Ο Αϊ-Θωμάς στο Πινακοχώρι και το λαμπρό του πανηγύρι! (Του Θοδωρή Γεωργάκη)
Γράφει ο
Θοδωρής Γεωργάκης
Το πανέμορφο, αλλά και ιστορικό, γιατί στην κατοχή ήταν το κρυφό στρατηγείο των Αντιστασιακών Σφακισάνων και όχι μόνον, όπως θα δούμε αναλυτικά παρακάτω, πέτρινο εκκλησάκι του Αϊ Θωμά, κτίστηκε στα μέσα του 15ου αιώνα!
Παρατηρώντας κανείς προσεκτικά τον περίβολό του θα διαπιστώσει πως κτίστηκε πάνω σε άλλον, πιο παλιό χριστιανικό ναό, αφού φαίνονται υπολείμματα απ’ το προηγούμενο Ιερό Βήμα, το οποίο βρίσκεται αριστερότερα του σημερινού! Προφανώς κάποια άλλη εκκλησία των μέσων Βυζαντινών χρόνων θα υπήρξε στον ίδιο χώρο, που θα ανήκε στους Πρόδρομους οικισμούς των Σφακιωτών και εν προκειμένω στο Καμποχώρι, το οποίο είναι ο Πρόδρομος οικισμός του σημερινού Πινακοχωρίου. Αυτή η γραφικότατη εκκλησία του Αγίου Θωμά, η οποία γιορτάζει την πρώτη Κυριακή μετά το Πάσχα, κατά την ΨΗΛΑΦΙΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΘΩΜΑ, βρίσκεται στο ανατολικό στόμιο του οροπεδίου των Σφακιωτών, με εκπληκτική θέα προς τη θάλασσα της Νικιάνας, πάνω στον αγροτικό, αλλά ασφαλτοστρωμένο δρόμο, που ενώνει τα χωριά των Σφακιωτών με το χωριό του Καρυώτη μέσω Βράχας, με την Κατούνα μέσω Μαντόνας και με τη Νικιάνα μέσω Ακόνης.
Η εκκλησία είναι κτητορική ανήκει στις οικογένειες «Γεωργάκη» των Σφακιωτών, οι οποίες τον 15ο αιώνα, προερχόμενες απ’ τα Χανιά, πρωτοεγκαταστάθηκαν σ’ αυτήν την περιοχή και δημιούργησαν έναν οικισμό, την Παλιάχωρα, σε ανάμνηση της πατρώας γης της Παλαιοχώρας του νομού Χανίων, η οποία ανήκε στην ευρύτερη περιοχή των Σφακίων, αυτούς τους αιώνες (Σοφίας Μαλτέζου: Η ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΑ ΣΦΑΚΙΑ). Δημιούργησαν οι νεοφερμένοι ΓΕΩΡΓΑΚΗΔΕΣ αυτόν τον οικισμό, οργανωμένο, αφού στον χώρο του άνοιξαν διάσπαρτα σαράντα πηγάδια, που διασώζονται και σήμερα, ενώ υπήρχε και κεντρική βρύση υδροδότησης, η περίφημη «Βρύση του Μαστρογιάννη», που σώζεται και αυτή μέχρι των ημερών μας. Επίσης, σε διάνοιξη δρόμου την δεκαετία του 1990, που διασχίζει κάθετα την Παλιάχωρα, προς τον πίσω Βαθύλακο, ήρθαν στην επιφάνεια ανθρώπινα οστά, προφανώς του εκεί υπάρξαντος νεκροταφείου.
Οι Γεωργάκηδες αποχώρησαν απ’ την Παλιάχωρα, σύμφωνα με την παράδοση των οικογενειών μας, περί το μέσον του 16ου αιώνα για τρεις λόγους: Πρώτον, όπως δέχεται και ο λόγιος Φίλιππος Λάζαρης, ο γνωστός σαν Γραμματέας, αφού υπηρέτησε και στο χωριό μας Γραμματέας και στα Λαζαράτα, αποσπώνταν κοντριά και έπεφταν απ’ το βουνό Λύμπες, που ήταν πάνω απ’ τον οικισμό της Παλιάχωρας, δεύτερον, γιατί το έδαφος εκεί είναι «Πλουργό», δηλαδή αποτελείται από πηλό, ο οποίος ρευστοποιείται με τις πολλές βροχές και υποχωρεί (βίδισμα) και τρίτον, όπως μου έλεγε ο παπούλης μου ο Κώστας ο Παποράκης ο οικισμός φαίνονταν απ’ την θάλασσα της Νικιάνας και είχε πολλές φορές λεηλατηθεί απ’ τους πειρατές, που επί αιώνες ήταν η μάστιγα του νησιού μας!
