Μια βόλτα στα χωριά μας: Άγιος Πέτρος, χωριό παλιό, πολυάριθμο, διοικητικό κέντρο συχνά της ευρύτερης περιοχής του Δήμου Απολλωνίων
Ο Άγιος Πέτρος, χωριό παληό, πολυάριθμο, διοικητικό κέντρο συχνά της ευρύτερης περιοχής του Δήμου Απολλωνίων, κτισμένο σε μια άγονη πλαγιά ύψους 350 μέτρων και σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από τη θάλασσα, κράτησε μέχρι σήμερα έναν σχεδόν αμιγή αγροτικό χαρακτήρα και είναι πλούσιο σε λάδι και καλό κρασί. Η κοντινή θάλασσα δεν πλησίασε ποτέ τόσο, που να διαμορφώσει σχέσεις και συνήθειες. Έμεινε πάντοτε ένα μακρινό συντροφικό αγνάντιο. Οι κάτοικοι ζουν από τη γη της εύφορης κοιλάδας της Βασιλικής, τον κάμπο, που αρχίζει από τη ρίζα του βουνού και απλώνεται μέχρι τους απέναντι λόφους σε βάθος 10-15 χιλιομέτρων.
Το χωριό δημιουργήθηκε, σύμφωνα με την παράδοση, την ιστορική βιβλιογραφία, τα συμπεράσματα επεξεργασίας αρχειακών πληροφοριών και το σύγχρονο ερευνητικό υλικό, από κύματα εποικιστών, που από την Κεφαλλονιά, την Ήπειρο και τη Νότιο Ιταλία ήρθαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και, με τον αρχικό ολιγάριθμο οικισμό, δημιούργησαν σταδιακά τη σημερινή κοινότητα.
Διηγήσεις θαυματουργών συμβάντων περιέβαλαν την ίδρυση του χωριού με την παρουσία ιερών προστατευτικών δυνάμεων και σημείων, που προϊδέαζαν την ευτυχία και την ευμάρεια των κατοίκων. Φυλαγμένες στη μνήμη της κοινότητας οι διηγήσεις αυτές, ενδυναμώνουν σαν παραμύθι, από γενιά σε γενιά, τους κατοίκους και τους θυμίζουν την υπόσχεση της συνέχειας.
Οι ομάδες που κατά καιρούς εγκαταστάθηκαν, παρέμειναν σταθερά στο χωριό και συγχωνευόμενες η μία με την άλλη αποτέλεσαν ένα ομοιογενές σύνολο συνεκτικό και σφαιρικό με υψηλό δείκτη ενδογαμίας και ηλεγμένο δίκτυο πολιτιστικών και οικονομικών συναλλαγών με την γύρω περιοχή. Κάθε ομάδα έφερε μαζί της το φόβο του ξεσηκωμού, τη νοσταλγία της ξενητειάς, την προσδοκία της μονιμότητας, την αγωνία της επιβολής. Στοιχεία που εσωτερίκευσε η κοινότητα σαν τοπικές ιδιαιτερότητες και ποτέ δεν αποχωρίστηκε, παρά την απομονωτική τους υφή, δίνοντας τον αγώνα της επικράτησης ως μια αυτοδύναμη ολότητα, ως ένας κλειστός κόσμος με επίγνωση των διαχωριστικών από τους γείτονες επιλογών του.
Πολλές νοοτροπίες παγιώθηκαν στην προσπάθεια των μεταναστών να ριζώσουν. Το κράμα της άμυνας και της αποδοχής, της απόρριψης και της μίμησης, η κρυψίνοια, η αδιαφορία στο ξένο, ο πολιτικός συντηρητισμός, η άρνηση του καινούργιου, στον ερμηνευτικό δυισμό του «εμείς και οι άλλοι», βρίσκουν τη λογική τους αλληλουχία.
Κάθε γενιά εμυείτο στους αδήρητους νόμους της επιβίωσης, της κυριαρχίας και της προόδου και μέσα από τους μηχανισμούς της κοινωνικοποίησης μάθαινε τις διόδους, τις συμμαχίες και τους συμβιβασμούς με τους οποίους αγγίζει κάποιος την εξουσία.
Προς την ιδεολογική αυτή κατεύθυνση εξυφάνθηκαν, στο πέρασμα του χρόνου συλλογικές και ατομικές πρακτικές, που είχαν σαν πρωταρχικής σημασίας στόχο να ανακαλύψουν την πηγή και να οριοθετήσουν το περιεχόμενο της εξουσίας.
