Σχόλιο στο δημοσίευμα: Παλιές επεξεργασμένες πέτρες – «Σπόλια στη Λευκάδα: όταν ο χρόνος ριζώνει στους τοίχους» (της Χριστίνας Μιχαλά)

Της Χριστίνας Μιχαλά

Η φωτογραφία της πέτρας, εντοιχισμένη σ’ έναν μαντρότοιχο, ενεργοποίησε μια ολόκληρη πολιτισμική μνήμη. Η συνύπαρξη αρχαίου και νεότερου, τυχαίου και στοχασμένου, με συγκίνησε βαθιά γιατί μου θύμισε πως κάποια υλικά δεν είναι απλώς πέτρες – είναι μνήμη.

Κι όχι μόνο ….Η ανάρτηση μού έφερε στον νου το Δημήτρη Πικιώνη , τον οραματιστή αρχιτέκτονα που «ελιμπίσθηκε το ανέφικτο», για να χρησιμοποιήσουμε και τις λέξεις του, που με συνειδησιακό υπόβαθρο τη «συντριβή και περισυλλογή» κάθε έργο του υπήρξε μια μέγιστη πνευματική περιπέτεια. Ο σπουδαίος δημιουργός ευθύνεται για το αδιατάρακτο του τοπίου και της μνήμης, για την ιστορική συνέχεια που αποπνέει το έργο του, σε πλήρη εναρμόνιση με το φυσικό τοπίο. Βλέπει το σπασμένο, το παραμελημένο, όχι σαν υπόλειμμα, αλλά σαν φορέα ιερής συνέχειας. Το εντάσσει, όχι για να το καλύψει, αλλά για να το αναδείξει – όπως ο λόγος εντάσσει μια παύση για να ανασάνει το νόημα. Παρατηρούμε σε αρκετά έργα του την επαναχρησιμοποίηση υλικών και διακοσμητικών στοιχείων από παλαιότερες κατασκευές, προκειμένου να αναδειχθεί η ιστορική συνέχεια και να δημιουργηθεί μια πολυεπίπεδη ταυτότητα στον χώρο.

Το επαναχρησιμοποιημένο υλικό, το υλικό δηλαδή που έχει αρχιτεκτονικά απογυμνωθεί, ή εκδυθεί του παλαιότερου ρόλου του για να χρησιμοποιηθεί στην οικοδόμηση ενός νεότερου κτιρίου, προσλαμβάνοντας έναν νέο ρόλο, βοηθητικό και δευτερεύοντα, σε διαδικασία ανακύκλωσης στην αρχαιολογία καταγράφεται με το λατινικό όρο: spolia. Είναι ιδιαίτερος όρος για αυτές τις αρχαιότητες, που βρίσκονται ενσωματωμένες σε νεότερα κτίρια, σε τοίχους και μάντρες, ακόμα και σε κράσπεδα δρόμων ή ως αρχιτεκτονικά «λάφυρα», ως πολύτιμα στολίδια σε γείσα, πόρτες, υπέρθυρα εκκλησιών, σε πηγάδια και παραστάδες.

Η πρακτική των spolia, που ακολουθούσε ο Δημήτρης Πικιώνης, μας υπενθυμίζει ότι κάθε υλικό, κάθε πέτρα έχει τη δική της ιστορία. Μέσα, από την προσέγγιση αυτή, δημιουργούσε χώρους που όχι μόνο εξυπηρετούσαν λειτουργικά τις σύγχρονες ανάγκες, αλλά και ήταν μάρτυρες της πολιτισμικής και ιστορικής κληρονομιάς. Τα απομεινάρια του παρελθόντος μιλούσαν, μεταφέροντας τη μνήμη της παράδοσης στο σήμερα.

«Σπόλια στη Λευκάδα: όταν ο χρόνος ριζώνει στους τοίχους»

Αυτό που βλέπουμε στη φωτογραφία είναι ένα αρχιτεκτονικό μέλος, από άλλη χρονική περίοδο, που έχει ενσωματωθεί σε μεταγενέστερο τοιχίο. Συγκεκριμένα, φαίνεται να πρόκειται για τμήμα κίονα δωρικού ή ιωνικού (πιθανόν βάση ή τμήμα κορμού) και πάνω του είναι τοποθετημένο ένα άλλο μαρμάρινο ή λίθινο μέλος με διακοσμητικό γείσο, πιθανώς τμήμα επιστυλίου ή κιονόκρανο.

Η ελαφρώς κυρτή επιφάνειά, η ύπαρξη περιμετρικού γείσου και η επεξεργασία του υλικού δηλώνουν κάτι περισσότερο από μια απλή κατασκευαστική πέτρα.

…Κι εκεί, σε μια γωνιά τοίχου στη Λευκάδα, ενσωματώθηκε μια πέτρα αλλιώτικη. Σμιλεμένη. Κυλινδρική. Σαν κομμάτι από αρχαία κολόνα. Μπορεί να ήταν. Μπορεί όχι. Σημασία δεν έχει η πιστοποίηση, αλλά η παρουσία. Δεν ανήκει πια στο σύνολο που τη γέννησε, μα δεν έχει λησμονηθεί. Έχει μεταφερθεί, ενσωματωθεί, σταθεί εκ νέου. Είναι ένα σπόλιο – ένα ίχνος του παλιού κόσμου, ένα θραύσμα που αρνήθηκε τη λήθη.

Γιατί δεν μετρά το τι υπήρξε, αλλά το ότι επιμένει να είναι.

Μάρτυρας. Θραύσμα που συνδέει εποχές όπως ο αρμός ενώνει λίθους.

