Οι ναοί της Λευκάδας, μουσεία με αριστουργήματα τριών αιώνων – Εξαίσια και μοναδικά ξυλοσκάλιστα τέμπλα

Πίνακες των Παναγιώτη και Νικολάου Δοξαρά, Βεντούρα, Κουτούζη, Ιωάν. Ρούσση, Χρυσολώρα και διάσημων άλλων καλλιτεχνών της Επτανησιακής Σχολής Αναγεννήσεως

Τμήμα του τέμπλου του Αγ. Σπυρίδωνος με τις δεσποτικές εικόνες του Τομάζι Τζένι (17ος αι.)

Του Παύλου Κριναίου*

Οι ναοί της Λευκάδος είναι ουσιαστικά πινακοθήκαι και μουσεία ξυλογλυπτικής διακοσμητικής και ζωγραφικής 3 έως 4 αιώνων καλλιτεχνικής ακμής εις το νησί που φιλούν ζέφυροι και διαποτίζουν οι αρχαίοι, μεσαιωνικοί και νεώτεροι θρύλοι.

Εις τους ιερούς ναούς του Αγίου Σπυρίδωνος, Αγ. Δημητρίου, Αγ. Νικολάου, Παντοκράτορος, Αγ. Μηνά κλπ., πίνουν θυμίαμα και κατανυκτικόν φως προσευχής και δεήσεως αριστουργηματικαί φορηταί εικόνες, ξυλόγλυπτα τέμπλα, δεσποτικά, άμβωνες, τοιχογραφίαι κλπ., διασήμων ζωγράφων και λοιπών καλλιτεχνών της Επτανησιακής Σχολής και της Δύσεως.

Το αριστουργηματικό ξυλοσκάλιστο τέμπλο του ναού του Αγίου Δημητρίου, με την ιδιοτυπία των ενθέτων γλυπτικών στοιχείων στην λεία επιφάνεια

Εις τον Ναόν του Αγ. Δημητρίου λ.χ. 4 φορηταί εικόνες του Ιταλού αγιογράφου Τομάζι Τζένι, ο «Άγιος Σπυρίδων», η «Θεοτόκος» (τύπου Οδηγητρίας), ο «Ιησούς Μέγας Αρχιερεύς» και ο «Πρόδρομος» ερμηνεύουν την αγιογραφικήν τέχνην της Δύσεως του 18ου αιώνος. Αξιόλογοι επίσης εικόνες, εις τον ίδιον ναόν, η του Αγίου Σπυρίδωνος Ενθρόνου και της Θεοτόκου (ένθεν και ένθεν της Βημοθύρας), κατάλοιπα του Λευκαδίου αγιογράφου Γ. Χρυσολωρά του οποίου και άλλα έργα διασώζονται σε ναούς της Ζακύνθου, Λευκάδος και Κερκύρας.

Ο Χρυσολωράς παρ΄ όλον ότι είναι ελαφρά επηρεασμένος από τα Δυτικά (Ενετικά) πρότυπα, εν τούτοις εκφράζει με τον πιο εύγλωττον τρόπον το ύφος, τον χαρακτήρα και την σχεδιαστικήν νοοτροπίαν της Επτανησ. Σχολης, η οποία παραμερίζει αισθητικά την βυζαντινήν παράδοσιν δια να μιμηθή δουλικά την Ιταλικήν τέχνην της Αναγεννήσεως.