Στο εσπερινό! Πατήρ Παναγιώτης Λάζαρης και πατήρ Ιωάννης Σκιαδαρέσης!
Εγκαταλείποντας την Παλιάχωρα οι Γεωργάκηδες, δυο – τρεις οικογένειες εγκαθίστανται στον Κάβαλο, επίσης δυο τρεις οικογένειες εγκαθίστανται στου Πρεμεντινού και φτάνουν στις μέρες μας με τα παρατσούκλια Ντούλας και Παρπάρης, περίπου εφτά – οχτώ οικογένειες εγκαθίστανται στο πάνω χωριό των Λαζαράτων με τα σημερινά παρατσούκλια: Πατσάς, Παπασπρέλης, Τζούνης, Μέτζβες, Ντούνκες, Βρακάς, Μόσχως, Μπαρούς και το μεγαλύτερο μέρος των οικογενειών Γεωργάκη εγκαθίστανται στο Πινακοχώρι, αλλά και κάποιες οικογένειες Γεωργάκη εγκαθίστανται στα σημερινά Κοντράτα, τα οποία πρωτοονομάστηκαν έτσι ΓΕΩΡΓΑΚΑΤΑ, αποτελώντας τα Γεωργακάτα τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των Γεωργάκηδων του Πινακοχωρίου και των Γεωργάκηδων του πάνω χωριού των Λαζαράτων.
Ο ναός του Αγίου Θωμά ανακαινίσθηκε εκ θεμελίων το 1997, αφού οι ανά τους αιώνες σεισμοί του είχαν προκαλέσει πολλές ρωγμές. Σήμερα, παρά το γεγονός ότι είναι κτητορικός ο ναός, εν τούτοις ανήκει στην λατρεία ολόκληρου του Πινακοχωρίου πλέον.
Εδώ να σημειώσουμε πως, την δεκαετία του 1960, είχε γίνει «μάχη» στο Πινακοχώρι για τον άγιο Θωμά, όταν και οι οικογένειες με άλλα επίθετα ζήτησαν να γιορτάζει όλο το χωριό τον Άγιο Θωμά, αφού η γιορτή του Αγίου Γεωργίου, που είναι ο πολιούχος του Πινακοχωρίου, μεταφέρεται, ως επί το πλείστον, την Δεύτερη μέρα του Πάσχα, με δυο τρεις Γεωργακαίους να αντιδρούν έντονα σε αυτό το ενδεχόμενο… Θυμάμαι τις συζητήσεις στο καφενείο του Τράμπα και τις έντονες αντιδράσεις του Αναστάση Γεωργάκη (Καλέ), του Χρήστου Γεωργάκη (Μάλιου) και του μπάρμπα μου του Τάσου Γεωργάκη (Καλατζή)… Μια άρνηση, βέβαια που ο χρόνος άμβλυνε, οι παλιοί έφυγαν απ’ την ζωή, οι νέοι άνθρωποι δεν μπαίνουν καν σε αυτή την στείρα άρνηση και οι συνθήκες ευνόησαν τον χαρακτηρισμό της εκκλησίας του Αγίου Θωμά σαν εκκλησία όλου του Πινακοχωρίου. Άλλωστε, στην γιορτή του, απ’ τα βάθη των αιώνων, όλο το χωριό μετείχε αδιακρίτως κτητόρων και επιθέτων, γι’ αυτό και τιμούμε αδιάλειπτα και δεόντως την εορτήν της Ψηλάφισης του Αποστόλου Θωμά, εκεί στον Απριλομάη, μέσα στην υπέροχη φύση, δίπλα στον τεράστιο πλάτανο της βρύσης του Μαστρογιάννη και στην δωρική θωριά των καταπράσινων βουνών Κ(α)βαλητήρι και Λύμπες.
