Αριστοτέλης Βαλαωρίτης: Ο Ψάλτης του 1821
Γράφει ο Θοδωρής Γεωργάκης
(Απόσπασμα απ’ το υπό έκδοση βιβλίο μου με τίτλο «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΒΑΛΑΩΡΙΤΗΣ. ΑΠ’ ΤΟΝ ΜΙΚΡΟΕΛΛΑΔΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΑΓΩΓΗ». Στο πρώτο στάδιο Εορτασμού των διακοσίων χρόνων της Ελληνικής Επανάστασης δεν υπήρξε, δυστυχώς, καμία αναφορά στον «ΨΑΛΤΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ», τον απαράμιλλο Λευκαδίτη Αοιδό, τον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, τον ποιητή που «βούτηξε» στο Μαρτυρολόγιο του 1821 και μας εκταμίευσε κρεσεντικά την ΜΑΚΡΑΙΩΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ).
Η βαθοσκοπική, όσο και μυσταγωγική αναζήτηση στον χώρο της ποίησης, σαν μια διαρκής αναψηλάφηση του ορατού και του αόρατου κόσμου μας, πρέπει να κατατείνουν και στο να μας προσδιορίζουν την έννοια του Λειτουργικού Χρόνου, για να δανειστούμε αναλογικά την γνωστή θεολογική έκφραση, ο οποίος Λειτουργικός Χρόνος, περιβεβλημένος και στην ποίηση μια ενεστωτική χροιά, νοείται σαν ένα διαρκές παρόν, όπου η διαχρονία της ποίησης, με την αναγωγική δύναμη των συμβόλων της, εξακολουθεί, δρασκελόντας τον καιρικό χρόνο, το ίδιο να θέλγει, να τέρπει, να διδάσκει, να μεταρσιώνει, να ενσταλάζει, εν τέλει, την αυτοπτική γνώση της στις ανθρώπινες καρδιές!
Ένας παρόμοιος διαχρονικός – ενεστωτικός χαρακτήρας, ένα Διαρκές Παρόν της ρομαντικοεπικής ποίησης, του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, ζει και ανασαίνεται, ως εκ τούτου, και στις μέρες μας σαν η «Τέλεια Σύλληψη της Μεγάλης Ιδέας», όχι με το μορφή ενός επιθετικού κρεσέντου εθνικιστικών αναζητήσεων, αλλά σαν μια περίκαλλη εκλεπτυσμένη εκροή της Μακραίωνης Ελληνικής Πολλαπλότητας, που ποιοτικά και ποσοτικά μορφοποιείται σε έναν μονόδρομο της άρνησης, σε μια συγκατάθεση θυσίας, σε μια διεισδυτική ματιά προς την αυτοσυνειδησία, τελικά, σε μια δυναμική σχέση μεταξύ Επιβουλής και Ελευθερίας…
Τούτο το διαρκές παράγωγο ψυχικής και διανοητικής εσώτερης διεργασίας του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, ώριμο γέννημα της αφρίζουσας σκέψης του, στην κατεύθυνση μιας επιστρατευμένης κατανόησης του κόσμου της Ελευθερίας, αλλά και σαν κορυφαία του αισθητικοτεχνικά επικά πετάσματα, τα «εκταμιεύει» πρώτος ο Κωστής Παλαμάς, στα 1926, ο οποίος μας αυτοπροσδιορίζεται σαν «Μαθητής και Θαυμαστής» του Λευκάδιου αοιδού:
(… Και είναι κανείς ποιητής ή πεζογράφος που αξίζει, όχι γιατί δεν πληρώνει το φόρο της υπεροχής του με ελαττώματα, αλλά γιατί τα προτερήματά του είναι τόσα και, ακόμη σημαντικώτερα, τέτοια, που του αποσκεπάζουν όλα τ’ άλλα. Και ο Βαλαωρίτης τέτοιος είναι. Είναι του καιρού του ποιητής και μαζί κάθε καιρού…)
Και του καιρού του, και περισσότερο του καιρού μας, είναι η ποίηση του Βαλαωρίτη, στην οποία μια φυσίζωη αναγεννητική πνοή ρέει μέσα της, πλατιά συνθετική και λυτρωτικά αποκαλυπτική! Αγκαλιάζει ευωδερά το κυματοφίλητο νησί του και σκορπιέται αφυπνιστικά σ’ ολάκερη την Ρωμιοσύνη, καταυγάζει με διανοητικό περιεχόμενο τον όρο Πατρίδα, εξισώνει την Εθνική Δημοτική μας Γλώσσα με τον Εθνικό Νου! Ανοίγει παράθυρα, ξεθαμπώνει ορίζοντες, σπέρνει μύριους στοχασμούς, αποκαλύπτει ανείπωτες Αλήθειες, χτυπάει τον ξενισμό, ξυπνάει του Έλληνα την ιστορική ευθύνη, στολισμένη με λευκομάρμαρα Δωρικά κιονόκρανα και ραίνει, τελικά, τις καρδιές με του 1821 τις Μυστικές Ενατενίσεις.
Ο ΛΥΤΡΩΤΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΣΜΟΣ
Το επαναστατικό του όπλο, ο λυτρωτικός ιστορισμός, με έναν άρτια αισθηκοτεχνικό διεμβολιστικό ποιητικό λόγο είναι, διαχρονικά, ο «Αρματωμένος Έρωτας» της αμόλευτης Ελληνικής Ψυχής, που πολεμά σφοδρά το μικρό και το μέτριο και αποκαλύπτει αποθεωτικά το μέγα και το όλον, φτάνει στους βυθούς της Ελληνικής ψυχής και ανασύρει απ’ τα μύχια της μαεστρικά το δέον, δίνει κάθε λογής όψεις στην ιστορία, στην στόχευσή του να χειραφετήσει έναν ολόκληρο Λαό στο κατορθωτό… Αυτή του η πληθωρική περίκαυστη δημιουργία, σαν «Ύψωμα Ιδέας» νοούμενη, πρώτα εγκαρδιώνει, αυτό φαίνεται να είναι απ’ τα κεντρικά στοχούμενά του, αλλά και σηκώνει συνάμα, της Πίστης, της Ελπίδας και της Τέχνης τα φτερούγια, μα, κυρίως, ξεφανερώνει, μέσα απ’ την υπέρβαση του φόβου του θανάτου, τον ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΚΑΙ ΑΡΤΙΟ ΑΝΘΡΩΠΟ, σαν στόχευση αρμονική.
Έτσι, ωσάν αναζωογονητικός ηφαιστειακός κρατήρας, ο ποιητής μας, συσπειρώνει όλα τα πολύμορφα ποιητικά αισθητικά και γλωσσικά στοιχεία, συγχρόνως, όμως, λειτουργεί και σαν αγωγός της Ελευθερίας και της Πατριδοφιλίας, προβάλλοντας αξιωματικά την παντοδυναμία της ελληνικής ιστορίας και ανυψώνοντας με μεγάλη προσωπική ευθύνη και Ρωμαίικη ευψυχία, το βάρος της εθνικής ολοκλήρωσης, στο δεύτερο ήμισυ του ταραγμένου 19ου αιώνα! Είναι ο αιώνας των μεγάλων αγώνων και των εθνικών ανακατατάξεων στα Βαλκάνια, μια εποχή που οι εθνικές ελπίδες είχαν μεν σηκώσει τις αντοχές τους, αλλά φανερά πάλευαν να ορθοποδήσουν κάτω από ένα πολιτικό Αθηνοκεντρικό σύστημα, που έστεργε την κάθε μορφής ξένη παρέμβαση και πατριδοφθόρα ξενολατρεία, κυρίως την φιλοαγγλική, την οποία ο Βαλαωρίτης, πρωτοστατόντας με το κόμμα των Ριζοσπαστών να διώξει απ’ τα Επτάνησα, με την Ένωση, την βρίσκει «μπασμένη» απ’ την πίσω πόρτα στην κεντρική ελληνική πολιτική σκηνή…