Για τον αγροτικό κόσμο της Νότιας Λευκάδας η οικονομική δύναμη, η ασφάλεια και η κοινωνική αποδοχή γεννιούνται και ολοκληρώνονται στο θρόισμα των ελαιώνων. Εκεί καταλήγουν οι επιτυχημένοι αγώνες. Από τη γη και τις εληές, σαν από το Κέρας της Αμάλθειας, ξεπηδά η ελπίδα και το δικαίωμα στα όνειρα. Γιατί οι ελαιώνες είναι πλούτος και θαυματουργικά καλύπτουν και γιατρεύουν μειονεξίες, αδυναμίες και ηθικά παραπτώματα και, κυρίως αυτοί μόνο, στο ζώντα χώρο των ομιλούντων και δρώντων υποκειμένων, των ιδιοκτητών.
Για τους κατοίκους της νέας κοινότητας οι ελαιώνες ήταν πρόκληση στη θέληση και τελετικό περάσματος προς μία πατρίδα, όπου θα μπορούσαν να ριζώσουν και να γίνουν αποδεκτοί και δυνατοί. Κάτι σαν την κατάκτηση της Αμερικής και την πορεία προς τη Δύση, όπου το σθένος και η αποφασιστικότητα του ανέλπιδου υπερνίκησαν την απουσία οποιασδήποτε υποδομής. Η ρήση «σπίτι όσο χωρεί και χωράφι όσο θωρεί» ήταν το εφαλτήριο μιας στροφής προς τη γη με όρους απόλυτους, σαν την κύρια αξία ζωής και τη μόνη καθαρτήρια δράση που θα άλλαζε τη φτωχική και πνιγηρή καθημερινότητα.
Ένας φρενήρης εργασιακός ρυθμός συντόνισε τις προσπάθειες μεγάλων οικογενειών, που ξεπερνούν τα όρια της πυρηνικής οικογένειας, προς το σκοπό αυτό. Η εκτεταμένη οικογένεια με κοινή διαχείριση, αδιαίρετη τη γη της και δίχως την πολυτέλεια ατομικών προτιμήσεων, οδήγησε πραγματικά μέσα απ΄ το μόχθο των ανθρώπων τους κατοίκους του χωριού, στην κυριότητα, κατά ένα μεγάλο μέρος, του κάμπου της Βασιλικής. Ιδιαίτερα την περίοδο που η εμπορευματικοποίηση ήταν χαμηλή και τα «κέρδη» από την εργασία αποτελούσαν κύρια «κεφάλαια» για την αγορά της.
Ο προσανατολισμός της ζωής προς οικονομικούς στόχους καθώρισε τη φυσιογνωμία του χωριού σε επίπεδο ατομικό και συλλογικό. Η κοινότητα διεκδικώντας σαν «εμείς» μία προνομιακή θέση στην ευρύτερη περιοχή, προσεταιρίστηκε τους δύο στόχους, εργασία και γη, που οι μεγάλες οικογενειακές ομάδες υπηρετούσαν σαν ίδιο καλό, και τους φόρτισε με το βάρος του καθήκοντος και του χρέους.
Στη συλλογική μνήμη η επιβίωση ταυτίζεται με την εξουσία, η εξουσία με τη γη, η γη με τις εληές, οι εληές με την εργασία, το άτομο με την κοινότητα και την ισχύ της. Είναι βαθειά βιωμένη η πίστη, ότι το προβάδισμα ανήκει πάντα στο συλλογικό και ότι η οικογενειακή και ατομική αυτοδυναμία μέσα στα όρια της τοπικής κοινωνίας, και με την προστασία της μόνον, κατακτούνται και διασφαλίζονται…
Ο μεγάλος κεντρικός δρόμος, που διατρέχει το χωριό από τη Βρύση μέχρι το δημόσιο δρόμο, η αγορά, συγκεντρώνει τις Αρχές, τους συνεταιρισμούς, την κοινότητα, τα μαγαζιά και τα καφενεία, και τους άνδρες του χωριού μετά το δειλινό, όταν οι παρέες του κάμπου επιστρέψουν και οι γυναίκες χαθούν, με τα παιδιά και τα ζώα στα μονοπάτια προς τις γειτονιές.