Εις τον ναόν του Αγίου Σπυρίδωνος, ο οποίος ιδρύθη το 1687, υπάρχουν τα μοναδικά διασωθέντα έργα του επιφανεστέρου αντιπροσώπου και αρχηγέτου της Επτανησιακής Σχολής Παναγιώτη Δοξαρά (1662-1729), εκ των οποίων η «Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα» (τύπος Πλατυτέρας), ο «Ιησούς» (Μέγας Αρχιερεύς) και ο «Πρόδρομος» είναι αληθινά αριστουργήματα αγιογραφικής τέχνης. Ο Παναγιώτης Δοξαράς εσπούδασεν εις την Βενετίαν και ίδρυσεν εργαστήριον Τέχνης κατ΄ αρχάς εις την Κέρκυραν και ακολούθως εις την Ζάκυνθον. Εις την ιδίαν σχολήν (Βενετίας) εμαθήτευσε και ο γυιός του Νικόλαος, ο οποίος μιμείται τους Ιταλούς αγιογράφους και χρησιμοποιεί κοσμικόν ύφος εις την παράστασιν των αγιογραφικών μορφών, υποδειγμάτων του αντιβυζαντινού πνεύματος της εποχής του.

Ο Παναγιώτης Δοξαράς είναι ο πρώτος Επτανήσιος ζωγράφος που εγκατέλειψε κάθε πρόσχημα, απηρνήθη την Βυζαντινήν πζαράδοσιν, η οποία δεν συγκινεί την επτανησιακήν ψυχήν και δεν γίνεται κατανοητή εις την ποιητικήν θρησκευτικότητα των Επτανησίων. Δηλαδή, ο διάσημος αυτός ζωγράφος – ηγέτης της Σχολής η οποία θραύει ριζικά κάθε δεσμόν με την Βυζαντινήν τυπολογίαν και την καλλιτεχνικήν νομοτέλειαν της συμβολικής εικονογραφήσεως, εμπνέεται από τας σελίδας της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, αλλά δεν λησμονεί και τον κοσμικόν χαρακτήραν της Τέχνης, που αρχίζει να κερδίζη σε ύφος, προοπτικήν, λυρικόν χρώμα και αίσθησιν του υπαρκτού επιγείου κόσμου.

Ο Παναγιώτης Δοξαράς και ο γυιός του Νικόλαος ειργάσθησαν, πολλά χρόνια μαζί εις την αγιογραφικήν διακονίαν. Το γεγονός πιστοποιείται από τον χαρακτήρα γραφής εις το Ειλητάριον της εικόνος του Προδρόμου, που εζωγράφισεν ο πατήρ του. Η γραφή του Ειληταρίου ανήκει στον Νικόλαον Δοξαράν, ενώ ο πίναξ εφιλοτεχνήθη από τον πατέρα του οποίου η γραφή διασώζεται εις περικοπήν γραμμένην επί του Ευαγγελίου που υψώνει σε σχήμα ευλογίας ο Χριστός εις την εικόνα της Παραστάσεώς του ως Μέγας Αρχιερεύς. Ο Παναγιώτης Δοξαράς είναι ο πρώτος Επτανήσιος ζωγράφος, που γεφυρώνει τον Ουρανόν με την γην, δηλαδή ο καλλιτέχνης του οποίου αι σεπταί μορφαί των αγίων προσεγγίζουν αμεσώτατα με την φύσιν και το γήϊνον φως.

Εις τον ίδιον Ναόν προκαλεί βαθυτάτην εντύπωσιν εικών του Χρυσολωρά, με παράστασιν του Αγίου Δημητρίου εφίππου. Το τέμπλο του Ναού θεωρείται και είναι εκπληκτικόν θαύμα ξυλογλυπτικής με ενθέτους υπολεύκους διακοσμήσεις – υπό τύπον αναγλύφων σε λείαν επιφάνειαν. Εις το κατώτερον τμήμα ξυλόγλυπτοι ιωνικοί κίονες, λαμπάδες επιβλητικού μεγαλείου με κοχλιωτές ραβδώσεις, υποβαστάζουν την πρώτην ζώνην περιγραφής των αναδιπλουμένων φύλλων ακανθών και αλλοκότων αλληγορικών σχημάτων, εμπνεύσεων ηπειρώτου ασφαλώς καλλιτέχνου του 19ου αιώνος. Εις την δευτέραν ζώνην τοξοειδή ανοίγματα υπογραμμίζουν την μεγαλοπρεπή ξυλογλυπτικήν σύνθεσιν, η οποία παρουσιάζει αρμονίαν και ενότητα εις την διακοσμητικήν της αλληλουχίαν. Η ιδία σύνθεσις τοξοειδών ανοιγμάτων που δίδουν αέρα και φως εις το εσωτερικόν του Ιερού με ξυλόγλυπτα ημικιόνια επαναλαμβάνεται και εις την υψηλοτέραν ζώνην, η οποία καταλήγει σε τριγωνικόν αέτωμα με την ιδίαν τεχνοτροπίαν.

