Σκηνές από την καθημερινότητα ενός πολέμου – Τελευταίες ημέρες για την έκθεση του Κώστα Μπαλάφα στο Μουσείο Μπενάκη
Ο στρατιωτικός διοικητής του ΕΛΑΣ Στρατηγός Στέφανος Σαράφης και ο πρωτοκαπετάνιος Άρης Βελουχιώτης μπαίνουν στα Γιάννενα. 28.12.1944
Στις 79 φωτογραφίες του Κώστα Μπαλάφα στο Μουσείο Μπενάκη με θέμα το Αντάρτικο στην Ήπειρο οι δυνάμεις κατοχής και ο εχθρός απουσιάζουν. Δεν τους συναντάς πουθενά.
Νιώθεις όμως από την πρώτη στιγμή ότι ο τόπος βρίσκεται σε εμπόλεμη ζώνη και πως κάπου η μάχη μαίνεται με θύματα τους ανθρώπους.
Στην είσοδο της έκθεσης οι επισκέπτες βλέπουν μια επιφάνεια με μία μεγάλη φωτογραφία απ’ άκρη σ’ άκρη. Σε ένα χωριό της Ηπείρου, πάνω στις πέτρινες προσόψεις των ερειπωμένων σπιτιών οι αντιστασιακοί έχουν βάψει με άσπρη μπογιά ένα σύνθημα: «Αλτ! Τι έκαμε σήμερα πατριώτη για τον αγώνα;». Αν κοιτάξεις καλύτερα το χωριό είναι ερειπωμένο. Το μέρος δεν κατονομάζεται, αλλά σου φαίνεται οικείο (την εικόνα των ρημαγμένων σπιτιών σε εγκαταλειμμένους οικισμούς χωριών την έχουμε συνηθίσει στην Ελλάδα) και ταυτόχρονα απόκοσμο.
Αν περιηγηθείς στην έκθεση με θέμα τους πολεμιστές, το θρήνο των συγγενών και την καθημερινή ζωή στα χωριά, πολλά πράγματα σου φαίνονται οικεία και γνωστά. Τα πεταμένα στην άκρη παλτά των ανταρτών ενώ παίζουν βόλεϊ έξω από μία εκκλησία, τα αναμμένα τσιγάρα ανάμεσα στα δάχτυλα, ακόμη και οι λεπτομέρειες από τις αρβύλες των στρατιωτών τις στιγμές που ξεκουράζονται. Ο Μπαλάφας εστιάζει στον άνθρωπο και αποφεύγει τις επικές φωτογραφίες με επίκεντρο τη μάχη και την καταστροφή. Όλα αυτά κάνουν τις φωτογραφίες πολύ κοντινές και πρόσφατες. Συνειδητοποιείς ότι ο χρόνος που έχει παρέλθει είναι μικρός και ότι οι συνήθειες των ανθρώπων έχουν αλλάξει λίγο. Μόνο η καταστροφή σου φαίνεται αδιανόητη. Αλλά με κάποιον τρόπο ο πόλεμος και η ειρήνη συνυπάρχουν στα πλάνα του Μπαλάφα.
Απόσπασμα ανταρτών σε πορεία, 1943
Ένας νέος στην πλατεία ενός χωρίου πατάει πάνω σε καρέκλα και γράφει «ΕΛΑΣ» και ο φίλος του κοντοστέκεται λίγο πιο μακριά χαζεύοντας το αποτέλεσμα. Είναι ήρεμοι και κανείς δεν ασχολείται μαζί τους, σαν να φιλοτεχνούν την ταμπέλα ενός καφενείου. Μόνο που σχηματίζουν τα αρχικά μιας αντάρτικης οργάνωσης. Κοπέλες με φουσκωτά μαλλιά και αυστηρές χωρίστρες και άντρες με φαρδιά παντελόνια και κοντά σακάκια παρελαύνουν σε χωματόδρομο μετά την απελευθέρωση. Η μπάντα με τα χάλκινα στο κέντρο ενός σπειροειδούς κύκλου με χορευτές. Και δίπλα σε αυτές τις φωτογραφίες εικόνες από κηδείες στρατιωτών με τις μανάδες να οδύρονται και να συγκρατούνται από μεγάλους άνδρες με καμπαρτίνες και παγωμένο βλέμμα.
