Λευκάς ή Άρτα – Ερμηνεία ενός χωρίου του οδοιπορικού του Βενιαμίν του εκ Τουδέλης – Ένα κείμενο του 12ου αιώνα
Ο περιώνυμος Ιουδαίος περιηγητής και έμπορος Βενιαμίν εκ Τουδέλης ταξίδευσε στα 1160, ξεκινώντας από τη Σαραγόσα της Ισπανίας, σε χώρες της Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας. Γύρω στα 1165 έφτασε στην Κέρκυρα και από εκεί διεκπεραιώθηκε στην Άρτα -κατ” άλλους ερευνητές των κειμένων του, που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, πρόκειται για τη Λευκάδα- όπου ζούσαν τότε περίπου εκατό οικογένειες Ιουδαίων «επί κεφαλής των οποίων ευρίσκονταν οι ραββίνοι Σελαχίας και Ηρακλής».
Αναδημοσίευση από τα «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ» (Περιοδικόν Σύγγραμμα ιδρυθέν και εκδιδόμενον προνοία του Μητροπολίτου Ιωαννίνων Σπυρίδωνος Βλάχου – Επιμέλεια δε των Ηπειρωτών Περικλέους Βιζουκίδου εν Βερολίνω, Γεωργίου Αναγνωστόπουλου εν Αθήναις, Αλκιβιάδου Κοντοπάνου εν Ιωαννίνοις), Εν Ιωαννίνοις εν τη Ιερά Μητροπόλει, Έτος Έκτον, 1931, σελ. 23-28.
Το περιοδικό "ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ"
Υπό Μιχαήλ Α. Δένδια
Καθηγητού του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Το Οδοιπορικόν του εκ της ισπανικής πόλεως Τουδέλης καταγομένου ραββίνου Βενιαμίν είναι σπουδαιοτάτη πηγή πληροφοριών όχι μόνον δια την ιστορίαν της ισραηλιτικής διασποράς κατά τον 12ον αιώνα, αλλ” ωσαύτως και δια την γνώσιν της δημογραφικής και οικονομικής καταστάσεως των ελληνικών πόλεων, εκ των οποίων διήλθεν ο περιηγητής ούτος περί την εποχήν ταύτην. Ήτο λοιπόν επόμενον ίνα το μέρος εκείνο του Οδοιπορικού, το οποίον αναφέρεται εις δια των Ελληνικών χωρών διέλευσιν του Βενιαμίν ελκύση την προσοχήν όλων εκείνων όσοι ασχολούνται με την εν πολλοίς σκοτεινήν, ιδίως όσον αφορά εις την κατάστασιν και διοίκησιν των επαρχιών, βυζαντινήν ιστορίαν του 12 αιώνος [1].
Εις την μονογραφίαν, την οποίαν παρασκευάζομεν περί του Δεσποτάτου της Ηπείρου, υπεχρεώθημεν πλείονας φοράς να ανατρέξωμεν εις τας πληροφορίας, τας οποίας παρέχει ο ισπανός ραββίνος προκειμένου κυρίως περί των πόλεων, αίτινες συμπεριελήφθησαν εντός των ορίων του Κράτους του ιδρυθέντος βραδύτερον παρά του Μιχαήλ Α” Αγγέλου Δούκα.
 Ο Βενιαμίν εκ Τουδέλης στη Σαχάρα - Χαλκογραφία του 19ου αιώνα |
Μετά την διέλευσιν αυτού δια των Ηπειρωτικών και των ομόρων χωρών ο Βενιαμίν ο εκ Τουδέλης ηκολούθησε την εξής πορείαν: Αναχωρήσας εκ του Υδρούντος (Otranto), διεπεραιώθη εις την Κέρκυραν. Η νήσος αύτη ευρίσκετο τότε υπό την κυριαρχίαν του νορμανδού βασιλέως της Σικελίας, ανεκτήθη δε παρά των Ελλήνων βραδύτερον. Εγκαταλιπών την Κέρκυραν, ο εβραίος περιηγητής έφθασε κατόπιν θαλασσίου ταξειδίου δύο ημερών εις πόλιν, της οποίας το όνομα εις το εβραϊκόν κείμενον θα ηδύνατο να αναγνωσθή Λάρτα, Lachta, ή Λεκάρ. |
Των γλωσσικών ενδείξεων ουσών ούτως ανεπαρκώς δια να ταυτίσωμεν την εν τω κειμένω αναφερομένην πόλιν μεθ” ωρισμένης ηπειρωτικής, εξηνέχθησαν διάφοροι γνώμαι και εικασίαι σχετικαί προς το ζήτημα τούτο. Η πλειονότης των μεταφραστών και σχολιαστών του Βενιαμίν φρονούν ότι πρόκειται ενταύθα περί της Άρτας, μελλούσης πρωτευούσης του Ηπειρωτικού Δεσποτάτου. Εν τούτοις, κατ” άλλους, η πόλις εις την οποίαν προσήγγισεν ο ραββίνος αρχόμενος εκ Κερκύρας είναι η Λευκάς.