Τότε οι άνδρες γεμίζουν το χώρο ολόκληρο. Πωλούν, αγοράζουν, διεκδικούν, παίζουν χαρτιά, κλείνουν τα μεροκάματα και τις συνεργασίες, στέλνουν τα προξενιά, βρίσκουν τους φίλους τους ενημερώνονται και κρίνουν τα μικρά και τα μεγάλα συμβάντα. Από μια ηλικία και μετά στα καφενεία, οι πιο νέοι έξω από αυτά, οι άνδρες εδώ μετρούν το μέγεθός τους και παίρνουν το κοινωνικό τους στίγμα. Οι γυναίκες κάποιες φορές διασχίζουν την αγορά, για δουλειές ή για να περάσουν απέναντι, βιαστικές σαν να πατούν ξένη γη. Ο χώρος όλος ανήκει στους άνδρες, αφού αυτοί υπηρετούν και καλύπτουν τις κύριες λειτουργίες του, τη διαχείριση της παραγωγής λαδιού και την πολιτική εξουσία…
Τον κεντρικό δρόμο της πλατείας, την αγορά και τα μαγαζιά, πλαισιώνουν αριστερά και δεξιά οι γειτονιές, γνωστές με τα ονόματα των πρώτων οικογενειών που τις δημιούργησαν. Οι γειτονιές συγκεντρώνουν τους κοντινούς και τους μακρινούς συγγενείς ενός σογιού, σε σπίτια χαμηλά παλιότερα, διόροφα σήμερα τα περισσότερα, με μια μικρή αυλή μπροστά και ένα οίκημα πιο μακρυά για τα ζώα. Οι αποθηκευτικοί χώροι, το τζάκι, το πόρτιγο, το μεγάλο κεντρικό δωμάτιο υποδοχής, οι κάμαρες ολόγυρα, τα λιγοστά έπιπλα, η αυστηρή διακόσμηση, τα πολλαπλά χωρίσματα στο κύριο σπίτι ή την αυλή, από κληρονομικές διευθετήσεις, υπηρετούν τις ανάγκες αυτών που τα κατοικούν, και υπακούουν στις αξίες και τη λογική του τόπου, ερμητικά κλειστές στον περίεργο τρίτο, σα μια κυψέλη.
Οι γειτονιές είναι ο ιδιωτικός χώρος των γυναικών και της οικογένειας. Χώρος σύνθετος παρά τη χαμηλότονη ασημαντικότητά του, εμφανώς φέρει το βάρος της κοινωνικοοικονομικής λειτουργίας της οικογένειας. Στηρίζει την αγροτική παραγωγή, βοηθάει στην εξοικονόμηση πόρων και την καλή διαχείριση και εξασφαλίζει την κάλυψη των καθημερινών αναγκών. Στους κόλπους του μεγαλώνουν τα παιδιά. Τα αγόρια μέχρι τα 12 με τη μητέρα τους, μετά με τον πατέρα και τον παππού τους, τα κορίτσια μέχρι να παντρευτούν με τις γυναίκες του σπιτιού, εδώ μαθαίνουν να στηρίζουν και να στηρίζονται στην οικογένεια και να προσαρμόζονται στους γενικούς κανόνες του περίγυρου…
Η ζωή και στις γειτονιές αρχίζει το βράδυ. Στο μικρό διάστημα της νύχτας που τόσο γρήγορα πέφτει το χειμώνα, συμπιέζονται η ετοιμασία για το βραδινό φαγητό, το συγύρισμα των παιδιών και των ζώων, κάποιες δουλειές του σπιτιού, οι συνομιλίες με τις γειτόνισσες για όσα έχουν συμβεί. Όλα η γυναίκα τα κάνει μ΄ ένα περίεργο μάτι κι ένα σοφό αυτί, σα να αισθάνεται ότι πάντα διακυβεύεται η θέση της και πρέπει να γνωρίζει τι λέγεται γι΄ αυτήν…
Κάθε καινούργια μέρα ξεκινά με τις ετοιμασίες αναχώρησης για τον κάμπο. Στη γη ακουμπούσαν και συνεχίζουν να ακουμπούν την εργασία τους οι άνθρωποι. Υπηρετούν τις εληές και τα αμπέλια και τις καλλιέργειες που εξασφαλίζουν την τροφή της οικογένειας και την επιβίωση των λιγοστών μα πολύτιμων ζώων τους, με τα οποία μοιράζονται ισότιμα τον καθημερινό μόχθο. Στα γεωργικά ημερολόγια, όπου καταγράφονται λεπτομερειακά οι αγροτικές δουλειές της οικογένειας, οι μέρες της σχόλης, μέρες βαρυχειμωνιάς, αρρώστιας, μεγάλων γιορτών ή οριακών γεγονότων, δεν ξεπερνούν τις δύο εβδομάδες. Ιδιαίτερα μέχρι την δεκαετία του ΄70, που ο χαμηλός εκχρηματισμός δυσκόλευε την προμήθεια αγαθών, η εξάρτηση από τη γη και την εργασία ήταν απόλυτη.
Οι άνθρωποι με τα σημάδια της γης πορεύονται στη ζωή και την αιώνια πείρα της εμπιστεύονται. Η μητρική γη είναι ο κάμπος. Σ΄ αυτόν έχει εναποθέσει την έγνοια των ανθρώπων η άγονη πλαγιά, και οι κάτοικοι γνωρίζοντας καλά τι σημαίνει γι΄ αυτούς, με μάτι αετού τον φρουρούν από ψηλά, καθώς ξεδιπλώνεται ζωντανός μέχρι τους απέναντι λόφους με καινούργιους ήχους και χρώματα στις διάφορες εποχές και ώρες.
Παρέες – παρέες αδειάζουν οι γειτονιές στην πλαγιά πριν βγει ο ήλιος. Με φωνές, ακκισμούς, φλυαρίες, πειράγματα, βιασύνες, κουρασμένοι κάποτε πριν ξεκινήσουν, φεύγουν με τις ετοιμασίες μιας ολόκληρης μέρας, όλοι όσοι μπορούν να εργασθούν και τα ζώα. Όσοι μένουν, πριν το μεσημέρι, πάνε ως την αγορά, ή λιάζονται μπροστά στην είσοδο του σπιτιού μόνοι ή με τα εγγονάκια τους. Μόνον όταν ο καιρός είναι πολύ άσκημος κάθονται κοντά στη φωτιά ή μέσα στα «στρώματα»…
Επίμετρο
Η καθημερινότητα που περιγράψαμε, σήμερα, στη δεκαετία του ΄90 μοιάζει απόμακρη. Η πρόοδος έφερε τη θάλασσα κοντά, παρέσυρε τους κατοίκους στη δίνη της τουριστικής ανάπτυξης της κοντινής παραθαλάσσιας Βασιλικής και η εύκολη επικοινωνία έκανε τις ιδιαιτερότητες λιγότερο αιχμηρές και τα μεγέθη των συναισθημάτων προσαρμόστηκαν στη «σιγουριά» της περιβάλλουσας και ομοιογενοποιημένης κοινωνίας…
Τα χωράφια ερήμωσαν και το θρόισμα των ελαιώνων ακούγεται μοναχικό χωρίς τη φωνητική παρουσία των ανθρώπων. Οι χειμώνες έγιναν σπιτικοί κι αργόσυρτοι για τους νέους, νοσταλγικοί για τους μεγαλύτερους.
Κι΄ ο κάμπος; Όσο κι αν γεμίζει ζωή σχεδόν μόνο στον τρύγο και το χειμώνα στο μάζεμα των εληών, όσο κι αν δέχεται λιγότερα ζώα, όσο κι αν ο πληθυσμός του έχει πολλούς ξενόφερτους εργάτες, παραμένει για όλους αναφορά πολύτιμη και δύσκολα αποχωρίζονται την ιδιοκτησία της γης τους. Όλοι περιμένουν κάτι, που θάρθει και «θ΄ αλλάξει την αλλαγή», χωρίς να το ομολογούν, αναβάλλοντας συνεχώς την αξιοποίησή του.
Της Λίντας Παπαγαλάνη-Καλαφάτη. «ΣΤΟ ΘΡΟΪΣΜΑ ΤΩΝ ΕΛΑΙΩΝΩΝ…» (Μια προσέγγιση στην Ανθρωπολογία του Χώρου). Ανάτυπο από τα πρακτικά του Δ΄ Συνεδρίου της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών «Από την τοπική ιστορία στη συνολική: το παράδειγμα της Λευκάδας 15ος-19ος αι.» (Λευκάδα, 8-12 Σεπτεμβρίου 1993), Αθήνα 1996. Αποσπάσματα της εισήγησης έχουν μεταφερθεί αυτούσια. Διατηρήθηκε η ορθογραφία του αρχικού κειμένου.
(Οι περισσότερες φωτογραφίες λήφθηκαν το 2012 που είχαμε επισκεφτεί το χωριό).