Έτσι μιλούν οι πέτρες όταν τις ακούς: όχι με λέξεις, αλλά με διάρκεια.

Και μέσα στη σιωπή τους, κρύβουν τη βαθύτερη ποίηση της αρχιτεκτονικής: εκείνη που γράφεται με σεβασμό στον χρόνο και με πίστη στην ανάμνηση.

Αυτό είναι το σπόλιο. Κομμάτι από μιαν άλλη αφήγηση, που δεν καταδέχτηκε να πεταχτεί. Που βρήκε δεύτερη ζωή μέσα στο σώμα μιας άλλης εποχής.

Η Λευκάδα με σημαντικές αρχαιότητες ήδη από την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο το γνωρίζει αυτό καλά….

Οι καιροί άλλαξαν. Κι όμως, μέσα στους νέους τοίχους, σε αυλές, σε πλατύσκαλα, συχνά φυλάχτηκαν κομμάτια του παλιού κόσμου – που οδηγούν πίσω στον μύθο.

Αυτό το ενσωματωμένο λίθινο θραύσμα, ίσως έμεινε εκεί από κάποιον που μπορεί να μην ήξερε αρχιτεκτονική, αλλά ένιωθε μνήμη, πολιτιστική κληρονομιά, συνέχεια.

Τι επιτυγχάνεται με τα σπόλια:

1. Διασώζουμε το παρελθόν μέσα στο παρόν.

Τα σπόλια είναι απομεινάρια παλαιότερων εποχών πολιτισμικά θραύσματα (συνήθως λίθινα τμήματα ναών, κολώνες, ανάγλυφα). Η ενσωμάτωσή τους σε νέα κτίσματα δεν είναι απλώς επανάχρηση — είναι ανάκληση μνήμης. Το παρελθόν δεν θάβεται, συνομιλεί με το παρόν. Όταν εντάσσονται σε νέα αρχιτεκτονικά έργα, πετυχαίνουμε πολλά ταυτόχρονα — σε επίπεδο αισθητικής, ιστορίας, φιλοσοφίας και πολιτισμού.

2. Αναδεικνύουμε τον Χρόνο ως αρχιτέκτονα

Σε ένα οικοδόμημα με σπόλια, ο χρόνος δεν κρύβεται — εκτίθεται. Κάθε ενσωματωμένο κομμάτι μαρτυρά αλλοτινή χρήση, άλλη εποχή, διαφορετική τεχνοτροπία. Το σύνολο γίνεται πολυφωνικό, όπως ένα ποίημα με ετερόκλητους στίχους που τελικά συνθέτουν ένα νόημα.

3. Εκφράζουμε σεβασμό και ταπεινότητα

Η χρήση σπολίων είναι χειρονομία σεβασμού προς τους παλαιότερους δημιουργούς. Δεν τους σβήνουμε. Τους φιλοξενούμε μέσα στο νέο. Συχνά συνδέεται με ταπεινότητα και την επίγνωση ότι χτίζουμε πάνω σε όσα προϋπήρξαν.

4. Δημιουργούμε συμβολική συνέχεια

Είτε πρόκειται για βυζαντινές εκκλησίες που ενσωματώνουν αρχαία μάρμαρα, είτε για έργα του Πικιώνη που χρησιμοποιούν παλαιά υλικά, τα σπόλια γεφυρώνουν εποχές. Το αρχιτεκτονικό σώμα γίνεται φορέας διαχρονικότητας.

5. Αισθητική πληρότητα και ένταση

Τα σπόλια δεν προσδίδουν μόνο ιστορικότητα, αλλά και αισθητική ποικιλία. Η φθορά, η πατίνα του χρόνου, το ασύμβατο που γίνεται τελικά σύμφωνο, γεννούν ένταση και αρμονία μαζί.

ΕΥΓΕΝΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ανάμεσα στα πιο γνωστά παραδείγματα χρήσης αρχαίων υλικών σε νεότερα κτίσματα είναι η εκκλησία της Γοργοεπηκόου, / Αγίου Ελευθερίου, γνωστός σήμερα ως Μικρή Μητρόπολη, δίπλα στη Μητρόπολη των Αθηνών, η οποία έχει κτισθεί σχεδόν εξ’ ολοκλήρου είτε από αρχαιοελληνικά μέλη δημόσιων επιγραφών, σαρκοφάγων, επιτύμβιων πλακών, είτε από πρωτοχριστιανικά και βυζαντινά τέμπλα πρωτοβυζαντινά κομμάτια παλαιότερων εκκλησιών ή εκκλησίας της περιοχής.

Η όλη σύνθεση είναι εντυπωσιακή καθώς ανάμεσα στα κομμάτια της εξωτερικής λιθοδομής διακρίνεται μεγάλο μέρος της ιστορίας της Αθήνας, ξεκινώντας από τον αρχαίο ναό της Αρτέμιδος που υπήρχε στο ίδιο σημείο με τη βυζαντινή εκκλησία περικλείοντας στον πρωτοφανή διάκοσμο ένα αρχαίο ημερολόγιο, ανάγλυφα που «εκχριστιανίσθηκαν» με χαράγματα διπλών και μονών σταυρών επάνω τους, ταφικά μνημεία ακέραια ή τμηματικά, παγανιστικά σύμβολα με βουκράνια και δάδες αλλά και παλαιοχριστιανικές ανάγλυφες αναπαραστάσεις του Δένδρου της Ζωής, ζώα αλληγορικού ενδιαφέροντος και αρχιτεκτονικά μέλη που προσαρμόστηκαν ως κατώφλια, γείσα, τμήματα μετοπών με διακοσμητικές σταγόνες και κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανα.

ΜΙΧΑΛΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