Ηλίας Κ. Πετρόπουλος: «Το μεγάλο ταξίδι των μύθων» (της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού)

Πηγή φωτογραφίας: diastixo.gr

Της
Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού

Ηλίας Κ. Πετρόπουλος,* Το μεγάλο ταξίδι των μύθων-ανάμεσα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και την Εγγύς Ανατολή (Κλειδάριθμος, 2021)

Το θέμα με το οποίο καταπιάνεται ο Καθηγητής Ηλίας Κ. Πετρόπουλος και το υλοποιεί ως ένα «μαγικό» ταξίδι μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας -που έρχεται να καλύψει κενά και γρίφους- είναι από τα περισσότερο γοητευτικά πεδία πολλών επιστημών, πέραν της ιστορίας. Λαογραφία, ανθρωπολογία, αρχαιολογία, ψυχολογία-ψυχανάλυση, κοινωνιολογία… λογοτεχνία και τέχνη. Αλλά και φυσική επιστήμη. Ήδη ο Κικέρωνας έγραφε στο De Natura Deorum ότι «οι ασεβείς αυτοί μύθοι εμπεριέχουν μια πολύ έξυπνη επιστημονική θεωρία». Για να αποφανθεί στη συνέχεια ο Fontenelle: «Όλες οι μεταμορφώσεις αποτελούν τη φυσική επιστήμη της αρχαίας εποχής».

Παράξενα ηχούν οι -όποιες- βεβαιότητες της θετικής επιστήμης. Όπως και πολλές από τις ερμηνείες «θεωρητικών μυθολόγων», όταν ιστορικοποιούν τη φαντασία και την υπερβατική «λογική» των μύθων. Αυτή βέβαια είναι η δουλειά τους. Να μετακινούν τον μύθο στο δικό του ο καθένας ανατομικό τραπέζι και να χειρουργεί πάνω στο σώμα του – ανασκάπτοντας, στις εγκάρσιες διατομές του, τις κυτταρικές μόνον στιβάδες του δέρματός του, πιστεύοντας αισιόδοξα στον ευφορικό «μύθο» της επιστημονικής του αρτίωσης.

Ο Ηλίας Πετρόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξεινίων Χωρών, στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, είναι ένας έμπειρος ερευνητής στον χώρο της ιστορίας και αρχαιολογίας «εν τόπω»-Παρευξείνιες περιοχές και Ανατολική Μεσόγειος. Όλη του η επιστημονική διαδρομή-από τις προπτυχιακές σπουδές μέχρι τη διδακτορική του εργασία- πραγματοποιείται στην Ιστορική Σχολή του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας (Μ. Β. Λομονόσοφ) για μια εποικοδομητική δεκαετία (1989-1999), πάνω στην έρευνα της Αρχαίας Ιστορίας, με χωρική και θεματική εστίαση, που τον κατευθύνει ωστόσο σε ένα τεράστιο ανάπτυγμα αναζήτησης τεκμηρίων για τη θεμελίωση των ερευνητικών του ερωτημάτων. Αναφέρω ενδεικτικά τον τίτλο της διδακτορικής του διατριβής: «Ο αρχαίος ελληνικός αποικισμός στον Βόρειο Εύξεινο Πόντο κατά τον 7ο – πρώιμο 6ο αιώνα», καθώς προσδιορίζει τα ειδικά επιστημονικά και ερευνητικά ενδιαφέροντά του, τα οποία και εμπεδώνονται με τις μετέπειτα συγγραφικές του μελέτες και δημοσιεύσεις και τη μονογραφία του «Όμηρος και Ανατολή στο σταυροδρόμι του Αιγαίου» (Κλειδάριθμος, 2018): έργο που ανασκάπτει στην κυριολεξία το ιστορικό περιβάλλον των ομηρικών επών και του Επικού Κύκλου γενικότερα, αξιοποιώντας τεκμηριωτικά τα δεδομένα των διαθέσιμων πηγών και συνδιαλεγόμενος κριτικά με την υπάρχουσα διεθνή βιβλιογραφία.