Αυτή η ξενήλατη διεμβόλιση της πολιτικής ζωής της χώρας, μπόρεσε να βρει τον ανασχετήριο παράγοντα στην αναβαπτισμένη στο παρελθόν, και κυρίως στο μαρτυρολόγιο του 1821, Βαλαωρίτικη ποίηση, την οποία εναγωνίως ο ελληνικός λαός την υιοθετεί και την ατενίζει σαν βαθύχρονη πηγή πνευματικής και αναγεννητικής τροφοδοσίας! Με αυτόν τον θαυμαστό τρόπο η εθνική επική ποίηση του Βαλαωρίτη λειτουργεί σαν χαράκωμα, η οποία με μυστηριακή αγωγή, κατακλύζει έναν αλαφιασμένο λαό και τον απομακρύνει από εφιαλτικές συμπληγάδες. Πως; Με την φανερή πρόθεσή του να οδηγήσει την ΜΙΚΡΟΕΛΛΑΔΙΣΤΙΚΗ αντίληψη του πολιτικού συστήματος, που ανοιχτά του επέβαλαν οι ξένες μεγάλες δυνάμεις, σε μια νέα ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΑΓΩΓΗ…
Η ΒΑΘΥΣΑΡΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ
Στον αναγωγικό αυτό δρόμο, ωσάν αρχαίος τεχνογράφος ο ποιητής μας, πλασμένος με την μεταμορφωτική δύναμη της Ομηρικής Αθηνάς, μεταμόρφωσε με τρόπο ιδανικό το ηρωοβριθές 1821 και την ποικιλοπρόσωπη ιστορία του, σε απέραντο σχολείο διδακτισμού και ποιητικής ανάπλασης, ξετυλιγμένα πάνω στην ψυχή ενός ολόκληρου ξαναμμένου λαού, με ένα υπέροχο κρατούμενο, τον Εμπνευματωμένο Πατριωτισμό… Αυτός ο Πατριωτισμός για τον ποιητή μας, έχει περιεχόμενο διανοητικό και δεν είναι μια βολετή και ενίοτε τυχοδιωκτική επίκληση, προκειμένου να αιτιολογήσει επιλογές στην Τέχνη και σαφείς ιδεολογικοπολιτικές αναφορές, αλλά είναι μια αδιάλειπτη Βαθύσαρκη Αλήθεια, που υπηρετεί σε όλη του την ζωή, χωρίς καμιά υπονοητική πατριδοκαπηλεία, μα και χωρίς να κινά χιλιοστό απ’ το Σολωμικό «Πατριωτισμός είναι ότι είναι Αληθές»! Αναδεικνύεται έτσι σε Μιτροστόλιστο Ιεράρχη της Μεγάλης Ιδέας και η αιώνια ριζοσπαστική του νεότητα, οδηγημένη με τον ευθύβολο φανό της ιστορίας, τον καταυγάζει στα μυστικά χρυσοστεφανώματα του Ελληνικού Παρνασού!
Για να επιτευχθεί, όμως, αυτή η ταύτιση της εθνικής επικής ποίησης με το ηθικοπολιτικό δέον, χρειάστηκε να μετατραπεί σε ένα μεγάλο πεδίο συμβολισμού ιδεών, απ’ τον ποιητή μας, μεταξύ των οποίων κυρίαρχη θέση κατέχει η σύμπτωση εθνικών και εδαφικών ορίων. Υπό αυτή την έννοια η ποίηση του Βαλαωρίτη κινείται δημιουργικά στην κατεύθυνση μιας λυσιτελούς παραγγελίας.