Την τελευταίαν γνώμην υπεστήριξεν εκ των Ελλήνων ο με το ζήτημα τούτο ασχοληθείς κ. Λάζαρος Βελέλης [2], κατά το οποίον η κακή κατάστασις εις την οποίαν ευρίσκετο το χειρόγραφον του Βρεττανικού Μουσείου δεν επιτρέπει να καθορισθή επακριβώς το όνομα της πόλεως ή κωμοπόλεως εις την οποίαν μετέβη εκ Κερκύρας ο Βενιαμίν και εις την οποίαν υπήρχε μεν ιουδαϊκή παροικία με εκατοντάδα μελών. Εν τούτοις ο κ. Βελέλης απέκλινεν υπέρ της γνώμης καθ” ην δεν πρόκειται περί της Άρτας, αλλά περί της Λευκάδος, προσθέτων ότι καλώς, κατ” αυτόν, οι εκδόται Lelevelli και Carmoty είχον προτείνει την γραφήν Λεκάτ, η οποία θ” ανεφέρετο αναμφιβόλως εις την Λευκάδα.
Είναι ίσως αναγκαίον να σημειώσω ενταύθα ότι πολύ προ των εκδοτών τούτων ο πρώτος μεταφραστής του Οδοιπορικού, ο Γάλλος Baratier [3] είχεν αναγνώσει Levatto, και όχι Lecatto, ως εσχάτως παρ” ημίν ανεγράφη είχε δε προτείνει την γραφήν Lucatto, όνομα εις το οποίον θα έπρεπε να αναγνωρίση κανείς το της πόλεως Λευκάδος.
Η περί της Λευκάδος ως πόλεως εις την οποίαν προσήγγισεν ο ισπανός ραββίνος ερχόμενος εκ Κερκύρας γνώμη υπεστηρίχθη εσχάτως παρ” άλλου Έλληνος, του κ. Ανδρεάδου. Τα επιχειρήματα τα οποία προσάγει ούτος προς υποστήριξιν της γνώμης του είναι και περισσότερον συστηματοποιημένα ή τα των άλλων όσοι υποστηρίζουν την ιδίαν γνώμην, και ενδιαφέροντα, αν και όχι πάντοτε πειστικά. Ενδιαφέρουσα ιδίως είναι η παρατήρησις του κ. Ανδρεάδου καθ” ην δεν είναι ακόμη εξηκριβωμένον ότι η ισραηλιτική κοινότης Άρτας ανάγεται εις τον 12ον αιώνα, ενώ γίνεται ρητή μνεία περί ισραηλιτών της Λευκάδος παρά του Αβραάμ ίμπν-Δαούτ ισπανοεβραίου ζήσαντος κατά τον 12ον αιώνα [4].