Η περιπέτεια των φωτογραφιών
Σύνθημα σε τοίχο
Ο Κώστας Μπαλάφας στη διάρκεια της Κατοχής εντάχθηκε στην 6η Ταξιαρχία του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), ως τυφεκιοφόρος του 85ου Συντάγματος. Λειτούργησε ως φωτορεπόρτερ στον πόλεμο. Μπόρεσε να φωτογραφήσει τις καταστροφές, την ετοιμασία για τον ένοπλο αγώνα, την καθημερινότητα των ανταρτών αλλά και σκηνές από την απελευθέρωση. Στο τέλος του πολέμου ο Μπαλάφας προκειμένου να σώσει το φωτογραφικό υλικό από τον εμφύλιο πόλεμο, το εμπιστεύτηκε στην οικογενειακή του φίλη Ιουλία Γοργόλη. Εκείνη, το έκρυψε στα Γιάννενα κάτω από το ξύλινο πάτωμα ενός σπιτιού. Παρέμεινε εκεί μέχρι το 1974, οπότε ο φωτογράφος το επανέκτησε και το 1991 εξέδωσε τον τόμο: «Κώστας Μπαλάφας. Το αντάρτικο στην Ήπειρο, Ασπρόμαυρες φωτογραφίες 1940-1944». Ολόκληρη η φωτογραφική σειρά από την Αντίσταση στην Ήπειρο, φυλάσσεται στο Μουσείο Μπενάκη μαζί με το υπόλοιπο έργο του. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα 79 θέματα που παρουσιάζονται στην έκθεση επιλέχθηκαν μέσα από 2.000 αρνητικά.
Η κηδεία του δάσκαλου και έφεδρου αξιωματικού Λίλη. Στην πομπή διακρίνονται αντάρτες του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ. Γιάννενα, φθινόπωρο 1944
Στην έκθεση περιλαμβάνονται 65 ψηφιακές εκτυπώσεις από πρωτότυπα αρνητικά, καθώς και 14 πρωτότυπες φωτογραφίες. Οι επισκέπτες μπορούν να παρακολουθήσουν επίσης ένα σύντομο ντοκιμαντέρ για τον Κώστα Μπαλάφα που σκηνοθέτησε το 1985 η Βέρα Πάλμα. Από το Μουσείο Μπενάκη κυκλοφόρησε φέτος το λεύκωμα «Κώστας Μπαλάφας. Φωτογραφίζοντας το Αντάρτικο στην Ήπειρο, 1941-1944», το οποίο τις πρώτες εβδομάδες της έκθεσης βρισκόταν στις λίστες με τα ευπώλητα των τοπικών βιβλιοπωλείων.
Η έκθεση
Δεν έμειναν και πολλές μέρες για να επισκεφθείτε την έκθεση, αφού ολοκληρώνεται το Σάββατο 30 Μαρτίου. Την Κυριακή και τη Δευτέρα του Πάσχα το Κτίριο της Οδού Πειραιώς (στον αριθμό 138) παραμένει κλειστό. Ώρες λειτουργίας: Τετάρτη, Πέμπτη: 10:00 – 18:00 και Παρασκευή, Σάββατο: 10:00 – 22:00
Η ΓΕΩΡΓΙΑ ΙΜΣΙΡΙΔΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΜΠΑΛΑΦΑ
«Βλέπει τις φωτογραφίες του ως καλλιτεχνικά έργα»
Εδώ και τέσσερα περίπου χρόνια η Γεωργία Ιμσιρίδου ταξινομεί το φωτογραφικό υλικό που ο Κώστας Μπαλάφας αποφάσισε να δωρίσει στο μουσείο Μπενάκη. Μία φορά την εβδομάδα παραλάμβανε τους φακέλους με τις φωτογραφίες, τα αρνητικά αλλά και κινηματογραφικές ταινίες. Δεν είναι μόνο οι φωτογραφίες που την συνδέουν με τον φωτογράφο, αλλά και ο κοινός τόπος καταγωγής. Και οι δύο είναι από την Κυψέλη ή Χώσεψη Άρτας. Με την κ. Ιμσιρίδου που επιμελήθηκε την έκθεση είχαμε την ευκαιρία για μία σύντομη συνομιλία. «Ο Κώστας Μπαλάφας έχει καταγράψει ήθη και έθιμα που θεωρούσε ότι χάνονται και έτσι άφησε στις επόμενες γενιές την Ελλάδα που δεν θα μπορούσαν να γνωρίσουν» λέει η κ. Ιμσιρίδου εξηγώντας γιατί ο Μπαλάφας συγκαταλέγεται στους μεγάλους φωτογράφους του 20ου αιώνα.
