Ένας παλιός νερόμυλος με καλοδιατηρημένα τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία στην Ακόνη Νικιάνας

Καθαρίστηκε από την πυκνή βλάστηση ένας παλιός νερόμυλος στο Φαράγγι της Ακόνης, στην περιοχή της Νικιάνας Λευκάδας, και φάνηκαν καθαρά πλέον τα καλοδιατηρημένα αρχιτεκτονικά του και άλλα στοιχεία που βοηθούν σημαντικά τον επισκέπτη να κατανοήσει τον τρόπο λειτουργίας του. Ιδιοκτήτης του νερόμυλου ήταν ο Αλεξανδρίτης Πάνος Μανωλίτσης (Τσιμπάης) και σήμερα έχει περιέλθει στους κληρονόμους του. Όπως θυμούνται οι παλιότεροι ο νερόμυλος βρισκόταν ακόμη σε λειτουργία μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ΄50.

Σε πολλές περιοχές της λευκαδίτικης ενδοχώρας όπου υπήρχε έστω και εποχικά νερό λειτουργούσαν την προβιομηχανική εποχή νερόμυλοι για το άλεσμα των σιτηρών. Οι πρώτοι νερόμυλοι πιθανότατα εμφανίστηκαν στο νησί μας στις αρχές του 18ου αιώνα.Ο καθηγητής και λαογράφος Πανταζής Κοντομίχη αναφέρει ότι το 1760 λειτουργούσαν 60 νερόμυλοι σ΄ όλη τη Λευκάδα.

Παραθέτουμε από το κανάλι στο YouTube «Πέλαγος Πολιτισμού» τον τρόπο λειτουργίας ενός νερόμυλου με εσωτερική οριζόντια φτερωτή όπως ο εν λόγω νερόμυλος (ενδεχόμενα να διαφέρουν η ορολογία καθώς και τα υλικά από τα οποία ήταν φτιαγμένα τα περιγραφόμενα στοιχεία).

Οι νερόμυλοι διέθεταν συνήθως δύο βασικά κτίσματα. Το κυρίως κτίριο όπου στεγαζόταν ο αλεστικός μηχανισμός και τον υδατόπυργο στην κορυφή του οποίου κατέληγε το νερό μέσω του μυλαύλακου. Το κυρίως κτίριο κάθε νερόμυλου χωριζόταν εσωτερικά σε δύο δωμάτια από ένα χαμηλό τοίχο που δεν έφτανε συνήθως στο ύψος της οροφής. Τα δωμάτια αυτά ήταν ο χώρος του αλετουργείου και ο χώρος διαμονής του μυλωνά και της οικογένειάς του. Κάποιοι νερόμυλοι είχαν ακόμη ένα χώρο πριν από το χώρο διαμονής που χρησιμοποιούταν ως αποθήκη και ως χώρος υποδοχής των πελατών.

Το άλλο βασικό κτίσμα του νερόμυλου, ο υδατόπυργος είχε λοξή κλιμακωτή μορφή, χτιζόταν σε πλαγιές και θεμελιωνόταν σε βραχώδες έδαφος ώστε να αποκτά το νερό μεγάλη ώθηση κατά την υδατόπτωση. Στον συγκεκριμένο νερόμυλο έχει εσωτερικά κατακόρυφη τρύπα μεταβλητής διατομής (στενεύει προς τα κάτω) επιχρισμένη με υδραυλική κονία.

Σε άλλες περιπτώσεις ο υδατόπυργος εμπεριείχε στην κορυφή του το βαγένι, κατασκευή στην είσοδο της οποίας οδηγούνταν το νερό μετά την μεταφορά του μέσα στο μυλαύλακο. Το πάνω μέρος του βαγενιού είχε τη μορφή ανάστροφου κώνου. Οι τρεις πλευρές του ήταν σχεδόν κατακόρυφες ενώ η πίσω πλευρά του πάνω στην οποία κυλούσε το νερό ήταν κεκλιμένη. Στο κατώτερο μέρος του υπήρχε μεταλλική σχάρα για να μην φτάνουν στο νερόμυλο φερτά υλικά.

Το κάτω μέρος του βαγενιού αποτελούνταν από λαξευμένες κυλινδρικές πέτρες που εφάρμοζαν η μία στην άλλη και είχε την μορφή επιμήκους κυλίνδρου με κλίση γύρω στις 30 μοίρες από τον κατακόρυφο άξονα. Ο κύλινδρος κατέληγε σε μία μεγάλη πέτρα, τη σιφουνομάνα, που στερεωνόταν στα τοιχώματα του χώρου που στέγαζε το κινητικό μέρος του μηχανισμού γνωστού ως ζουριό. Η σιφουνομάνα είχε στο κέντρο της ένα λαξευμένο άνοιγμα, το σιφώνι, στο οποίο εφαρμοζόταν η πόρια, ένα διάτρητο ξύλο που στερεωνόταν με μεταλλικές λάμες για να αντέχει την πίεση του νερού. Η κλίση της πόριας ρυθμιζόταν από ξύλινα στηρίγματα.

