε καιρό αλάτιζαν τα ζώα. Αυτή η διαδικασία γίνεται για να διψάει το ζώο και να πίνει νερό. Πιστεύουν ότι για να διψάει, να παχαίνει, να φέρνει γάλα, χρειάζεται αλάτι το ζώο. Αγόραζαν μπόλικο αλάτι από τις αλαταποθήκες και τάϊζαν τα ζώα. Χρειαζόταν αλάτι και για το αλάτισμα του τυριού, της μυζήθρας κ.λπ.

Αλάτιζαν τα ζώα ως εξής: Σε μια έκταση σκόρπιζαν μεγάλες πέτρες πλακερές. Αυτές τις ονόμαζαν «αλαταρές» ή «αλαταριές». Σε κάθε πέτρα έριχναν μια χούφτα χοντρό αλάτι. Μετά οδηγούσαν εκεί το κοπάδι. Τα πρόβατα μόλις δουν αλάτι, χύνονται με λαιμαργία και το τρώνε. Γλείφουν, παστρεύουν την πέτρα. Σπυρί δεν αφήνουν πάνω.Οι μεγάλες αυτές πέτρες μένουν εκεί σταθερές. Δεν μετατοπίζονται. Είναι στις ίδιες θέσεις για να γνωρίζουν την τοποθεσία τα ζώα. Οι αλαταριές κάποιες φορές όμως γινόταν και χώρος μετάδοσης ασθένειας από κοπάδι σε κοπάδι. Όσο κι αν τα ζώα καθάριζαν γλείφοντας την πέτρα, κάποια αλμύρα έμενε για να τη γευτεί το επόμενο κοπάδι που περνούσε από κείνο το μέρος.

Εδώ και αρκετές δεκαετίες οι τσοπάνηδες δεν αλατίζουν τα ζώα. Οι αλαταριές πέρασαν σε αχρησία. Σώζονται όμως κάποιες τοπωνυμίες όπως: «Αλαταριές», «Αλαταρούλα» που διασώζουν το αλάτισμα των ζώων στην θέση εκείνη. Πιθανόν να σώζονται και οι πλακερές πέτρες που χρησίμευαν για το αλάτισμα. Αν κάποιος επισκεφτεί για παράδειγμα τις «Αλαταριές», τοποθεσία του χωριού Μαχαιράς, ίσως τις αντικρύσει ακόμα…

«Tα πράματα τον Αύγουστο θέλουν νερό και το χειμώνα γρέκι» Παροιμία