Έτσι, ο ερευνητής και συγγραφέας Ηλίας Κ. Πετρόπουλος έχει ανοίξει τον δρόμο για να πορευτεί μεθοδικά στο ειδικότερο πεδίο προβληματισμού του, στο οποίο και θα επιδοθεί με την παρούσα έκδοση. Τη χαλκέντερη ερευνητική του διάθεση υποστηρίζουν δύο συναφή μεταξύ τους στοιχεία: η καταγωγική του μήτρα από τις συγκεκριμένες περιοχές, που ενέχει και το στοιχείο της -λανθάνουσας- συναισθηματικής επ-ανα-βίωσης» του τόπου . και η κυτταρική του, πρωτογενής, επίσης, συνάφεια με την ευρύτερη περιοχή, μέσω της χαρισματικής γλωσσικής του επικοινωνίας μ’αυτή. Χεττιτική, χουρριτική, λουβική, φρυγική γλώσσα, γνώση της σφηνοειδούς και λουβικής ιερογλυφικής γραφής και αρκετών σύγχρονων γλωσσών, τού προσπορίζουν τις ουσιαστικές δεξιότητες ανάγνωσης και ερμηνευτικής επεξεργασίας των πηγών και την πλοήγηση σε έναν εκτεταμένο «βιότοπο» εντυπωμάτων της μνήμης.

Βασικός στόχος του –όπως από τον ίδιο προσδιορίζεται – είναι η διεύρυνση της επιστημονικής αναζήτησης πάνω στο θέμα των σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Ανατολικών πολιτισμών. Αφορμώμενος από την κατά πολύ παλαιότερη ύπαρξη ανατολικών κειμένων, τεκμαίρεται ότι η ευχέρεια της μεταξύ τους επικοινωνίας γονιμοποίησε -σε κάποιους τουλάχιστον τομείς- τον ελληνικό πολιτισμό.

«Η πραγματικότητα ενός πολιτισμού», θα γράψει ο Fernand Braudel στη Γραμματική των Πολιτισμών, εξαρτάται, σε σημαντικό βαθμό, από τα πλεονεκτήματα ή τα μειονεκτήματα του γεωγραφικού του χώρου. Από αυτή την άποψη, η επιλογή του συγκεκριμένου χώρου, κοιτίδα παραγωγής και διασταύρωσης πολιτισμών, προσφέρει ευφορικό υπέδαφος ανεξάντλητων «ταξιδιωτικών» εμπειριών.

Η περιπετειώδης αλλά συναρπαστική διείσδυση του ερευνητή στο συλλογικό φαντασιακό της αρχαίας μυθογονίας της περιοχής, εστιάζει στον διαδεδομένο «πρωτεϊκό» μύθο του «αποδιοπομπαίου τράγου» ή φαρμακού και στα τελετουργικά δρώμενα που συνοδεύουν τις θρησκευτικές εκφράσεις αποπομπής του κακού από την κοινότητα. «Ταξιδιωτικός προορισμός» του: η ανίχνευση των διαδρομών του συγκεκριμένου μύθου, από την εποχή της ακμής του σουμερικού πολιτισμού της Μεσοποταμίας (4 η χιλιετία π.Χ.) μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα, περιόδους ανάδυσης δυναμικών πολιτισμών στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, με δεδομένη την έντονη δημογραφική κινητικότητα, επομένως και τις πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις και διαπολιτισμικές συγκράσεις.

Αναφερόμαστε βέβαια σε εποχές ασύμμετρης δύναμης του ανθρώπου απέναντι στον εκρηκτικό δυναμισμό της φύσης και των απότοκων καταστροφικών φυσικών φαινομένων: όπου ο «μύθος» είναι η ίδια η έκφραση του πραγματικού και ταυτόχρονα το τελετουργικό, συμβολικό «θεραπευτικό» του. Το όλο ζήτημα, εκτός από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει ως διαχρονικό ταξίδι στις ανθρώπινες κοινωνίες του παρελθόντος, εκβάλλει και σε μια συγχρονική μνημονική αναβίωση, συνδεδεμένη με την παρούσα, ανερμήνευτη εν πολλοίς, πανδημία του Covid-19, καθώς η παρατεταμένη και μεταμορφούμενη διαρκώς επιθετική του ορμή, αναφαίνει προεπιστημονικά λαϊκά ήθη, φόβους και παρα-θρησκευτικές συμπεριφορές εξάλειψης του «μιάσματος».