Αλλ” ο κ. Ανδρεάδης στηρίζει ιδίως την πεποίθησιν αυτού ότι δεν πρόκειται περί Άρτας αλλά περί Λευκάδος εις παρατηρήσεις ούτως ειπείν γεωγραφικού χαρακτήρος, τα εξής: Χρειάζεται, λέγει [5], συρροή εξαιρετικά ευνοϊκών περιστάσεων ίνα ιστιοφόρον δυνηθή να φθάση εκ Κερκύρας εις τον λιμένα της Κοπραίνης, του σημερινού επινείου της Άρτας, εντός δύο ημερών. Εκτός όμως τούτου, υπάρχει κάτι πολύ περισσότερον απίθανον, το εξής. Δια να μεταβή κανείς από την υποθετικήν αυτήν Άρταν την κειμένην εις το Αιτωλικόν είναι ανάγκη να διαπλεύση τον Αμβρακικόν κόλπον, να παραπλεύση την Λευκάδα και την Ακαρνανίαν, να διανύση δε και περαιτέρω δεκάδας χιλιομέτρων. Δια να κάμη κανείς παρόμοιον ταξείδιον σήμερον, όχι δι” ιστιοφόρου αλλά δι” ατμοπλοίου, θα είχεν ανάγκην κατ” ελάχιστον όρον ενός ημερονυκτίου. Και εάν δε ήθελεν υποτεθή ότι ο Βενιαμίν μετέβη εις το Αιτωλικόν εξ Άρτης δια ξηράς, πάλιν θα εχρειάζετο προς τούτο τουλάχιστον μίαν ημέραν αν μη περισσοτέρας, δοθέντος ιδίως ότι κατά την εποχήν εκείνην τα μέσα συγκοινωνίας εις την εν λόγω περιφέρειαν θα ήσαν περισσότερο πρωτόγονα ή σήμερον. Λοιπόν το κείμενον λέγει, κατά τον κ. Ανδρεάδην, ότι το μεταξύ της υποθετικής Άρτης και του Αιτωλικού διάστημα διηνύθη εις χρόνον μικρότερον της ημισείας ημέρας. Επειδή τούτο είναι φυσικώς αδύνατον, πρέπει να συμπεράνωμεν ότι η πόλις, εκ της οποίας εξεκίνησεν ο Βενιαμίν ο εκ Τουδέλης δεν είναι η Άρτα, αλλ” άλλη τις, εγγύτερον του Αιτωλικού κειμένη, και ως τοιαύτη ενδείκνυται εκ της γραφής Λεκάτ ή Λευκάς.
Τα ταξίδια του ραββίνου Βενιαμίν εκ Τουδέλης (Πηγή: γερμανική Βικιπαίδεια)
Εν τούτοις αι παρατηρήσεις αύται δεν μου φαίνονται πειστικαί δια να θέσουν τέρμα εις την αμφισβήτησιν, απλούστατα διότι στηρίζονται επί βάσεως εσφαλμένης, και ιδού πως. Ο κ. Ανδρεάδης [6] παρέχει εις ημάς την ακόλουθον αντίληψην περί της πορείας την οποίαν ηκολούθησεν εις το ταξίδιόν του ο εβραίος περιηγητής: Ο Βενιαμίν διαπεραιούται εξ Υδρούντος εις Κέρκυραν, εκείθεν μετά θαλάσσιον ταξίδιον διαρκέσαν δύο ημέρας φθάνει εις πόλιν της οποίας το όνομα δύναται να αναγνωσθή Λάρτα, Lachta ή Λεκάτ. Εις διάστημα μικρότερον της μια ημέρας μεταβαίνει εκ της πόλεως ταύτης εις το Αιτωλικόν [7]· εκείθεν διαπεραιούται εις Πάτρας και από εκεί εις Ναύπακτον, οπόθεν συνεχίζει το προς την Κωνσταντινούπολιν ταξίδιόν του.
Εάν η παρά του ισπανού ραβίνου ακολουθηθείσα πορεία ήτο πραγματικώς αύτη, δεν θα είχομεν καμμίαν δυσκολίαν να δεχθώμεν ότι εις διάστημα μικρότερον μάλιστα της ημισείας ημέρας είναι τελείως αδύνατον, όχι μόνον κατά τον 12ον αιώνα, αλλ” ακόμη και σήμερον να μεταβεί κανείς από την Άρταν εις το Αιτωλικόν. Πρέπει εν τούτοις να παρατηρήσωμεν συγχρόνως ότι εάν ρίψη κανείς απλούν βλέμμα επί του γεωγραφικού χάρτου, θέλει πεισθή ότι και εάν δεχθώμεν ότι πρόκειται περί της Λευκάδος θα ήτο πάρα πολύ δύσκολον να μεταβή τις εκ της πόλεως ταύτης εις Αιτωλικόν κατά τον 12ον αιώνα εις διάστημα μικρότερον της ημισείας ημέρας. Εν τοιαύτη περιπτώσει δεν θα πρόκειται ούτε περί της Λευκάδος, θα μένη δε πάντοτε χωρίς απάντησιν η ερώτησις: ποία είναι η διήμερον της Κερκύρας απέχουσα πόλις Λάρτα, Lachta ή Λεκάτ;
Εν τούτοις εάν δώσωμεν περισσοτέραν προσοχήν εις το σχετικόν χωρίον του Οδοιπορικού, θέλομεν πεισθή ότι δεν υπάρχουν δυσκολίαι ίνα η πόλις περί ης η αμφισβήτησις ταυτισθή προς την Άρταν. Κατά πρώτον, ιδού πως έχει το χωρίον τούτο εν τη αρίστη κατά λέξιν μεταφράσει της εκδόσεως Asher [8], με την οποίαν άλλως είναι σύμφωνοι πάσαι αι άλλαι εκδόσεις, από την γενομένην παρά των Baratier [9], Constantin l’Empereur [10] και Quia Mantain [11] μέχρι των σχετικώς προσφάτων του Adler [12] και του Llubera [13].