Περιβάλλεται με ένα αισθητικό διάκοσμο, που αναδεικνύει συγχρόνως το αίσθημα της πολιτιστικής υπεροχής, υποβαστάζει την εθνική ταυτότητα σαν αδιαίρετη ενότητα με την παράδοση, την οποία οδηγεί σχεδόν σε δογματοποίηση και αναζωογονεί όλες τις παλιές κεντρομόλες δυνάμεις προς τον πυρήνα των δυνατών ιδεολογικών προσανατολισμών!
Όλα τούτα δεν είναι παρά μια ευρεία ανάπτυξη του εθνικού αναστοχασμού, ο οποίος δεν αυτοαναγορεύεται σε κυρίαρχο επιθετικό παράγοντα κατά του μουσουλμανικού κόσμου, ούτε σαν υποκατάστατο μιας ιμπεριαλιστικής Βαλκανικής συμπεριφοράς, αλλά περνά στην συνείδηση του Έλληνα σαν κορυφαίο αναπλαστικό στοιχείο, που ξεκινά απ’ τον Ρήγα και διαπερνώντας τον Κάλβο, τον Σολωμό και τον ίδιο τον Βαλαωρίτη, επιδιώκει τον εγκιβωτισμό του όλου Ελλαδικού χώρου και την δίκαιη επανάκτηση αυτών, που αιώνες ανήκαν και ανήκουν στην Κοινότητα των Ρωμιών, πέραν απ’ την ασφυκτική οριογραμμή Αμβρακικού – Παγασητικού των ημερών του…
Με αυτή την θεληματική εσώτερη διεργασία ο Βαλαωρίτης διανθίζει το ποιητικό του έργο. Η κλιμάκωση και πρόσμειξη της ποίησής του με ολοένα αυγατιζόμενα δεδομένα, παρμένα κυρίως απ’ το καθαγιασμένο 1821, δημιουργεί ένα είδος ιδεολογικού περιβλήματος, που μέσα του αγκαλιάζει κάθε αναγεννητική προσδοκία! Είναι αυτός ο <<Κρυμμένος Θεός>> της ποίησης, που θα οδηγήσει στα νέα εθνικά βήματα. Ως εκ τούτου, φαίνεται ολοκάθαρα πως, η ηρωική επική ποίηση για τον Βαλαωρίτη, δεν είναι παρά το αποτέλεσμα μιας πράξης αυτοπροσδιορισμού της συνείδησής του, πάνω σε μια διαρκή εξελισσόμενη δυναμική, χωρίς εκπτωτικές αναφορές, αλλά με συνεπή δογματική ακαμψία και σταθερή στοχοπροσήλωση προς τον κόσμο της εθνικής κυριαρχίας, χαρακτηριστικά προικιά του Αγιομαυρίτη βάρδου, που δίκαια θα του απονείμουν τον τίτλο του Εθνικού Ποιητή!
ΕΥΚΟΛΟΛΥΓΙΣΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ
Στο ποιητικό έργο του Βαλαωρίτη, μας αποκαλύπτεται ένας ιστορικός κόσμος, μέσα από μια πρωτόγνωρη αίσθηση της λαϊκής γλώσσας, με την ανάσα μας να πάλλεται πάνω στον παλμό της έξαρσης, όπου το υπερφυσικό των Ηρώων του 1821 διευρύνει τα όρια της συμβατικής μας ζωής και μας ανοίγει τον δρόμο σε μια πρόκληση συνάντησης και γνωριμιάς με τον Λευκαδίτη αοιδό! Γιατί ο Bαλαωρίτης, με τρόπο εκπληκτικό, μπόρεσε και ταίριαξε δυο ιδανικά για την Τέχνη, το καλλικέλαδο κελάδισμα της ψυχής του Τεχνίτη και τον αρμονικό αντίλαλο της Εθνικής Ψυχής!
