Σάγματα και Σαγματοποιοί…

Δύο ξύλινοι σκελετοί σαμαριών που φωτογραφήσαμε χθες το απόγευμα στα Λαζαράτα. Σαμαράδες (Σαγματοποιοί) φαίνεται να υπήρχαν τόσο στα κεφαλοχώρια του νησιού όσο και στην πόλη της Λευκάδας. Σε τοπική εφημερίδα των αρχών της δεκαετίας του 1930 διαβάζουμε για το Σαγματοποιείον του Νικόλαου Τετράδη (ή Σαμαρά), που βρισκόταν «έναντι οικείας Μπραΐμη και παραπλεύρως πεταλουργείου Χρησ. Τετράδη». Έγραφε η εφημερίδα:

«Εις το ανεγνωρισμένον Σαγματοποιείον του Νικολάου Τετράδη ή Σαμαρά κατασκευάζονται παντός είδους σάγματα εις τιμάς λίαν συμφέρουσας. Λόγω της οικονομικής κρίσεως ή μη διαθέτοντες χρήματα το αντίτιμον των εν αυτώ παραγγελομένων σαγμάτων δύναται να εξοφλώσιν δι΄ ελαίου υπολογιζομένου συμφώνως με την ορισθείσαν Κρατικήν τιμήν. Η ειδικότης του τεχνίτου αυτού Νικολάου Τετράδη ή Σαμαρά, αυταπόδεικτος καθ΄ όλον το διάστημα εις το οποίον μετά ζήλου, εντιμότητας, ειλικρινείας και ενδιαφέροντος ηργάσθη, εργάζεται και συναλλάσσεται με πάντας τους αγρότας Λευκάδος και Ακαρνανίας. Το ρεκόρ όπερ κατέχει στη τέχνη του ο Σαγματοποιός Νικόλαος Τετράδης ή Σαμαράς πλήρως αποδεικνύει η εξ ολοκλήρου φήμη του όχι μόνον εις την επαρχίαν Λευκάδος και Ξηρομέρου αλλά και εις τας γειτονικάς τοιαύτας».

Όπως επίσης ανακοινώνει την ίδια περίπου εποχή το παράρτημα του Νομοκτηνιάτρου Πρεβέζης στη Λευκάδα, που βρισκόταν απέναντι από τον Άγιο Μηνά, «πλήρες Σαγματοποιείον και πεταλουργείον μεθ΄ όλων των τελειοτέρων εργαλείων και υλικών» είχαν στην πόλη της Λευκάδας και οι αδερφοί Θ. Ρομποτή οι οποίοι διέθεταν χάνι στην περιοχή του Αγίου Μηνά.

Μια καλή περιγραφή του σαμαριού κάνει ο Θοδωρής Γεωργάκης στο πόνημά του «Σεργιάνι στη Λευκάδα του χθες» που γράφει:

«Τεράστια συμβολή στην ζωή του Λευκαδίτη χωρικού είχε το άλογο, το οποίο ήταν το μεταφορικό μέσον, για όλες τις δουλειές, για το κουβάλημα του νερού, των ξύλων, των σταφυλιών, των ελιών, για το όργωμα, για το λιτροβιό, για την μετάβαση του χωρικού στην Χώρα, όταν ακόμη δεν υπήρχαν αυτοκίνητα, για το ζέψιμο στο κάρο, γι’ αυτό και στα χωριά του νησιού υπήρχε τεράστιος αριθμός αλόγων, τα οποία περιποιούνταν με ιδιαίτερη φροντίδα, ενώ φρόντιζαν ακόμη περισσότερο την κατασκευή του σαμαριού, το οποίο τοποθετούσαν στην ράχη του αλόγου, προκειμένου να κάνουν όλες τις ανωτέρω εργασίες.