«Εκείθεν (δηλ. εκ Κερκύρας) υπάρχει ταξίδιον δύο ημερών μέχρι της χώρας της Λάρτας, όπου άρχονται αι κτήσεις του Μανουήλ, ηγεμόνος των Ελλήνων. Είναι φρούριον περιλαμβάνον μέχρις εκατόν Ιουδαίων, επί κεφαλής των οποίων ευρίσκονται οι ραββίνοι Σελαχία και Ηρακλής. Εκείθεν (δηλ. εκ Λάρτας) χρειάζεται κανείς δύο ημέρας μέχρι του Αφίλου (πρόκειται αναμφιβόλως περί της πόλεως Αχελώου), φρούριον εις το οποίον ευρίσκονται περίπου τριάκοντα Ιουδαίοι, έχοντες επί κεφαλής των τον ραββίνον Σαββατάϊ. Εκείθεν (δηλ. εξ Αχελώου) χρειάζεται ημίσειαν ημέραν μέχρις Ανατολικού, το οποίον κείται επί «βραχίονος θαλάσσης». Εντός μιας ημέρας μεταβαίνει εκείθεν εις Πάτρας».
Ως εννοεί τις ευκόλως εξ απλής αναγνώσεως του κειμένου τούτου δεν πρόκειται περί ταξιδίου εξ Άρτης εις Αιτωλικόν επιχειρηθέντος εις διάστημα ημισείας ημέρας, αλλά περί ταξιδίου εξ Αχελώου εις Αιτωλικόν, είναι δε λογικώτατον η μεταξύ των δύο τούτων σημείων απόστασις να δύναται να διανυθή εντός ημισείας ημέρας. Κατόπιν της παρατηρήσεως ταύτης θα ηδυνάμεθα να αναπαραστήσωμεν, συμφώνως προς το κείμενον, το δρομολόγιον του ισπανού περιηγητού ως εξής: Ο ραββίνος καταλείπει την Κέρκυραν και εντός δύο ημερών διαπλέει την θάλασσαν μέχρι του λιμένος της Σαλαγαράς πιθανώς επινείου της «χώρας της Άρτας» κατά την εποχήν ταύτην [14]. Αναμφιβόλως δύο ημερονύκτια -48 ώραι- είναι, νομίζομεν, αρκετά ίνα ιστιοφόρον δυνηθή να διαπλεύση έστω και με μετρίως ευνοϊκόν άνεμον τον από Κερκύρας μέχρι του περί ου ο λόγος όρμου του Αμβρακικού διάστημα. Τουναντίον, δύο ολόκληρα ημερονύκτια δια να μεταβή κανείς εκ Κερκύρας εις Λευκάδα είναι ομολογουμένως πολύ.
Ας παρακολουθήσωμεν τον ημέτερον περιηγητήν εγκαταλείποντα την Άρταν. Κατά το κείμενον, μετέβη εντός δύο ημερών εις την μικράν ακαρνανικήν πόλιν Αχελώον, της οποίας βραδύτερον ο επίσκοπος υπόκειται, κατά τους χρόνους του Δεσποτάτου, εις τον μητροπολίτην Ναυπάκτου. Η πόλις αύτη δεν πρέπει κατ” ουδένα λόγον να ταυτισθή προς το Αιτωλικόν, ως τούτο κάμνει, προφανώς εκ παραδρομής, ο κ. Ανδρεάδης, δια τον απλούστατον λόγον ότι πρόκειται περί πόλεων διαφόρων εκ των οποίων η μεν πρώτη έκειτο κάπου πλησίον του φερωνύμου ποταμού, η δε δευτέρα Αιτωλικόν μεν κατά την αρχαιότητα, Ανατολικόν δε κατά τον μεσαίωνα καλουμένη κείται πολύ μακράν του Αχελώου και εν τη Αιτωλία. Άλλως τε, εις το κείμενον αι δύο πόλεις αναφέρονται διακεκριμένως, έκειντο δε, λέγει ο Βενιαμίν, εις απόστασιν ημισείας ημέρας η μία από της άλλης· ειδικώς περί του Αιτωλικού αναφέρει το χαρακτηριστικόν της πόλεως ταύτης ότι «κείται επί βραχίονος θαλάσσης».