Το βλέμμα του συγγραφέα-ερευνητή σε διαρκή εγρήγορση και διαλεκτικές διασταυρώσεις με τους αλληλεπιδρώντες πολιτισμούς Ελλάδας και Εγγύς Ανατολής, ιχνηλατεί τις μαζικές μετακινήσεις ανθρώπων, πολλοί από τους οποίους, ειδικευμένοι σε μια τέχνη, τη φέρουν και την υλοποιούν δραστήρια στα νέα περιβάλλοντα μετεγκατάστασής τους: γιατροί, τεχνίτες, καλλιτέχνες-μουσικοί και ποιητές-, ιατρομάντεις θεραπευτές και σκλάβοι, με υψηλή για την εποχή εξειδίκευση στους διάφορους τομείς της βιοτεχνικής παραγωγής, προσπαθούν να εγκλιματιστούν στις νέες πατρίδες, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην ανάπτυξη και την πρόοδό τους.

Μαζί με τα θετικά, για τα άτομα και τις τοπικότητες στοιχεία, τη διακίνηση ιδεών και αντιλήψεων, ευνοούνται ωστόσο και ποικίλα θανατηφόρα, μεταδοτικά νοσήματα, που αποτελούν για αιώνες αιτίες μαζικού αφανισμού, σε βαθμό που να μετατρέπουν δυναμικές κοινωνίες σε κοινωνίες πένθους. Αλλά και καταστροφικά καιρικά φαινόμενα, που συχνά πλήττουν τις παραπάνω περιοχές, και γίνονται πρόξενοι λιμών και συμπαρακόλουθων λοιμών, με τη μορφή μακράς διάρκειας επιδημιών και πανδημιών. Το κύριο μέλημα επομένως των ανθρώπων σ’αυτές τις μεγάλες, περιοδικές κρίσεις δεν είναι παρά η διερεύνηση και κατανόηση της εμφάνισης τους και κυρίως η αποτελεσματική, κατά δύναμιν, αντιμετώπισή τους.

Είναι γεγονός ότι τόσο οι «μιασματικές θεωρίες» όσο και οι «θεωρίες μετάδοσης» αδυνατούν να ερμηνεύσουν τα νοσηρά φαινόμενα, καθώς οι μηχανισμοί των επιδημικών εκδηλώσεων είναι εξαιρετικά σύνθετοι και απολύτως αινιγματικοί για την προ- επιστημονική νόηση των ανθρώπων. Επομένως, οποιαδήποτε κατάσταση εκφεύγει των δυνατοτήτων τους, περνά στη σφαίρα της υπερβατικότητας του μύθου και συνδιαλέγεται με τη θεότητα, για την επικοινωνία με την οποία επιστρατεύονται μεταφυσικά «ρεμέντια» και ειδικοί θεραπευτές και μάγοι. Τα τελετουργικά που επιτελούν και στα οποία συμμετέχει ολόκληρη η κοινότητα εμπεριέχουν ειδικά ξόρκια, προσαρμοσμένες στην περίσταση προσευχές και επικλήσεις σε θεότητες. Ο συνεχής εμπλουτισμός τους με νέα ευρήματα προσφέρει στην κατανόηση του ανθρώπινου αγώνα και της αγωνίας επιβίωσης μέσα στην ιστορία.

Μελετώντας σε βάθος τα τελετουργικά, «ιαματικά» κείμενα της Εγγύς Ανατολής, ο Ηλίας Κ. Πετρόπουλος εξειδικεύει τις παρατηρήσεις και την αναζήτησή του στον σημαίνοντα αποτρεπτικό τού κακού ρόλο: αυτόν του αποδιοπομπαίου τράγου-του εξιλαστήριου θύματος. Τη μεταβίβαση δηλαδή του μιάσματος από την κοινότητα ή το άτομο σε ένα υποκατάστατό τους, ζώο ή πράγμα, ακόμα και άνθρωπο, που θα επιφορτιζόταν με όλο το κακό χάριν της σωτηρίας του ασθενούς ή ολόκληρης της κοινότητας.