Η κατασκευή των σαμαριών ήταν εξειδικευμένη εργασία, την οποία έκαναν οι Σαμαράδες, κυρίως, στα κεφαλοχώρια του νησιού. Το σαμάρι αποτελούνταν από το ξύλινο πάνω μέρος και την στρωμή, το μαλακό κάτω μέρος, προκειμένου να μην τραυματίζει το ζώο. Το πάνω μέρος είχε δύο ειδικά ελλειψοειδή ξύλα, τα οποία ενώνονταν μεταξύ τους με τις σαμαροπαγίδες, οι οποίες ήταν μήκους, περίπου, εξήντα εκατοστών. Στο πίσω μέρος καρφώνονταν τα κολιτσάκια, δύο αγκιστροειδή σίδερα, από τα οποία περνούσαν τα σχοινιά, κατά την φόρτωση.

Η στρωμή ήταν ιδιαίτερα μαλακή, ώστε, όπως προαναφέρθηκε, να μην τραυματίζει το άλογο. Στο πάνω μέρος της υπήρχε δέρμα και από κάτω μαλακή σακέρα, ένα χοντρό ύφασμα, ενώ, ενδιάμεσα δέρματος και σακέρας, τοποθετούσαν βρωμίστρα, δηλαδή το στέλεχος της βρώμης αποξηραμένο, ή ψαθί. Έραβαν το δέρμα και την σακέρα μαζί και τοποθετούσαν την στρωμή κάτω από το ξύλινο περίβλημα. Το σαμάρι, έφερε πάνω του τις σαμαροτριχιές και τοποθετούνταν στην ράχη του αλόγου, στην οποία εφάρμοζε πιστά, όμως, προκειμένου να είναι σταθερό, κατά την φόρτωση, να πεζέρνει, όπως έλεγαν, είχε κάποια άλλα δερμάτινα εξαρτήματα, όπως την γίγκλα, ένα πλατύ δέρμα, το οποίο δεμένο στην μια πλευρά του σαμαριού, περνούσε κάτω από την κοιλιά του αλόγου και δένονταν στην άλλη πλευρά. Επίσης, το μπαλτίμι, πλατειά λουρίδα δέρματος, που ήταν δεμένη στην μια πλευρά του σαμαριού και περνούσε, κυκλικά, πίσω στην περιφέρεια του αλόγου και δένονταν στην άλλη πλευρά, προκειμένου να μην σέρνει το σαμάρι μπροστά, όταν, το άλογο, φορτωμένο, κατέβαινε κατηφόρα.

Κάποιοι, τοποθετούσαν και μπροστογίγκλι, δηλαδή, περνούσαν ανάλογο δέρμα μπροστά στο στήθος του αλόγου, δεμένο στις δύο άκρες του σαμαριού, ώστε να μην σέρνει το σαμάρι προς τα πίσω, όταν, επίσης, φορτωμένο το άλογο, ανέβαινε ανήφορο. Ακόμη το φουσκούνι και αυτό δερμάτινο, το οποίο ήταν καρφωμένο ανάμεσα από τα κολιτσάκια και κατέληγε σε ένα στρογγυλό μαλακό μέρος, μέσα στο οποίο περνούσε η ουρά του αλόγου και έφτανε στην βάση της ουράς. Στο κεφάλι του αλόγου και προκειμένου να το κατευθύνουν, με το σχοινί, τοποθετούσαν τον κατρομά, γνωστό, στα άλλα μέρη , σαν καπίστρι. Ο κατρομάς δημιουργούνταν και αυτός από δέρμα, ώστε να μην πληγώνει το ζώο και κατέληγε σε έναν στρογγυλό χαλκά, από το οποίο πέρναγαν και έδεναν το κατρομόσχοινο, δηλαδή το σχοινί το οποίο χρησιμοποιούσαν για να οδηγούν το άλογο.