Συμφώνως λοιπόν προς μίαν τοιαύτην ανάγκην του κειμένου νομίζομεν ότι πρέπει εις την προφανώς παρεφθαρμένην λέξιν του χωρίου να αναγνωρίσωμεν το όνομα της Άρτας. Τούτο πράττουν ομοίως, χωρίς να παρέχουν καμμίαν σχετικήν δικαιολογίαν, και οι τελευταίοι χρονολογικώς εκδόται του Οδοιπορικού Adler και Llubera. Πράγματι, δια να μεταβή κανείς κατά τον 12ον αι. από την Άρταν εις τον Αχελώον είτε δια ξηράς, διερχόμενος το Μακρυνόρος, είτε δια θαλάσσης αποβιβαζόμενος εις σημείον τι της ακαρνανικής ακτής, θα είχεν ανάγκην πολλού χρόνου. Εν τούτοις, τα δύο ημερονύκτια περί των οποίων ομιλεί το Οδοιπορικόν, είναι διάστημα πλέον ή αρκετόν, λαμβανομένων υπ” όψει βεβαίως των δυσκολιών τας οποίας παρουσίαζεν η συγκοινωνία των μερών τούτων κατά τον 12ον αιώνα. Τουναντίον, νομίζομεν, ουδέποτε θα εχρειάζετο κανείς δύο ημερονύκτια δια να μεταβή εκ της απέναντι της Ακαρνανίας πόλεως Λευκάδος εις την πόλιν Αχελώον παρά το ομώνυμον ποταμόν. Το σχετικόν λοιπόν χωρίον του Οδοιπορικού δεν περιέχει πλέον καμμίαν δυσκολίαν πραγματικής ερμηνείας, δοθέντος ότι εκ μεν της Άρτας είναι λογικόν· χρειάζεται κανείς μέχρι του Αχελώου δύο ημέρας, εκείθεν δε μέχρι του Αιτωλικού μόνον ημίσειαν ημέραν.
[1] Βλ. πλην άλλων την σχετικώς πρόσφατον μελέτην του κ. Α. Ανδρεάδου. Sur Benjamin de Tudele εν τη Festgabe A. Heisenberg zum 60. geburtstage (Byz. Zeitschrift XXX), σ. 157 εξ.
[2] Βλ. Νέαν Ημέραν Τεργέστης, αριθ. της 9ης Δεκεμβρίου 1899.
[3] Η μετάφρασις αύτη εδημοσιεύθη εις Αμστελόδαμον κατά το 1734, και όχι εν Παρισίοις, ως γράφει ο κ. Ανδρεάδης, ενθ” αν. σ. 459.
[4] Zunz, Ritus σ. 83, παρά S. Kraus, Studien zur byz. jüdischen Geschichte σ. 79. Neubauer, Medieval Jewish Chronicles t. I, σ. 79.
[5] Ένθ” ανωτ. σ. 460.
[6] Ένθ” ανωτ. σ. 457-458.
[7] Την πόλιν ταύτην φαίνεται ταυτίζων ο κ. Ανδρεάδης προς την πόλιν Αχελώον.
[8] A. Asher, The Itinerary of Rabbi Benjamin of Tudela εις 2 τόμους. London 1840-1841. Κατά τον Adler (βλ. κατωτ. σημ.) σ. XII, η έκδοσις του Asher είναι η αρίστη των εκδόσεων του Οδοιπορικού.
[9] F. B. Baratier, Voyages de Rabbi Benjamin, fils de Jona de Tudele. Amsterdam 1734 τ. I, 37.
[10] Itinerarium D. Benjaminii cum versione et notis, Constantini l’Emperereur. Leyden 1633.
[11] Itinerarium Benjamini Tudelensis… ex hebraico latinum factum, Bened. Aria Montano interprete. Anvers 1575.
[12] Marcus Nathan Adler, The itinerary of Benjamin of Tudela. Critical text, tranlation and Commentary, London 1907· βλ. ιδίως σ. 10.
[13] Ignacio Gonzalez, Llubera, Viages de Benjamin de Tudela, 1160-1173, Madrid 1918 σ. 59-60.
[14] Πρβλ. βίον Οσίας Θεοδώρας, παρά Migne, Patrol. gr. CXXVII, σ. 904.