Σ’αυτή την ιερή διαδικασία πρωταγωνιστούν ως διαμεσολαβητές, ανάμεσα στην κοινότητα και το θείο, ειδικοί θεραπευτές-μάγοι οι οποίοι-ολόκληρη ομάδα- με μαγικά τελετουργικά κινητοποιούν τις απαλλακτικές του μιάσματος δυνάμεις. «Συνταγές» και πληροφορίες για την «ιερουργία» των τελετουργικών της πρώτης και δεύτερης χιλιετίας συλλέγει και αναγιγνώσκει ο συγγραφέας στα γραπτά και υλικά κατάλοιπα των πολιτισμών της Εγγύς Ανατολής. ειδικότερα από τη λουβιόφωνη δυτική μικρασιατική περιφέρεια, τη λεγόμενη Arzawa-όπου οι ιεροπραξίες είναι εξειδικευμένες στην κάθαρση στρατοπέδων από κάποια θεόσταλτη λοιμική, έκφραση θεϊκής οργής για κάποιο ανθρώπινο ατόπημα.

Όλες οι αρχέγονες παραδόσεις της Ανατολής εύλογο είναι να μεταφέρονται μαζί με τις μετακινήσεις των ανθρώπων στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο. Τα πιο παλαιά ωστόσο γραπτά ντοκουμέντα είναι τα ομηρικά ποιήματα. Ο ειδικός όρος φαρμακός -από το ομηρικό «φάρμακον»- αναφέρεται για πρώτη φορά από τον σατιρικό ποιητή του 6 ου π. Χ. αιώνα Ιππώνακτα τον Εφέσιο -όρος γνωστός ίσως από παλαιότερα και διακινούμενος μέσω της προφορικής παράδοσης- και σημαίνει τον «αποδιοπομπαίο τράγο», τον άνθρωπο δηλαδή που φορτώνεται κάποιο μίασμα και ο τελετουργικός του ρόλος είναι να θυσιαστεί ή να εκδιωχθεί από τον τόπο του ώστε να αποκατασταθεί η «κανονικότητα» (σ. 20-21). Έχοντας ως βασική πηγή για την ελληνική αρχαιότητα τα ομηρικά έπη-κυρίως την Ιλιάδα, η οποία φαίνεται ότι διατρέχει πολιτισμικά όλη τη Γεωμετρική περίοδο, με πιθανές αναγωγές και σε προγενέστερες ιστορικές περιόδους (σ. 388)- ο συγγραφέας θα επιχειρήσει, εξαντλητικά ψαύοντας τα σημαινόμενα της κάθε ομηρικής λέξης, να ιχνεύσει δυνητικά στοιχεία για την τεκμηρίωση αρχαιότερων του έπους επιδράσεων και πολιτισμικών ανταλλαγών σχετικά με τον παραπάνω μύθο.

Ιδιαίτερα θα τον απασχολήσει η αρχαία παράδοση του Φρίξου και της Έλλης, κληροδοτημένη από τη Βιβλιοθήκη του Απολλοδώρου (2 ος μ.Χ. αιώνας), ως παράδειγμα καθαρμού μέσω της θυσίας ενός ανθρώπου. Ο συγγραφέας, με λογική επαγωγή και τη χρήση παλαιότερων χαμένων πηγών, ανάγει σε πολύ προγενέστερες εποχές τον σχετικό μύθο και επομένως την τελετουργία του «αποδιοπομπαίου τράγου». Διαρκής ερευνητική επιδίωξή του είναι η αναζήτηση των χρονικών προσδιορισμών και των αντίστοιχων ταξιδιών των συναφών με τις καθαρτήριες τελετές εθίμων μεταξύ Εγγύς Ανατολής και Ελλάδας, διαδρομές συνυφασμένες με το φαινόμενο του αποικισμού και την κοινωνική λειτουργία που επιτελούν οι μετανάστες εξόριστοι (περίπτωση της Θήρας (σ. 387).