Το τέμπλο του ναού στολισμένο για την μεγάλη του Γιορτή!
Πιο παραστατικά, αυτό το μεγάλο πανηγύρι, κυρίως στα περασμένα χρόνια, στο οποίο κατέφταναν και όλα τα χωριά των Σφακιωτών, με καβαλαραίους και πλουμιστά καβαλοσκούτια, το παρουσιάζει ο Μπάρμπα-Φλίππος, ο γνωστός «Γραμματέας» στους Σφακιώτες, στο βιβλίο του «Μία φορά κι έναν καιρό…», σε επιμέλεια έκδοσης του φιλολόγου Δημητρίου Τσερέ. Το εδάφιο του εν λόγω βιβλίου έχει τον τίτλο: «Κάποτε στον Αϊ Θωμά».
[…Ένα χιλιόμετρο όξω απ’ το χωριό μας, του δρόμου που τραβάει ανατολικά βρίσκεται το ξωκλήσι τ’ Αϊ Θωμά. Αν και βρίσκεται στην καρδιά της Λαζαριάτικης αγροτικής περιοχής, είναι Πινακοχωρίτικο. Σύμφωνα με την παράδοση το ξωκλησάκι αυτό ήτανε η εκκλησία κάποιου χωριού που ήτανε χτισμένο στη νοτιοανατολική πλαγιά – στους πρόποδες του βουνού Λύμπες, στην τοποθεσία που σήμερα λέγεται Παλιάχωρα κι είχε βρύση του «Τ’ Μαστρογιάννη», που καταστράφηκε από κάποιο φοβερό σεισμό, από τα πελώρια κοντριά που κατρακυλήσανε απ’ τις Λύμπες. Θυμάμαι, με δυνατή συγκίνηση, δύο απογεύματα φτάσαμε ως εδώ με τον αξέχαστο Γεράσιμο Γρηγόρη.
Eσπερινός! Η Αρτοκλασία στον περίβολο του ναού!
Την παραμονή της γιορτής του ο παπάς τ’ Αϊ-Γιώργη του Πινακοχωρίου, με τους επιτρόπους, μερικές γυναίκες κι όλα τα Πινακοχωριτόπουλα, που κρατάνε τα πιάτα με τα σπερνά, πάνε και διαβάζεται ο εσπερινός. Κι ανήμερα τ’ Αϊ-Θωμά, τότε ξεκολωτό το Πινακοχώρι, πεζοί και καβαλάρηδες, πάνε να προσκυνήσουν. Πολλοί οι προσκυνητές κι απ’ τ’ άλλα τα χωριά, μα καβαλάρηδες πηγαίνανε μόνο οι Πινακοχωρίτες. Θυμάμαι, ήτανε πολλοί οι καβαλάρηδες, ανάμεσά τους ξεχωρίζανε πρώτος και καλύτερος ο Γιώργος ο Τράμπας, καθώς, μαθές, είχε και το πιο μερακλίτικο άλογο (λοχίας του ιππικού, βλέπεις, και τ’ αγάπαγε τ’ άλογα, αλλά ήξερε κιόλας, να τα συγυρίζει και να τα καβαλικεύει). Αλλά και οι άλλοι δεν πηγαίνανε πίσω: ο Αποστόλης ο Κολομπάτσος, με την όμορφη κορμοστασιά, ο Γιωσήφης ο Γκαραμάνης, που ξεχώριζε απ’ τ’ ανάστημα και τα χρωματιστά με γλυκά χρώματα σκαλτσούνια του και δεν απόλειπε απ’ τα χέρια του η λεπτή αγριλιδίσια βέργα του, ο Λίας ο Τράμπας, ο πάντα γελαστός Γιώργος Θωματσάς, ο Θωμάς τ’ Μαρίνου με τη φανταστική γραβάτα, ο Γιώργος ο Γυαλομάτης, ο Γιάννης ο Λελές, ο Γιώργος ο Καϊάφας με το εντυπωσιακό φρεζέ του, ο Τάκης ο Τσαμπαρής, ο Μήτσος ο Κυριελέησος, ο Γιώργος ο Σελινάκης, ο Βασίλης τ’ Σπραντρέα, ο Παναγιώτης ο Κουτσογιάννης, ο Νίκος ο Γυαλομάτης, ο Φώντας ο Μπακοτσόλης κι άλλοι κι άλλοι, όλοι διαλεχτοί, ένας κι ένας.