Το άλογο θεωρούνταν ευλογημένο ζώο για τον χωρικό, γι’ αυτό το τάιζε με ιδιαίτερη φροντίδα, με σανό, άχυρο και βρώμη, ώστε να αντέχει όλη αυτή την γκάμα των εργασιών. Αποτελούσε, όμως και στολίδι για το κάθε σπίτι, γι’ αυτό, πολλές φορές, περνούσαν στο λαιμό του κομπολόγια και θαλασσιές χάντρες, στο δε σαμάρι του πλουμιστά καβαλλοσκούτια, για να πάνε στα πανηγύρια των χωριών. Μερικές φορές, οι πιο μερακλήδες καβαλλαραίοι, ήθελαν το άλογό τους να έχει εκείνο το ιδιαίτερο λικνιστικό γρήγορο περπάτημα, το περίφημο αραβάνι, γι’ αυτό και προμηθεύονταν άλογα από την Γαστούνη, ή την Ανδραβίδα, όπου τα άλογα αυτών των περιοχών έχουν έμφυτο το αραβάνι, ή από την Βόνιτσα τα Γεωργαλίδικα άλογα, επίσης με φυσικό αραβάνι. Αν, όμως δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν αυτά τα άλογα, τότε χρησιμοποιούσαν τις γίγκλες, όταν το άλογο ήταν νεαρό, προκειμένου να αποκτήσει αραβάνι. Τοποθετούσαν στα πόδια του αλόγου, για διάστημα ενός μηνός, πάνω από το γόνατο δύο υφασμάτινες λουρίδες, μία σε κάθε δυάδα μπρός και πίσω ποδιού, περιορίζοντας έτσι την δρασκελιά του αλόγου και καθηλώνοντάς την σε μικρότερα και πιο ρυθμικά βήματα, όπως αυτά του αραβανιού, με αποτέλεσμα να μένει για πάντα αυτό το ιδιόμορφο περπάτημα στο άλογο.

Η περιποίηση των αλόγων προέβλεπε και το πετάλωμά τους, ή το καλίγωμα, στην Λευκαδίτικη ντοπιολαλιά, κατά το οποίο τοποθετούσαν σιδερένια πέταλα στις οπλές των ποδιών του αλόγου, ώστε να προφυλάσσονται από το έδαφος και τις αγκυλώσεις του. Τα πέταλα, τα οποία κάρφωναν με το καλι(γ)οσφύρι, ένα ειδικό σφυρί, ήταν δύο ειδών: τα γνωστά στρογγυλά ατόφια πέταλα και τα ονομαζόμενα γαλλικά, με τα κενό στην μέση, τα οποία γαλλικά τοποθετούνταν, κυρίως, στα άλογα που έσερναν τα κάρα, αφού εφάπτονταν καλύτερα στο έδαφος. Πριν καρφωθεί το πέταλο στο πέλμα του αλόγου, καθάριζαν το πέλμα και έκοβαν το μέρος, κατά το οποίο είχε αυξηθεί, με ένα ειδικό λεπίδι, το σατράνι. Το πετάλωμα ήταν μια ιδιαίτερη και εξειδικευμένη εργασία, κατά την οποία έπρεπε να μην τραυματιστεί, με τα καρφιά, το πόδι του αλόγου, γι’ αυτό και γίνονταν από ειδικούς τεχνίτες, τους πεταλωτήδες, οι οποίοι ήταν ένας, ή δύο το πολύ, σε κάθε χωριό του νησιού. Αυτή η τεχνική αφορούσε το λωθρίασμα των καρφιών του πετάλου, τα οποία έπρεπε, ο πεταλωτής, αφού κόψει τις αιχμηρές μύτες, να τα γυρίσει προς τα μέσα, ώστε να μην λωθροκόβεται το άλογο, δηλαδή, να χτυπούν, οι άκοπες λόθρες, το άλλο πόδι του αλόγου και να το αγγελοκρούζουν, εμποδίζοντας, όχι μόνο το περπάτημά του, αλλά προκαλώντας του και πληγές».