Στο δεύτερο συνταίριασμά του, ο ποιητικός του ξετυλιγμός παρουσιάζεται με το πάντρεμα του επικού, του λυρικού και του πατριωτικού, αρμονικές κινήσεις που δεν είναι παρά η μελωδική αναβάπτιση της χώρας του, και της χώρας μας, σε μια ευκολολύγιστη φαντασία, η οποία κινείται στις ράγες του καινούργιου και του πλήθιου, «καλιγώνοντας» στο παλιό τα πέταλα της εμπειρίας και ξαναφέρνοντας, έτσι, στο προσκήνιο το ηρωικό 1821, με τα αναστάσιμα καριοφίλια και την Πινδαρική λύρα με τις πολλαπλές πλαστουργίες, που φαντάζουν ίδιο μέγεθος με την Ελευθερία και την Αληθινή Ελλάδα.
Προεκτείνει παραπέρα και εισάγει την αισθαντικότητα του δημιουργού στο κέντρο ενός αναγεννητικού πατριωτισμού, συνομιλώντας καθαρά με τον κόσμο της Δημοτικής ποίησης, της ιστορίας, μα και του μύθου, δομικά υλικά του έργου του, τα οποία μεταστοιχειώνει σε διάπυρη ένταση της ζητούμενης «Νέας Ελλάδας», μέσα στον κόσμο της οποίας προχωρεί και ο ίδιος με μια λαμπρή ιστορικοεπική εποπτεία, που μεταγγίζεται απ’ τον ΔΙΑΚΟ, τον ΑΣΤΡΑΠΟΓΙΑΝΝΟ και απ’ τον ΦΩΤΕΙΝΟ, με τρόπο μυητικό, στον Έλληνα ενεστωτικά… Άρα η ηρωική ποίηση του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη δεν καταλήγει μια απλή υπόμνηση επικών εθνικών κατορθωμάτων, αλλά καθαρά στοχεύει στην ανάδειξη ενός δημιουργικού διανοητικού παράγοντα, στο πανάρχαιο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ, που αρύεται απ’ τα βάθη των αιώνων της φυλής, σαν ανανεωτική – εφευρετική δύναμη και αναπλάθει το όραμα μιας σφίζουσας Ελλάδας.
Αυτός ο διανοητικός αυθορμητισμός σ’ ένα κράμα με τον δημοκρατικό πατριωτισμό δίνουν στο χέρι του Βαλαωρίτη την πένα, για το εμπνευσμένο βούτηγμα στην ελληνική ιστορία και δη στο μαρτυρολόγιο του 1821, προκειμένου να εκφράσει, μαζί με τη βίαιη έκρηξη ενθουσιασμού, το μεγάλο ζητούμενο της «Περίσσειας Εθνικής Ελευθερίας». Πώς; Μας ξετυλίγει ένα σύστημα διπλογραμμικής πορείας μεταξύ ποίησης και ιστορίας, που οδηγεί στον ύψιστο προσδιοριστικό παράγοντα νέων οριζόντων με κύριο προαπαιτούμενο την Ελευθερία, πάνω στην οποία στήνει τη «γέφυρα» με τον αρχιμάστορα του εθνικού ιστορικού πυργώματος, τον απαράμιλλο Ρήγα Φεραίο, ενώ σαφέστατα, συγγενικά, τείνει εξ ίσου το χέρι στον Ανδρέα Κάλβο και στον Διονύσιο Σολωμό, τους δύο συμπατριώτες του Επτανήσιους ποιητές, που ναι μεν ο καθείς τους θεμελιώνει την δική του ποιητική σχολή, με τα χαρακτηριστικά της, όμως, σίγουρα, στον τομέα εθνική πατριωτική ποίηση, απλώνουν και οι τρεις νοερά τα ανθίσματά τους στον εθνομάρτυρα Βελεστινλή… Και δεν είναι καθόλου μακριά του χρονολογικά… Αντίθετα, δίπλα του…
Στην επική ποίηση του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, συνειδητά οι ήρωές του ψαύουν τη σφαίρα του υπερφυσικού, μα, κυρίως, είναι πλουσμισμένοι με μια αρχή αφθαρσίας, που σαν ανακυκλούμενη αναγεννητική αυτοανάπτυξη προς όλο και τελειότερες μορφές αυτοθυσιαστικής φιλοπατρίας, ενδύεται, τελικά, έναν χαρακτήρα Σωτηριακής Θρησκείας γα το Γένος των Ρωμιών. Είναι για τον ποιητή μας, έτσι, ο όρος ΠΑΤΡΙΔΑ μια αέναη κινητική ενότητα, γλώσσας, θρησκείας, γης, πολιτισμού, παράδοσης, ιστορίας, πορείας, η οποία συστηματοποιείται ωσάν μια μακραίωνη πολλαπλότητα! Ξεκινά απ’ την αρχαιοελληνική οντότητα, κάθετα διαπερνά την Βυζαντινή μεγαλοπρέπεια και περονιάζει την Νεοελληνική «επιζητούμενη Ολοκλήρωση», σαν συγκατάθεση θυσίας στην δυναμική πορεία του Αγώνα προς την συνείδηση της Ελευθερίας!