Το νερό έβγαινε από την πόρια έχοντας αποκτήσει μεγάλη ώθηση κατά την υδατόπτωση και κινούσε το κινητικό μέρος του μηχανισμού άλεσης. Στη συνέχεια εξερχόταν από το ζουριό από ένα τοξωτό άνοιγμα και κυλούσε μέσω του μυλαύλακου προς τον επόμενο, αν υπήρχε, νερόμυλο.

Το κινητικό μέρος του αλεστικού μηχανισμού εδραζόταν σε ορθογώνιο ξύλο στερεωμένο στο πάτωμα του ζουριού. Στο ορθογώνιο ξύλο ήταν βιδωμένη μια μεταλλική λάμα και στην οπή της βρισκόταν ένα μεταλλικό βόλι. Πάνω στο μεταλλικό βόλι περιστρεφόταν ένας κατακόρυφος ξύλινος άξονας, το αδράχτι. Στο κάτω μέρος του ήταν σφηνωμένος ένας σιδερένιος στύλος που εφαπτόταν στο βόλι για να αντέχει τις τριβές από την περιστροφή.

Πάνω στο αδράχτι βρισκόταν ξύλινο διάτρητο στοιχείο, το ταμπούρο, που στερεωνόταν με την βοήθεια μιας μεταλλικής καδίλιας αλλά και με ξύλινες σφήνες. Στο ταμπούρο στερεωνόταν η φτερωτή, μια κατασκευή που αποτελούνταν από ξύλινα ακτινωτά στοιχεία (τα τελευταία χρόνια λειτουργίας των νερόμυλων ήταν μεταλλική) που τα ονόμαζαν κουταλάκια. Τα κουταλάκια της φτερωτής εφάρμοζαν στο ταμπούρο και σταθεροποιούνταν με μια μεταλλική στεφάνη αλλά και με πρόσθετα στηρίγματα.

Το νερό κατά την έξοδό του από το σιφώνι έπεφτε στα κουταλάκια δίνοντας στη φτερωτή περιστροφική κίνηση. Η κίνηση μεταφερόταν από την φτερωτή στο αδράχτι και μέσω αυτού στο αλεστικό μέρος του μηχανισμού, δηλαδή στις μυλόπετρες που βρίσκονταν στον επάνω όροφο στο χώρο του αλετουργείου. Το αδράχτι είχε στο επάνω μέρος του ένα σφηνωμένο μεταλλικό άξονα που περνούσε μέσα από την οπή που βρισκόταν στο κέντρο της ακίνητης κάτω μυλόπετρας. Στην οπή της υπήρχε διάτρητο ξύλο, το βρόχι, που προστάτευε την κάτω μυλόπετρα από τη φθορά λόγω της περιστροφής του μεταλλικού άξονα.

Ο μεταλλικός άξονας κατέληγε στη χελιδώνα, ένα πλατύ μεταλλικό έλασμα. Η χελιδώνα εφάρμοζε σε ένα λαξευτό άνοιγμα στο κάτω μέρος της πάνω μυλόπετρας. Με τον τρόπο αυτό την στερέωνε και τις μετέδιδε την περιστροφική κίνηση του κινητικού μέρους του μηχανισμού άλεσης. Η απόσταση ανάμεσα στις δύο μυλόπετρες ρυθμιζόταν από έναν κατακόρυφο ξύλινο άξονα στερεωμένο στη δοκό έδρασης του αλεστικού μηχανισμού. Το πάνω μέρος του το διαπερνούσε μία μεταλλική καδίλια που ήταν στερεωμένη σε πέτρινο συνήθως στήριγμα στο δάπεδο του πάνω ορόφου. Το ύψος του στηρίγματος καθόριζε το ύψος του αλεστικού μηχανισμού και την απόσταση ανάμεσα στις δύο μυλόπετρες.

Πηγή: Καθημερινή («Επτά Ημέρες», 15 Οκτωβρίου 2000)

Ο καρπός προς άλεση βρισκόταν σε μια ξύλινη κωνοειδή κατασκευή που την αποκαλούσαν κουκνίδα. Από το κάτω μέρος της κουκνίδας ο καρπός έπεφτε στη σέσουλα, ένα αναρτημένο φτυαράκι. Η σέσουλα ερχόταν σε επαφή με ένα μεταλλικό στοιχείο που βρισκόταν στην προέκταση του αδραχτιού και περνούσε από την οπή στο κέντρο της πάνω μυλόπετρας. Το μεταλλικό στοιχείο μετέδιδε στη σέσουλα παλινδρομική κίνηση. Με την κίνηση της σέσουλας ο καρπός έπεφτε στην οπή της πάνω μυλόπετρας και στη συνέχεια στο βρόχι.

Λόγω της πίεσης του αέρα ο καρπός μεταφερόταν ανάμεσα στις δύο μυλόπετρες όπου γινόταν η άλεση και παραγόταν το αλεύρι. Το αλεύρι λόγω της κεντρομόλου δύναμης οδηγούνταν προς την περιφέρεια των μυλόπετρων και μαζευόταν σε μια ξύλινη κατασκευή που περιέβαλε τις μυλόπετρες. Από την έξοδο της ξύλινης αυτής κατασκευής έπεφτε και συγκεντρωνόταν στην αλευροκασέλα.