Διακινεί έτσι, με συνέπεια και ευφάνταστη κρίση, ερμηνείες και συνδέσεις μυθολογικών δανείων, και των τοπικών τους προσαρμογών, προσδιορίζοντας ιστορικούς χρόνους και συμβάντα, στον βαθμό που του επιτρέπουν οι διαθεσιμότητες των πηγών του. Τα ερωτήματά του είναι διαυγή (όπως ο ρόλος και τα αίτια επιλογής του Απόλλωνα, επείσακτου θεού, ως υποστηρικτή των μεταναστών και των νεοσύστατων πατρίδων τους) αλλά και οι νέες αναγνώσεις του ομηρικού έπους-π.χ. η περίπτωση του απωθητικού Θερσίτη, που ερμηνεύεται ως πρόδρομος μιας παράδοσης που συναντάται σε ελληνικές πόλεις μεταγενέστερα (σ. 394-395).

Η περίεργη γοητεία του πολύσημου «ταξιδιού» δεν τελειώνει με το πέρας της ανάγνωσης. Ένα «παράπλευρο» κέρδος: ολόκληρη η διαδρομή «αποκαλύψεων», ανακινεί στη σκέψη μας, ανασύροντας από ακούσματα ή διαβάσματα, ανάλογους «μύθους», αναπροσαρμοσμένους σε ανάγκες εποχών, που φτάνουν, μέσω των δημοτικών τραγουδιών και της λαϊκής ποίησης ή της προφορικής παράδοσης, μέχρι τον νεοελληνικό μας πολιτισμό. Η παραλογή «Του γιοφυριού της Άρτας» δεν είναι μια μακρά επιβίωση του μύθου του αποδιοπομπαίου τράγου; Αλλά και οι σπαρακτικές, καθαρτικές μυθολογίες του Βράχου της Κυράς, στο Ακρωτήριο Λευκάτας, όπου και το Ιερό του Απόλλωνος…

Κοινή είναι η διαπίστωση των ιστορικών ότι το παρελθόν συχνά εμπαίζει την αγωνία μας με πείσμονες σιωπές. κι άλλοτε μας μιλάει με γρίφους και βασανιστικά κενά, που προσκαλούν στην επιδέξια υπέρβασή τους με τη φαντασία μιας ελεγχόμενης νόησης. Οι μύθοι πάλι είναι οντότητες της φαντασίας των ανθρώπων αλλά και η βιωμένη ιστορία τους. Ο Ηλίας Κ. Πετρόπουλος αξιοποιεί στο έπακρο τόσο την επιστημονική-κριτική νόηση, αυστηρή στους επιστημονικούς περιορισμούς της, μαζί με τη συνεπικουρία μιας φαντασίας, που καλείται να ξαναστήσει εν ζωή απονεκρωμένα σπαράγματα χρόνων και τόπων. Κι αν κάποια στιγμή ιστορικοί και λαογράφοι ιχνηλατήσουν τις αναδυόμενες νοοτροπίες και τις εξω-λογικές χειρονομίες σύγχρονου «εξορκισμού» της σημερινής πανδημίας, θα διαπιστώσουμε τον βαθμό στον οποίο λειτουργεί μέχρι σήμερα ο μύθος εν δεινοίς. Αυτό είναι και το στοίχημα του ιστορικού.

Ως ιστορικός, λοιπόν, ο Ηλίας Πετρόπουλος, με πλούσια εμπειρία και άρτιο, επιστημονικό εξοπλισμό, σ’αυτό «Το Ταξίδι…» «καθ-οδηγεί» την ιστορία στον μύθο και τον μύθο στην ιστορία. Χαράσσει διαδρομές ανθρώπινων πολιτισμικών διασταυρώσεων -συνέχοντας παρελθόν και παρόν- για πολλούς και καλούς αναγνώστες. Θερμά τους συνιστούμε την τόλμη του ταξιδιού!

(Πρώτη δημοσίευση: περ. Diastixo, 13 Ιανουαρίου 2022)

*Ο καθηγητής Ηλίας Κ. Πετρόπουλος συμμετέχει στην Επιστημονική Διημερίδα-Αφιέρωμα
στη Μικρασία, με θέμα εισήγησης: «Ιωνία: χώρα σοφών και θεών. Μια ιστορική και αρχαιολογική περιήγηση». Οι εκδηλώσεις του διήμερου, θα πραγματοποιηθούν στη Λευκάδα, στις 11 και 12 Νοεμβρίου, στην Αίθουσα Συνεδριάσεων της Περιφερειακής Ενότητας Λευκάδας-Διοικητήριο).