Στα 1897 ο γάλλος Λουδοβίκος Μερνάρ, («Η νέα Ελλάδα και ο πόλεμος για την ανεξαρτησία της»), συνοψίζει, θα λέγαμε, το νόημα του Βαλαωρίτικου ηρωικο – πατριωτικού οικοδομήματος στην άποψη πως:
«Για την Ανάσταση ενός λαού δεν αρκούν μόνο οι μάρτυρες… Χρειάζονται και ήρωες…»
Ακριβώς, μέσα σε τούτη την μεθυστική εμπνοή του ηρωισμού, ο Βαλαωρίτης, εγκιβωτίζει την ατομική του ψυχή μέσα στην ψυχή της φυλής μας, άλλωστε πως θα μπορούσε να φτάσει σε κορύφωση τον οίστρο και την έκσταση, και με Πινδαρικό αγέρα σηκώνει απ’ τα μύχια της καρδιάς του τον κορυφαίο ήρωά του, τον ΑΘΑΝΑΣΙΟ ΔΙΑΚΟ όπου, με αξιοζήλευτη ποιητική σβελτάδα ο ποιητής «υποκαθιστά», ουσιαστικά τον Μήτρο… Έτσι, πρωτοπαλίκαρο του Διάκου δεν είναι ο Μήτρος… Είναι ο ίδιος ο Βαλαωρίτης, που με αλέστο βήμα και προωθητική ζάλη, μας πάει παραπέρα σ’ ένα αρμονικό ταίριασμα βούλησης και ψυχής, αισθηματοποιόντας τα ιδανικά στον ορίζοντα του προσδοκώμενου, για να λάμψουν στον αγέρα τροχιοδεικτικά, κατά τον ποιητή…
«Και να σπαθιά για την Λευτεριά! Και να για τη δύναμη σκουτάρια! Και να στεφάνια για την δόξα!»
ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΗΡΥΓΜΑ
Πως, όμως, ο ραψωδός του ΔΙΑΚΟΥ και του ΦΩΤΕΙΝΟΥ πρακτικοποιεί και προσαρμόζει «το σωτηριολογικό κήρυγμα» του πατριωτισμού στις καρδιές του Ελληνισμού; Πως μπορεί και μαζώνει όλες τις ψυχές του Μαρτυρολόγιου του 1821 γύρω απ’ την περήφανη ιδέα, που δεν θέλει να… πεθάνει; Η διαμορφωμένη, απ΄τον αριστοτέχνη ποιητή μας ζωτική σχέση μυθικού – ηρωικού – πραγματικού, παραγγέλλεται στον Έλληνα σαν το μοναδικό μεσιανικό πρόταγμα, εμποτισμένο με την διάχυτη πρόθεσή του να μεταφέρει το πεδίο της ιστορικότητας στο περιβάλλον του κατορθωτού… Σε αυτή του την εργώδη προσπάθεια της Αναγωγής, ο Βαλαωρίτης μορφοποιεί τις Ακριτόμορφες Διγενικές εσώτερες δυνάμεις του Διάκου, μα και τις αντιξενικές εκρήξεις του Φωτεινού, παντρεμένες με το λαϊκό συναίσθημα, να οδηγούν στην αναγκαία εθνική αυτογνωσία του προορισμού!
Στα σπλάχνα αυτής ακριβώς της εθνικής αυτογνωσίας θα δει να φωλιάζει ένα διαρκές ζητούμενο, που συντμίζει τον χρόνο, κινώντας απ’ την Άλωση ακόμη, σαν μια τάχιστη κατανόηση για την Εθνική Ολοκλήρωση… Η προορατική αυτή διαχρονικότητα του Βαλαωριτισμού, σαν εμπειρία και γνώση, έρχεται και στις μέρες μας ακόμη σαν το ζητούμενο ανάκρασμα στην ανασηματοδότηση «Του καημού της Ρωμιοσύνης», όχι στο μοντέλο επάνω ενός φευγαλέου εθνικού φαντασιακού, αλλά σαν ιδεολογικός προσανατολισμός στο βάθρο επάνω της ανυπόταχτης ψυχής.
Στην Μεγάλη Ιδέα του ποιητή μας δεν υπάρχει και δεν αιωρείται η απροσδιοριστία…. Έχει ολοκάθαρα δομικό υλικό την χειροπιαστή ιστορική αλήθεια και μέσα από αυτή διαμορφώνει και στοχεύει στην πραγμάτωση, τελικά της στοχούμενης πολιτικής Ιδέας, σαν ορμηλασία προς την κατεύθυνση της Ελευθερίας, όπως θα σημειώσει σε επιστολή του, στις 22-8-1868, προς τον Ανδρέα Στράτο, ενώ η φλογισμένη Κρήτη πασχίζει να ενωθεί με την Ελλάδα:
(…To είδος της ποιήσεώς μου δεν δύναται να υπάρξει όταν η Ελλάδα κοιμάται… Ο οίστρος, η έμπνευσις δεν διεγείρεται εν εμοί εκ του θεάματος των διαυγών ναμάτων ενός ρύακος, ή εκ της μελωδικής αρμονίας των φθόγγων της αηδόνος, ή εκ της γαληνιαίας πλημμύρας των σεληνιακών ακτίνων. Όχι. Εγώ δεν δύναμαι να ψάλλω, παρ’ όταν το έθνος μου βρυχάται…)
Γνωρίζει, άριστα, ο προφητικός Βαλαωρίτης πως, το σύνολο έργο του, που πολεμήθηκε λυσσαλέα, χαρακτηριζόμενο ακόμη και σαν «τερατολόγημα» πως, θα φτάσει στους επιγενέστερους, σαν το «Μεστωμένο Αύριο του Ελληνισμού», όπου η αιχμή του δόρατος, με δύο όψεις, αφ’ ενός του Δημοκρατικού Πατριωτισμού, αφ’ ετέρου αυτή του Αυτοκράτορα Λαού, θα ξεκινήσει εκείνο το ποιοτικό άλμα του Ελληνισμού, όμοιο με έκσταση και προσευχή, να τροφοδοτεί το Εθνόψυχο όραμα… Για να διακηρύξει εξήντα πέντε χρόνια μετά, μέσα στο ταραγμένο 1944, ο ομότεχνος και «ομομήτριος» εκ Λευκάδος, ο Άγγελος Σικελιανός, ο φυσικός διάδοχος και Διεκπεραιωτής του Βαλαωρίτειου Δρόμου, για τον «Ψάλτη της Λευτεριάς», πως:
(… Έχουμε ανάγκη στις ημέρες μας από προσωπικότητες, (σαν του Βαλαωρίτη), που να μπορούνε να σηκώνουνε στους ώμους τους την προβληματικότητα, την ευθύνη, την οδύνη, την αξιοπρέπεια του συνόλου…)