Γιατί το μουσείο Μπενάκη επιστρέφει σε ένα θέμα το οποίο το κοινό έχει ήδη συναντήσει μέσα από ένα λεύκωμα πριν από είκοσι χρόνια;
Η έκθεση δεν έχει παρουσιαστεί ξανά ολοκληρωμένα στην Αθήνα. Από την πρώτη στιγμή που παραλάβαμε το αρχείο ο κύριος Κώστας μας έλεγε ότι πρέπει να κάνουμε κάτι για το αντάρτικο. Εκπληρώσαμε αυτή του την επιθυμία, αφού ο διευθυντής μας και το μουσείο ήθελαν να τον τιμήσουν για μία ακόμη φορά. Θα μπορούσαμε να κάνουμε αναδρομική έκθεση, αλλά ούτε ο χρόνος υπήρχε, ούτε το αρχείο είναι ακόμη πλήρως ταξινομημένο. Ο κ. Μπαλάφας με το βιβλίο «Αντάρτικο στην Ήπειρο» το 1991, (το οποίο έχει εξαντληθεί) ήθελε να δώσει σαφή εικόνα για την κατοχή και την αντίσταση. Και εμείς κάναμε το ίδιο, μόνο που τα δικά μας κριτήρια ήταν περισσότερο φωτογραφικά. Θέλαμε οι εικόνες να στέκουν και καλλιτεχνικά και φωτογραφικά.
Ο σχολιασμός των φωτογραφιών ποικίλλει. Άλλες φορές είναι αποστασιοποιημένος, άλλες φορές είναι συναισθηματικός.
Οι μαύρες κορνίζες με τις τετράγωνες φωτογραφίες είναι ψηφιακές εκτυπώσεις που έγιναν από εμάς, όπως και οι λεζάντες τους. Στον κόκκινο τοίχο είναι πρωτότυπα τυπώματα στο χέρι που έχουν γίνει πριν από πολλά χρόνια από τον κ. Μπαλάφα. Από τον ίδιο έχουν γραφτεί και οι λεζάντες που είναι οι ίδιες με το βιβλίο. Θέλαμε στις δικές του φωτογραφίες να είναι τα δικά του λόγια.
Σε τι κατάσταση βρίσκεται το αρχείο του κ. Μπαλάφα;
Μας έδωσε τα ασπρόμαυρα αρνητικά που είναι περίπου 15.000. Είναι 6Χ6 εκατοστά ή τα κλασικά 135άρια. Αυτό το υλικό έχει ταξινομηθεί, αλλά δεν έχει πάρει τον «αριθμό εισαγωγής» στο μουσείο, ενώ εκκρεμεί και η τεκμηρίωση. Ο κ. Κώστας μας έδινε ένα φάκελο με φωτογραφίες χωρίς όμως περισσότερα επεξηγηματικά στοιχεία, ούτε χρονολογίες. Σε πολλές δεν υπάρχει ούτε καν καταγραφή του χώρου. Αυτή είναι μία άποψη του ίδιου. Δεν ήθελε να βάζει λεζάντες, ούτε να τοποθετεί τις φωτογραφίες του στο χώρο και στον χρόνο. Ήθελε να τις αντιμετωπίζουν όλοι ως καλλιτεχνικά έργα.
Ενώ η έκθεση ξεκινά χωρίς να κατονομάζονται πρόσωπα και τόποι, σταδιακά ο επισκέπτης της έκθεσης μαθαίνει και πληροφοριακά στοιχεία.
Εμείς δεν μπορούμε να παρουσιάσουμε διαφορετικά το έργο. Ήδη δεχόμαστε παρατηρήσεις για πράγματα που δεν είναι σωστά. Ας πούμε η φωτογραφία με τις μανάδες που θρηνούν. Εκεί ο ίδιος ο φωτογράφος έχει απομονώσει τρεις φιγούρες από το αρνητικό για να αποδώσει το θρήνο. Μας πήρε λοιπόν ο ανιψιός μίας από τις τρεις γυναίκες για να μας πει ότι είναι η κηδεία του θείου του, ότι πρέπει να αναφέρεται η ημερομηνία, το πρόσωπο κ.λπ.. Εμείς πάντα προσπαθούμε να παρουσιάζουμε τεκμηριωμένο υλικό. Στο 80% των αρνητικών δεν ξέρουμε ούτε ποια χωριά είναι, ούτε τις ημερομηνίες. Ο κ. Μπαλάφας όταν έβγαλε το βιβλίο έλεγε στον υπότιτλο «Ασπρόμαυρες φωτογραφίες 1940-1944». Δεν υπάρχουν όμως φωτογραφίες από το 1940. Υπάρχουν επίσης φωτογραφίες που δεν είναι δικές του. Του τις είχε δώσει ο Σπύρος Μελετζής (σσ φωτογράφος του αντάρτικου στην Ελλάδα). Η μέθοδος τότε ήταν θεμιτή, δεν υπήρχε copyright και οι φωτογράφοι ήθελαν να παρουσιάσουν ολοκληρωμένα τη δουλειά τους. Εμείς επιλέξαμε φωτογραφίες αυστηρά από τα αρνητικά που είχε στα χέρια του ο Κώστας Μπαλάφας.
Πηγή: ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ
