«Ιστορία της παρουσίας του ανθρωπίνου όντος στον πλανήτη Γη: Περαιτέρω σμίκρυνση μιας ήδη περιληπτικής αφήγησης»

Του Σπύρου Βρεττού*

Όλα τα ανθρώπινα είδη (του γένους Homo) κάνουν -σύμφωνα με τις κρατούσες στις μέρες μας απόψεις των ερευνητών- την πρώτη τους εμφάνιση στην Αφρική. Χρονικά προσδιορίζεται αυτή η πρώτη εμφάνιση περίπου στα 3,5 εκατ. χρόνια π.Χ. μέχρι και 4 εκατ. χρόνια π.Χ. Υπάρχουν όμως και ερευνητές που ανεβάζουν την πρώτη εμφάνιση ανθρωπίνων ειδών στην Αφρική στα 10 ή και 20 εκατ. χρόνια π.Χ. Τα υπάρχοντα ως τις μέρες μας απολιθώματα δεν επαρκούν για να τεκμηριώσουν αυτές τις απόψεις. Αλλ’ οι κάθε είδους ερευνητές ελπίζουν σε νέα, παντός είδους απολιθώματα, με τη μελέτη των οποίων θα τεκμηριώσουν τις ενδιαφέρουσες απόψεις τους.

Το ουσιώδες στοιχείο που χαρακτηρίζει την παρουσία των ανθρωπίνων ειδών είναι η «ανάπτυξη ευφυΐας». Ευθύς εξ αρχής οι κάθε είδους ερευνητές και μελετητές των απολιθωμάτων διασύνδεσαν την ανάπτυξη ευφυΐας με τη μεγέθυνση του ανθρωπίνου εγκεφάλου κυρίως, και με άλλες μεταβολές της ανθρώπινης φυσιολογίας, προερχόμενες από την ανάγκη προσαρμογής των ανθρωπίνων ειδών σε νέες -δυσχερείς- συνθήκες επιβίωσης. (O Gary Lynch και ο Richard Granger, στο βιβλίο τους Μεγάλος Εγκέφαλος-Οι απαρχές και το μέλλον της ανθρώπινης νοημοσύνης (εκδ. Κάτοπτρο, μτφρ-επιστ. επιμ. Αζαρίας Καραμανλίδης, εικονογράφηση, Cheryl Cotman, AΘθήνα 2009), παρέχουν σαφή εικόνα από την πλευρά της βιολογίας για την ανάπτυξη του εγκεφάλου όλων των σπονδυλωτών).

Η πρώτη υλοποιημένη απόδειξη της ανθρώπινης ευφυΐας είναι τα λίθινα εργαλεία που έφεραν σε φως οι ανασκαφές σε διάφορα σημεία της Αφρικής, από το Ν.Α. και το Νότιο μέχρι και το Β.Δ. της τμήμα. (Οι καθηγητές Chris Stringer και Peter Andrews, στο βιβλίο τους Homo-Η καταγωγή και η εξέλιξη του ανθρώπου, (μτφρ. Σωτήρης Μανώλης, επιμ. Δημήτρης Αρμάος, εκδ. Polaris, σ. 68-71), περιγράφουν την ανακάλυψη των πρώτων -αλλ’ όχι και των αρχαιότερων- λίθινων εργαλείων της Αφρικής, Φαράγγι Ολντουβάι, στην πεδιάδα Σερενγκέτι, της Β.Α. Τανζανίας. Και διατυπώνουν την άποψη ότι το Ολντουβάι διατηρεί το πρωτείο του στο χρονικό της εξέλιξής μας).

Η πρώτη περίοδος της παρουσίας των ανθρωπίνων ειδών στην Αφρική θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί και ως η «παραδείσια» τους περίοδος. Ζουν περιπλανώμενοι σε ομάδες βελτιώνοντας και τα λίθινα εργαλεία τους και τα όπλα τους, αλλά παραμένουν στον νομαδικό τρόπο ζωής των κυνηγών και των τροφοσυλλεκτών, μέχρι τις αρχές της 12ης χιλιετίας π.Χ.

Σε κάποια χρονική στιγμή -2 εκατ. χρόνια π.Χ. ή και παραπάνω- υποχρεώνονται να αρχίσουν να μεταναστεύουν εκτός Αφρικής, προς τις περιοχές της Ασίας και της Ευρώπης. Οι συνθήκες που έχουν να αντιμετωπίσουν είναι σε μερικά σημεία του πλανήτη αφόρητα σκληρές και δεν εκπέμπουν τη θαλπωρή της ζεστασιάς της Αφρικής. Κυριαρχούν εκτός Αφρικής οι διαρκώς μετακινούμενοι παγετώνες της τελευταίας Πλειοκαίνου γεωλογικής περιόδου και της αρχόμενης Πλειστοκαίνου γεωλογικής περιόδου.

Η μετανάστευση πολύ πιθανόν υπήρξε καταναγκαστική -όπως και η μετανάστευση της εποχής μας- για λόγους επιβίωσης: είτε επειδή η Αφρική κάποια στιγμή δεν διέθετε πλέον πόρους επαρκείς για την επιβίωσή τους, καθώς και οι πληθυσμοί των ειδών Homo είχαν κατά πολύ αυξηθεί είτε, ενδεχομένως, και για το «φιλοπερίεργον» του ανθρωπίνου όντος.

Αλλά μέχρι τις περίπου 20.000 χρόνια π.Χ. έχουν πετύχει τον μέγιστο άθλο του ανθρωπίνου όντος στον πλανήτη, χωρίς να διαθέτουν τεχνολογία ή και όποιας μορφής οργάνωση. Για την επιβίωσή τους μάχονται διαρκώς. Αλλά το εντυπωσιακό και ανερμήνευτο εν πολλοίς γεγονός που έχει συντελεστεί μέχρι τις αρχές της 12ης χιλιετίας π.Χ. είναι ο αφανισμός όλων των μέχρι τότε υπαρξάντων ειδών. Επιβιώνει μόνο το υποείδος του είδους Homo Sapiens, ο Homo Sapiens Sapiens, διπλά Σοφός Άνθρωπος. H Sarah Wild, συγγραφέας του βιβλίου Human Origins: A Short History (Michael O’Mara Books), δημοσίευσε στην εφημερίδα The Guardian (18-11-2023) ένα πολύ περιεκτικό άρθρο πάνω στο μεγάλο ζήτημα του αφανισμού των άλλων ειδών και της επιβίωσης μόνο του Homo Sapiens Sapiens. Εκεί παρατίθενται και οι απόψεις του καθηγητή Chris Stringer, μελετητή εγνωσμένου κύρους.

Είναι προφανές ότι ο διπλά Σοφός Άνθρωπος επιβιώνει γιατί υπερτερεί ως προς την ευφυΐα όλων των άλλων ανθρωπίνων ειδών. Ο καθηγητής της Παλαιοντολογίας Chris Stringer αναφέρει πολλά πλεονεκτήματα του Homo Sapiens Sapiens έναντι των υπολοίπων ειδών: δηλαδή τα εκτεταμένα δίκτυα, τη μεταξύ τους καλύτερη επικοινωνία, την αλληλεγγύη, τις πολύ ουσιώδεις, αν και φαινομενικά μικρές, καινοτομίες, όπως η ανακάλυψη της ύφανσης, της χρήσης βελόνας ραφής, κυρίως όμως λόγω της μεταξύ τους αδιάπτωτης συνεργασίας. (Αυτό μάλιστα συνιστά και στους σημερινούς ανθρώπους όλως ανεξαιρέτως Homo Sapiens Sapiens να πράξουν για να μην τους αφανίσει η κλιματική αλλαγή).

Αρχές της 12ης χιλιετίας τελειώνει η πρώτη περίοδος από την «ιστορία της παρουσίας των ανθρωπίνων ειδών» στον πλανήτη Γη. Η Β’ περίοδος, με πρωταγωνιστή τον διπλά Σοφό Άνθρωπο, κρατάει μόλις 14.000 περίπου χρόνια (12.000 π.Χ. μέχρι το 2025 μ.Χ.). Αλλ’ οι κυριαρχούσες έννοιες κατά τη Β’ περίοδο είναι εκ διαμέτρου αντίθετες προς τις κυριαρχούσες έννοιες της -εκτεταμένης- Α’ περιόδου: Ο πλάνης βίος των ειδών Homo τερματίζεται (μετά από 2 εκατομμύρια χρόνια περίπου ζωής), και αρχίζει να υποκαθίσταται σταδιακά από τη μόνιμη εγκατάσταση. (Τη μόνιμη εγκατάσταση προκαλεί η πολύ ευνοϊκή για τον άνθρωπο Κλιματική Αλλαγή. Από την ψυχρή παγετωνική περίοδο, την Πλειστόκαινο, περνάμε στην Ολόκαινο γεωλογική περίοδο, μέσα στην οποία διαβιούμε κι εμείς σήμερα).

Η μόνιμη εγκατάσταση συνεπιφέρει αξιοθαύμαστα αποτελέσματα για τη ζωή των Homo Sapiens Sapiens. Ένα παράδειγμα από την περιοχή της Μεσοποταμίας, όπου το κλίμα, αρχές της 12ης χιλιετίας π.Χ. έχει γίνει εύκρατο, μείον 3 βαθμούς Κελσίου κατά τους ψυχρούς μήνες, μέχρι και 14 βαθμούς Κελσίου κατά τους ζεστούς μήνες: το κλίμα έχει επίσης καταστεί εύκρατο και στην Αίγυπτο και σε περιοχές του Ινδού ποταμού, της Νότιας Κίνας, του Ισημερινού…

Οι ανώνυμοι Homo Sapiens Sapiens, που τυχαία βρίσκονται στη Μεσοποταμία, κατά την προς Ανατολάς περιπλάνησή τους, ανακαλύπτουν τη γεωργία και την κτηνοτροφία και μέχρι την 7η χιλιετία δημιουργούν τους πρώτους αστικούς οικισμούς. Την 6η χιλιετία αφομοιώνονται από τους επώνυμους Homo Sapiens Sapiens, που μας είναι γνωστοί ως Σουμέριοι, πιθανόν αφγανικής καταγωγής.

Οι Σουμέριοι κρατούν όλες τις ανακαλύψεις των ανώνυμων Homo Sapiens Sapiens και επιπλέον τις εμπλουτίζουν εξαιρετικά. Ώστε την 4η χιλιετία π.Χ. να έχουν δημιουργήσει τις πρώτες «πόλεις-κράτη» με πολιτισμό πολύ παρεμφερή προς τον δικό μας πολιτισμό. Το σουμερικό Έπος του Γκιλγκαμές που έχει ως επίκεντρο την ισχυρή σουμερική πόλη Ουρούκ, και το σύντομο ποίημα Γκιλγκαμές και Άγγα, που μας περιγράφει για πρώτη φορά μία πολιορκία της 4ης χιλιετίας μας επισημαίνει και ένα εντελώς νέο επίτευγμα της ευφυΐας των Σουμερίων Homo Sapiens Sapiens: κοντά στις απαρχές όλων των ειδών της ανθρώπινης σκέψης, δηλαδή της μυθολογικής, της θρησκευτικής, της φιλοσοφικής, της επιστημονικής, της τεχνολογικής, της καλλιτεχνικής…, ένα καινοφανές είδος σκέψης κάνει την ισχυρή εμφάνισή του στις πρώτες «πόλεις-κράτη» των Σουμερίων. Αυτό το καινοφανές είδος σκέψης, κοινό για όλες τις «πόλεις-κράτη», διαμορφώνει, για την καθεμία, το «ίδιον αυτής συμφέρον».

Περί «υλικού» συμφέροντος ή και «υλικών» συμφερόντων πρόκειται, από τις πρώτες οργανωμένες πολιτικές οντότητες του πλανήτη. Αυτό το «συμφέρον» θα προσδιορίζει στο εξής τη ζωή των κατοίκων τους, τα μέσα υπεράσπισής τους από την 4η χιλιετία π.Χ. μέχρι των ημερών μας (2025 μ. Χ.) Τα μέσα υπεράσπισης αυτού του συμφέροντος είναι η διπλωματία και η δύναμη του «Λόγου» γενικότερα. Όταν όμως αυτά τα μέσα δεν πετυχαίνουν να λύσουν τις διαφορές συμφερόντων, τότε τον «λόγον» έχουν τα όπλα. Έτσι, εμφανίζονται αναρίθμητοι και φονικοί στο έπακρο πόλεμοι. Αυτό το καινοφανές είδος σκέψης, που είναι δημιούργημα της ανθρώπινης ευφυΐας και που προσδιορίζει το συμφέρον μιας εκάστης οργανωμένης πολιτικής οντότητας, θα μπορούσε να το ονομάσουμε «επαρχιακή σκέψη». Επειδή δεν δημιουργεί και ένα άλλο είδος σκέψης που να απεργάζεται το -για παράδειγμα- «παγκόσμιο κοινό συμφέρον». Και που να εξισορροπεί κατά τι την πανίσχυρη παρουσία της «επαρχιακής σκέψης», που προκαλεί την κατάρρευση όλων των πολιτισμών και απειλεί με γενική κατάρρευση και τον σύγχρονό μας πολιτισμό. Όχι επειδή αυτό είναι μια ιστορική αναγκαιότητα, κατά τη γνώμη του Σπένγκλερ, αλλά επειδή μία επαρχιακή σκέψη αντιμάχεται αενάως μία άλλη επαρχιακή σκέψη. Ο Σπένγκλερ όμως έφερε σε φως μια σπουδαία ανακάλυψη, την έννοια της επερχόμενης κατάρρευσης του κάθε πολιτισμού και για τον λόγο αυτό αφορά και τον κάθε εναπομείναντα ζωντανό άνθρωπο αυτού του πλανήτη.

Έτσι, η «επαρχιακή σκέψη» παραμένει πανίσχυρη και για τις 14.000 περίπου χρόνιαν των γήινων πολιτισμών. Είναι άξιο απορίας πώς και για 6.000 περίπου χρόνια του «πολιτισμού» δε γίνεται μνεία από κανένα διανοούμενο και επιστήμονα γι’ αυτό το είδος σκέψης. Ούτε καν στους τέσσερις αιώνες της λεγόμενης νεωτερικότητας που φτάνει μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα. Η Επιστημονική Επανάσταση, ο Διαφωτισμός, οι Βιομηχανικές Επαναστάσεις και η Μεταβιομηχανική Επανάσταση δεν βλέπουν καθόλου το ζήτημα των καταρρεύσεων των πολιτισμών εξαιτίας της παντοδυναμίας της «επαρχιακής σκέψης» και του πάγιου τρόπου λειτουργίας της, που είναι η γένεση, η ανάπτυξη, η ακμή, η παρακμή και η κατάρρευση για όλες τις προηγούμενες χιλιετίες και για την ιστορική περίοδο που διανύομε σήμερα.

Ο Thomas Hobbes (1588-1679), μιλώντας για το Κοινωνικό Συμβόλαιο, θεωρούσε πως χωρίς αυτό οι άνθρωποι θα επέστρεφαν στη φυσική τους κατάσταση, κατά την οποία ο βίος είναι: «βρωμερός, κτηνώδης και βραχύς». Η «επαρχιακή σκέψη» δημιουργεί συναφείς καταστάσεις από την 4η χιλιετία μέχρι και των ημερών μας.

Αλλά, στη χρονική αυτή διάρκεια των 6.000 χρόνων πολιτισμού οι Homo Sapiens Sapiens των διαφόρων πολιτικών σχηματισμών μόνο σε δύο περιπτώσεις αμφισβήτησαν το είδος της σκέψης, που καθορίζει αυστηρά την πολιτική τους πρακτική. Η πρώτη περίπτωση ήταν η δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών το 1920, εξαιτίας του τρόμου που είχε δημιουργήσει στους ανθρώπους ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Επρόκειτο για ένα σπουδαίο άλμα της ανθρώπινης σκέψης. Η λύση όλων των διεθνών διαφορών ανετίθετο στη διπλωματία και μόνο. Η «διευρυμένη» αυτή «σκέψη» της Κ.τ.Ε., παρά τη δύναμη που απέκτησε μέχρι το 1936, ηττήθηκε κατά κράτος από την «επαρχιακή σκέψη» μεταξύ του 1936-1939. Η «επαρχιακή σκέψη» κατέστησε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αναπόφευκτο. Το 1945, κάτω από το δέος που είχε δημιουργήσει η ειδεχθής φονικότητα και η καταστροφικότητα –καθώς είχε γίνει και χρήση των καινοφανών ατομικών, λεγόμενων, όπλων – ιδρύεται ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (Συνδιάσκεψη του Σαν – Φρανσίσκο).

Από το 1945 μέχρι το 1962 τα πράγματα του κόσμου οδηγούνται ως τη βέβαιη! Κήρυξη ενός παγκόσμιου πυρηνικού πολέμου, κατά τη διάρκεια της λεγόμενης «Κρίσης των Πυραύλων της Κούβας» (Cuban Missile Crisis, 16-28 Οκτωβρίου 1962). Η αποτροπή του θεωρούμενου ως βέβαιου τότε πυρηνικού πολέμου, υπήρξε το σπουδαιότερο γεγονός της παγκόσμιας ιστορίας. Όχι μόνο επειδή έδωσε στην ανθρωπότητα ακόμα 63 χρόνια ζωής, ούτε επειδή αποτελεί ένα κορυφαίο μάθημα διπλωματίας, αλλά και επειδή μεταβάλλει την εντύπωση που σχηματίζουμε για την ηθική ποιότητα της παρουσίας του ανθρωπίνου όντος στον πλανήτη. Η συμβολή του Ο.Η.Ε. στην αποτροπή ενός ανήκεστου «Ολέθρου» υπήρξε σημαντική.

Η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας στις μέρες μας είναι σε όλους τους ανθρώπους καταφανής. Ακόμα και η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης μας αποκαλύπτει, από τις πρώτες κιόλας εφαρμογές, το «ποικιλόμορφο» και «αχανές» της μέλλον. Αλλ’ ο πλανήτης μας ως τις μέρες μας (Μάιος του 2025), αποτιμάται ότι έχει ήδη εισέλθει στον «κόσμο» μιας καθολικής κατάρρευσης, συμπεριλαμβανομένης και της διαρκώς ανανεούμενης και εντεινόμενης τραγωδίας του καρκίνου και άλλων ανίατων ασθενειών. Οι αποδείξεις είναι πολύ καλά τεκμηριωμένες από τα -με πολύ μόχθο επιτευχθέντα- μαθηματικά μοντέλα, των οποίων η δημιουργία συνεχίζεται ανελλιπώς, πέραν των δηλώσεων του Steven Hawkings ότι ο πλανήτης μας οδεύει -από ποικίλους ανεξέλεγκτους παράγοντες, διεγνωσμένους και μη-, στην αναπότρεπτη πλέον καταστροφή του. «Από την υπερθέρμανση καταλήγει σε μία μπάλα φωτιάς», κατά τη δήλωσή του.

Όλα τα μέχρι στιγμής μαθηματικά μοντέλα προειδοποιούν για έναν εν δυνάμει αναπότρεπτο αφανισμό. Όλοι οι επαΐοντες συνιστούν την «παγκόσμια συνεργασία» ως το μοναδικό μέσον αποτροπής του. Αντί όμως της παγκόσμιας συνεργασίας είναι προφανές σε όλους τους ανθρώπους ότι κυριαρχεί πλήρως η έννοια της παγκόσμιας διάσπασης. Έχει τις δυνατότητες η ανθρώπινη ευφυΐα να δημιουργήσει συνθήκες παγκόσμιας συνεργασίας και να απελευθερωθεί κατά τι από την 6.000 χρόνων αιχμαλωσία της «επαρχιακής σκέψης»;

Εμείς καλόν είναι να θεωρήσουμε ότι η ανθρώπινη ευφυΐα μπορεί να το κατορθώσει στις μέρες μας με μία εναρμονισμένη συνεργασία ανθρώπινης και τεχνητής ευφυΐας. Αλλά το μεγάλο αυτό επίτευγμα, δηλαδή η παγκόσμια συνεργασία, δεν αποτελεί μόνο ζήτημα των ασκούντων την πολιτική πρακτική στις χώρες του πλανήτη . είναι ζήτημα και των θρησκειών και των κάθε είδους επιστημών και όλων των μορφών τέχνης.

Ξεπερνώντας την πιο δύσκολη καμπή της παγκόσμιας ιστορίας, που πολύ πιθανόν είναι οι μέρες που σήμερα βιώνουμε, το μέλλον της ανθρωπότητας μπορεί να καταστεί πολύ πιο αισιόδοξο. Και η ανθρωπότητα στην παγκόσμιά της συνεργασία να καταστεί πολύ πιο δυνατή. Τότε όλα θα κριθούν κατά την περίοδο της επερχόμενης «αυτοματοποίησης» της παραγωγής: Η απελευθέρωση του ανθρώπου και η εξάπλωσή του προς τις «κατοικίες του Διαστήματος» ή η δια παντός αιχμαλωσία του και ο συνεπακόλουθος αφανισμός του. Ο Καντ (1724-1804) έβαζε ως πρώτο μεγάλο ζήτημα την ελευθερία του ανθρώπου. Όλα τα μέχρι στιγμής εκτιμώμενα στοιχεία συνηγορούν αυτή τη στιγμή ακόμα υπέρ της πρώτης αισιόδοξης δυνατότητας. Αλλά δεν μπορεί να αγνοούμε παντελώς την επερχόμενη καθολική κατάρρευση του πολιτισμού μας. Ο καθηγητής Jared Diamond, σύγχρονος μελετητής των καταρρεύσεων των πολιτισμών στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες, θεωρεί ως πιθανότερη την καθολική, παρά την τοπική, κατάρρευση του πολιτισμού μας. Και στο ερώτημα που ο ίδιος θέτει «Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν» θεωρεί ότι η επιτυχία εξαρτάται από μακροπρόθεσμους σχεδιασμούς και την προθυμία να αναθεωρήσουμε θεμελιώδεις αξίες. Θα πρέπει να παρατηρήσουμε στο σημείο αυτό ότι η αποτροπή της καθολικής κατάρρευσης του πολιτισμού μας δεν είναι τόσο θέμα ατομικής υπόθεσης του κάθε ανθρώπου. Είναι πολύ περισσότερο ζήτημα του να εξισορροπηθεί η «επαρχιακή» μας «σκέψη» με ένα είδος διευρυμένης σκέψης» που τις απαρχές της έχει διδάξει στην ανθρωπότητα Η Κ.τ.Ε. και ο Ο.Η.Ε., Ο υποτιμημένος απίστευτα, κατά τα τρία τελευταία χρόνια της σύγχρονης ιστορίας. Λύση άλλη δεν υπάρχει.

Από το 1992 με τέσσερα βιβλία μου το «Αγωνία επιβίωσης», το «Απίστευτο Μηχάνημα», «Η ζωή και ο θάνατος του Ειρηνοποιού» και ο «Πικρός Εξωγήινος» θέλησα να καταδείξω τη σημασία της συνεργασίας, της συνύπαρξης ανθρώπινης και τεχνητής νοημοσύνης.

Η καλύτερη προσέγγιση αυτού που ονομάζομε σύγχρονος πολιτισμός έγινε, κατά τη γνώμη μου, από τον καθηγητή Φυσικής και Αστρονομίας, Πανεπιστήμιο Ρότσεστερ, Άνταμ Φρανκ και τους συνεργάτες του καθηγητές, Ντέιβιντ Γκρίνσπουν, (Planetary Science Institute) και Σάρα Γουόκερ, (Πανεπιστήμιο της Πολιτείας της Αριζόνα), που ονόμασαν τον σύγχρονό μας τεχνικό πολιτισμό «Ατελή Τεχνόσφαιρα», σε επιστημονικό τους άρθρο στο Ιnternational Journal of Astrobiology. To πέρασμα στην «Ώριμη Τεχνόσφαιρα» είναι αναγκαίο και για την παγκόσμια περισυλλογή ενέργειας, όπως η ηλιακή, που δεν βλάπτει τη βιόσφαιρα. Αλλά η επιβίωση του πλανήτη και της ζωής δεν εξαρτάται μόνο από το να καταστεί η «Ατελής Τεχνόσφαιρα» του πολιτισμού μας σε «Ώριμη Τεχνόσφαιρα». Υπάρχει ένας σπουδαίος μύθος, όπου η τεχνητή σοφία του Ηφαίστου και η υπερανάπτυξη των ανθρωπόμορφων αυτόβουλων ρομπότ δεν περισώζει τον άνθρωπο. Απαιτείται εκ παραλλήλου και η ανάλογη ανάπτυξη της πολιτικής τέχνης, πράγμα που δεν συμβαίνει στις μέρες μας.

* Συγγραφέας, Δρ. Φιλολογίας