Εις τον Ναόν του Αγίου Νικολάου, που ιδρύθη το 1864 αι δεσποτικαί εικόνες είναι έργα του Επτανησίου ζωγράφου Σπύρου Βεντούρα (1761-1835) και η εικονογραφική σειρά του Δωδεκαόρτου κατά την γνώμην του αισθητικού και καθηγητού Μέσης Εκπαίδευσης κ. Ροντογιάννη, ο οποίος ετοιμάζει πολυσέλιδον έργον δια τους καλλιτεχνικούς Αγιογραφικούς θησαυρούς των ναών της Λευκάδος, έργον του Λευκαδίου αγιογράφου Ιωάννη Ρούσση που έδρασε καλλιτεχνικώς κατά την πρώτην εικοσαετίαν του 19ου αιώνος. Εις τον ανατολικόν τοίχον του Ναού, δύο ιταλότροπα έργα με θρησκευτικά θέματα αποδίδονται εις τον Λευκάδιον ζωγράφον Σπύρον Γαζήν (1836-1920), ο οποίος εσπούδασεν εις την Βενετίαν όπως και ο Βεντούρας.

Ο σπουδαιότερος Ναός της Λευκάδος, ο Ναός του Αγίου Μηνά, είναι πραγματικόν Μουσείον και Πινακοθήκη με ονομαστόν ξυλοσκάλιστον τέμπλο τύπου μπαρόκ και πολύτιμα κειμήλια αγιογραφικής τέχνης των Επτανησίων ζωγράφων του 17ου, 18ου και 19ου αιώνος Κονταρίνη, Νικολάου Δοξαρά, Κουτούζη, Ρούσση, Βεντούρα κλπ. Ο Ν. Δοξαράς εκπροσωπείται με έξι ελαιογραφικούς πίνακες με παραστάσεις από τον μαρτυρικόν βίον του Αγίου Μηνά και των 4 Ευαγγελιστών. Δύο ελαιογραφίαι με παράστασιν των Αγίων Δημητρίου και Γεωργίου, εφιλοτεχνήθησαν από τον Ζακύνθιον ζωγράφον Κουτούζην, ο οποίος υπήρξεν μαθητής του διασήμου Τιέπολου εις την Βενετίαν (1746-1819).

Ο ιδιότυπος σαρκαστής και ανικανοποίητος αυτός Ζακύνθιος καλλιτέχνης, θεωρείται αυθεντία εις την προσωπογραφίαν που εκαλλιέργησε με ιδιαίτερον πάθος ο Παν. Δοξαράς. Ο Κουτούζης ζωγράφος, ποιητής, λόγιος κλπ. εκφράζει εις την προωπογραφίαν του το σαρκαστικόν ή δηκτικόν πνεύμα του, αποκαλύπτει την ψυχικήν υπόστασιν των εικονιζομένων και τονίζει απότομα τις αντιθέσεις μεταξύ των σκοτεινών και φωτεινών σημείων εις τον πίνακα. Οι μορφές που αφηγείται παιδεύονται από ανεξηλέωτον πάθος και κατατρύχονται από αθεράπευτον πικρίαν και αποκαρδιωτικήν ενατένισιν του κόσμου.

Εις τον ίδιον Ναόν διασώζονται έργα του Ρούσση και Βεντούρα (1761-1835), με θέματα από την Παλαιάν Διαθήκην. Οι πίνακες του Βεντούρα διακοσμούν το στηθαίον του γυναικωνίτη.