Η Ομολογία του Αποστόλου Θωμά κατά την Ψηλάφιση: «O Κύριός μου και ο Θεός μου Δόξα σοι»! Η παλιά εικόνα του τέμπλου!
Πίσω από τους αλογοκαβαλάρηδες ακολουθούσε, καβάλα στο γάιδαρό του, ο Γιάννης ο Τζόνας, που τον γαρδακύλαγε μ’ ένα κεντρί κι εκείνος κλώτσαγε αράδα. Όμως απ’ τα Λαζαράτα ως τον Αϊ-Θωμά ο δρόμος ήτανε πήχτρα από προσκυνητές και τ’ άλογα πηγαίνανε σιγά, καμαρωτά. Οι πεζοί προσκυνητές πηγαίνανε σχεδόν πάντα όλοι μαζί, αλλά μπουλούκια-μπουλούκια κατά οικογένειες: Τραμπαίοι, Παπαδοπλαίοι, Τσερεβελαίοι, Γρηγοραίοι, Μπακοτσολαίοι, Σελινακαίοι, Καραδημαίοι, Λαζαραίοι, Μαλφαίοι, Σανταίοι. Στερνός πεζός πίσω απ’ την πομπή πήγαινε ο μπάρμπα Θοδωρής ο Καλές, ο πιο γλυκός και αγαθός άνθρωπος του Πινακοχωρίου, που στα όμορφα, γελαστά γαλαζοπράσινα μάτια του και στο γλυκό πρόσωπό του καθρεφτίζοταν η αθώα ψυχή του και η εγκαρτέρησή του στα βάσανα της ζωής. Και ζωντάνευε ανοιξιάτικα όλος ο τόπος και το βουνό οι Λύμπες πνιγμένο στα καταπράσινα φρύγανα, ενώ τ’ αντικρινό βουνό, το Καβαλητήρι, είχε κάτι απ’ τη δωρική θωριά του. Με το τέλος της λειτουργίας τελείωνε και το πανηγύρι, σ’ αυτό το πανέμορφο πέτρινο εκκλησάκι, μα στο Πινακοχώρι, το χωριό που όπως είπαμε ξεκολωτό ερχότανε εδώ την αυγή να προσκυνήσει, συνέχιζε όλη μέρα…].
Όντως, στο Πινακοχώρι στήνονταν, όπως περιγράφει και ο Φίλιππος Λάζαρης μεγάλο πανηγύρι στα σπίτια των Γεωργάκηδων, που γιόρταζαν τον δικό τους Αϊ Θωμά, ενώ το βράδυ κορυφώνονταν η γιορτή με τα βιολιά! Στο πανηγύρι έρχονταν από όλα τα χωριά. Θυμάμαι, χαρακτηριστικά, πως, στο μεσημεριάτικο τραπέζι στο σπίτι μας, έψηνε και άλλο αρνί ο παπούλης μου στο πανηγύρι του Αϊ Θωμά, έρχονταν οι συγγενείς μας, οι Κανελαίοι απ’ την Εγκλουβή, οι Καλαίοι απ’ την Κατούνα, οι Μεσηναίοι απ’ τα Χορτάτα, οι Μπελτσαίοι απ’ την Καρυά, οι Γαλαναίοι απ’ του Καρυώτη! Ήτανε «δανεικά», γιατί και η δική μας οικογένεια πήγαινε στα αντίστοιχα δικά τους πανηγύρια!
Στις 11 Απρίλη του 2010, εδώ στην εκκλησία των ΓΕΩΡΓΑΚΗΔΩΝ του Αγίου Θωμά ολοκληρώθηκε η Τελετή της Αδερφοποίησης των Σφακιωτών με τα Σφακιά της Κρήτης, την μακρινή Πατρώα Γη! Σε ανάμνηση του ιστορικού γεγονότος εντοιχίστηκε πλάκα στον Ναό με τις υπογραφές των τότε Δημάρχων των Σφακίων Σήφη Λύκου και των Σφακιωτών Γιώργου Κούρτη, οι οποίοι έκαναν και τα αποκαλυπτήρια αυτής της Αναμνηστικής Πλάκας!
KENTΡΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΣΦΑΚΙΩΤΩΝ Ο ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ!
Προϊδεάσαμε εισαγωγικά πως ό άγιος Θωμάς, κατά την Κατοχή, ήταν το κέντρο και το ορμητήριο των Αντιστασιακών Σφακισάνων! Η ιστορία που ακολουθεί την άκουσα από συγγενή μου πρωταγωνιστή, το πεθερό μου Πέτρο Λάζαρη απ’ τα Λαζαράτα και φανερώνει τον ρόλο της εκκλησίας στην Αντίσταση.
«Σφακιώτες. Κατοχή. Φλεβάρης 1943. Ένας μαύρος χειμώνας, με χίλιες στερήσεις, ίσως ο πιο σκληρός χειμώνας μετά τρία χρόνια κατοχής, με όλα κατεστραμμένα και λεηλατημένα που ο κόσμος με «μαύρα λάχανα», όπως έλεγαν χαρακτηριστικά, προσπαθούσε να τον περάσει και να μεγαλώσει τα παιδιά του. Έκρυβαν οι έντρομοι κάτοικοι, ότι μπορούσαν, απ’ τις έρευνες και το πλιάτσικο στα σπίτια από Ιταλούς και Γερμανούς. Πήγαιναν το λιγοστό λάδι που είχαν, αλλά, κυρίως, τα χοντρόρουχα, που είχαν για τις προίκες των κοριτσιών τους στον γήκο, για να μην τους τα κατασχέσουν οι καταχτητές, πήγαιναν και τα έκρυβαν σε ξεροπήγαδα στην περιοχή του Αγίου Θωμά! Οι ξωμάχοι χωρικοί έμεναν στα Ξεμόνια, μικρές καλύβες πέτρινες με ψαθί στην σκέπη, που το κουβαλούσαν με τα άλογα απ’ την Σκράπια του Αγίου Νικολάου, για να μαζέψουν τις ελιές, στην Βράχα, στην Μαντόνα, στην Ακόνη.
Σε μια τέτοια καλύβα, στην περιοχή «Γρί» της Βράχας, μια περιοχή κοντά στο χωριό της Κατούνας, ένα μονοπάτι, που περνούσε μπροστά απ’ το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου, έμενε δωδεκαετής ο άνθρωπος και πρωταγωνιστής σ’ αυτά που περιγράφω, ο πεθερός μου Πέτρος Λάζαρης, ο Μοσκοβίτης, όπως τον ξέρουν στους Σφακιώτες. Μάζευαν τις ελιές στο Γρί με τον πατέρα του και την μάνα του και με το που σκοτίνιαζε έπεφταν για ύπνο στο καλύβι. Ένα απ’ αυτά τα σκοτεινά βράδια, άκουσαν οχλαγογία απέξω απ’ την καλύβα… Έφτασαν στην καλύβα τους δυό-τρεις Κατ(ου)νιώτες… Ήταν Λογοθεταίοι…
-Σήκω τώρα αμέσως, εσύ που είσαι μικρό παιδάκι και δύνεσαι και μπορείς να τρέξεις… Να πας απάνω στην εκκλησία του Αγίου Θωμά. Εκεί μέσα είναι οι Λαζαριάτες αντιστασιακοί, ο Μαμάκιας, ο Καρούσος, ο Κράπας, ο Ντούλας, ο Καλόγερος της Δμήτρως και τρεις-τέσσερεις άλλοι, που συσκέπτονται για την αντίσταση κατά των Γερμανών. Είναι και οπλισμένοι με χειροβομβίδες. Να τους δώκεις αυτό το σημείωμα, αλλά και να τους πεις και προφορικά: «Είναι οι Γερμανοί στην Κατούνα… Πληροφορήθηκαν απ’ τους ρουφιάνους πως, στον Αϊ Θωμά, συναντιέστε τακτικά τα βραδάκια και χαράζετε γραμμή. Οι Γερμανοί θέλουν να σας αιφνιδιάσουν. Γι αυτό δεν έρχονται απ’ τον κανονικό δρόμο Λαζαράτα-Λευκάδα, αλλά μέσω Κατούνας απ’ την περιοχή της Μαντόνας, ακριβώς για να σας αιφνιδιάσουν. Είναι καμιά δεκαριά οι Γερμανοί με όπλα και μαζεύουν τα άλογα του χωριού της Κατούνας, για να ανέβουν απ’ το μονοπάτι της Μαντόνας. Μην τολμήσετε να τους χτυπήστε με όπλα ή χειροβομβίδες, γιατί είναι αποφασισμένοι… Αν έχουν απώλειες, θα κάνουν τους Σφακιώτες Καλάβρυτα…».