Τέλος, εις τον Ναόν του Παντοκράτορος που ιδρύθη το 1684 εις τους πλαϊνούς τοίχους βλέπει ο επισκέπτης 6 χαρακτηριστικά αγιογραφικά έργα του Σπ. Βεντούρα με θέματα από την Καινήν Διαθήκην. Μία από τις γνωστότερες προσωπογραφίες του Βεντούρα είναι η εικών του Αλή Πασά.

Πρέπει να σημειωθή ότι η αγιογραφία της Λευκάδος παρ΄ όλον ότι η Ζάκυνθος και η Κέρκυρα υιοθέτησαν τα αισθητικά δόγματα της επτανησιακής σχολής που παραμέρισε το Βυζαντινόν τυπικόν και εκαινοτόμησε με τα κοσμικά ζωγραφικά στοιχεία εις τας αγιογραφικάς παραστάσεις της εκρατήθη κατά το μάλλον ή ήττον και εις την Βυζαντινήν παράδοσιν και εις την μεσαιωνικήν της τυπολογίαν, δεδομένου ότι οι κοινωνικοί και θρησκευτικοί δεσμοί διετηρήθησαν αυστηρότερα και εκρατήθησαν μακρυά από την Δυτικήν προοδευτικήν Αναγέννησιν. Η Λευκάς με το να είναι κοινωνικώς καθυστερημένη και ολιγώτερον πρόθυμος να υποταγή εις τα θέματα της Επτανησιακής σχολής με την βαθυτέραν Δυτικήν επίδρασιν, διετήρησε και συνετήρησε την Μεταβυζαντινήν παράδοσιν, και ανέδειξε ζωγράφους οι οποίοι ευλαβήθησαν τα ακηλίδωτα και αιώνια πρότυπα που μας εκληροδότησεν η βαθυτάτη πίστις, η αποκαλυπτική ενόρασις και η μυστικοπαθής ευλάβεια του Βυζαντίου.

Οι κορυφαίοι Λευκάδιοι ζωγράφοι και αγιογράφοι του 18ου και 19ου αιώνος είναι ο Σπυρίδων Βεντούρας, ο Ιωάν. Ρούσσης, ο Στυλιανός Δεβάρης (1745-1813), ο Νικόλ. Παπανελόπουλος (μέσα του 18ου αιώνος), ο Δημ. Καμπίσιος Μπέλλος (τέλη του 18ου αιώνος), ο Γ. Πατσαράς, ο Σπυρίδων Γαζής, ο Βασίλειος και Λεωνίδας Σίδερης κλπ. Έργα των ζωγράφων αυτών ευρίσκονται εκτός των ναών της Λευκάδος, Κερκύρας, Κεφαλληνίας, Ιθάκης και σε πολλά αρχοντικά του νησιού που ανέδειξε κορυφαίους ποιητάς και λογίους όπως ο Βαλαωρίτης, Σικελιανός, Λευκάδιος Χερν, Ζαμπέλιοι, Αθ. Πολίτης, Σ. Βλαντής, Ανδρέας Βρεττός, Νικόλ. Φλογαΐτης κλπ.

Πηγή: Εφημερίδα «Βραδυνή», 5 Σεπτεμβρίου 1961

*Φιλολογικό ψευδώνυμο του αξιόλογου ποιητή και δημοσιογράφου Χαρίλαου Νεοφύτου Μιχαηλίδη. Γεννήθηκε στην Πάφο στις 17 Ιουνίου 1902 και πέθανε στην Αθήνα το 1986. Εργάστηκε ως δημοσιογράφος σε διάφορες εφημερίδες, ενώ παράλληλα συνεργάστηκε με επιστημονικά και λογοτεχνικά περιοδικά της Ελλάδας και της Κύπρου. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής υπέστη διώξεις από τις ιταλικές και τις γερμανικές αρχές.