Η Μεγάλη Εικόνα του Αγίου Θωμά στο προσκυνητάρι της εκκλησίας, αφιέρωμα του Κώστα Γεωργάκη, του γνωστού… Κόρου, στα 1910!
Πραγματικά, συνεχίζει ο Πέτρος Λάζαρης, ποιά ώρα ανέβηκα το μονοπάτι στο Στενό της Βράχας, πέρασα τα Λινοβρόχια, τον Φέλικα και τα Γαζάτα και έφτασα στην βρύση του Μαστρογιάννη, ούτε που το κατάλαβα απ’ το τρέξιμο και μάλιστα σ’ αυτή την ανηφόρα. Δυνώμουνα τότε, ήμουνα δώδεκα χρονών! Μόλις έφτασα στην βρύση του Μαστρογιάννη, καμιά διακοσαριά μέτρα πριν το εκκλησάκι, με σταματά ο σκοπός, που είχανε εκεί οι αντιστασιακοί, που συσκέπτονταν μέσα στην εκκλησία του Αϊ Θωμά. Τι αλτ και ξεάλτ του λέω, πάρε αυτό το χαρτί και τράβα να τους το δώσεις… Έρχονται οι Γερμανοί και πέστους να μην τους ακουμπήσουν, γιατί είναι αποφασισμένοι να καταστρέψουν τα χωριά, αν τους πειράξει κανείς, να εξαφανισθούν και να ανεβούν στο Κ(α)βαλητήρι να κρυφτούν μέσα στις μάζες. Και ενώ του τα έλεγα αυτά, νάσου, απέναντι στο πρόβγαλμα της Μαντόνας, και πρόβαιναν οι Γερμανοί καβάλα στ’ άλογα.
Έφυγε γρήγορα ο σκοπός και τους πήγε το σημείωμα. Εγώ με το ίδιο τρέξιμο, στην κατηφόρα, τώρα, γύρισα στο καλύβι μας στο Γρί. Την άλλη μέρα μάθαμε πως, οι πιο αλέγροι απ’ τους αντιστασιακούς, που ήταν μέσα στον Αϊ Θωμά, επέμεναν να πιάσουν το ύψωμα και να χτυπήσουν με χειροβομβίδες τους Γερμανούς. Τελικά, έγιναν πιο ψύχραιμες σκέψεις, υπάκουσαν και στις οδηγίες των Λογοθεταίων, που φαίνεται είχαν και το οργανωτικό πρόσταγμα, ανέβηκαν ψηλά στο ύψωμα στο Κ(α)βαλητήρι και είδαν τους Γερμανούς να μπαίνουν στην εκκλησία, χωρίς να τους βρούν, παρά μόνο η φωτιά έκαιγε ακόμη, που είχαν αναμμένη. Ήταν μια σοφή κίνηση και έγκαιρη ειδοποίηση απ’ τους Λογοθεταίους της Κατούνας, γιατί, πιστεύω πως θα κάνανε όντως Καλάβρυτα οι Γερμανοί τους Σφακιώτες, αν γινόνταν η αποκοτιά και τους χτυπούσαν με χειροβομβίδες… Έφυγαν μετά οι Γερμανοί, πήγαν στις Μπαράκες, έδεσαν τα άλογα μπροστά στο μαγαζί του Καλαλίτσου και γύρισαν στην Χώρα. Την άλλη μέρα ήρθαν οι Κατ((ου)νιώτες και πήραν τα άλογά τους, λέγοντας και αυτοί πως ο Αϊ Θωμάς φύλαξε τους Σφακιώτες…».
