Η εκκλησία της Οδηγήτριας στην Λευκάδα όπου διασταυρώνονται η βυζαντινή παράδοση με την πολύμορφη Δυτική επίδραση
Θησαυροί τοιχογραφιών σ΄ ένα ναό της Λευκάδας
Της ΑΘηνάς Γ. ΚΑΛΟΓΕΡΠΟΥΛΟΥ*
Αν, όπως έγινε λόγος στο σημείωμά μας της περασμένης Κυριακής, η επίδραση του Βυζαντίου στάθηκε αφάνταστα ευεργετική για ένα πλήθος ξένους λαούς, που από τη Χριστιανική αυτοκρατορία πήραν τα κάθε λογής φώτα, που σκόρπισαν μέσα στη ζωή τους τα σκοτάδια του πρωτογονισμού, αξίζει, από την άλλη μεριά, να ιδή κανείς λίγο από πιο κοντά, κάποιες άλλες πτυχές της ζωής της αυτοκρατορίας, που κι όταν ακόμη έφτασε να λυγίση, στους τελευταίους αιώνες της ζωής της, χτυπημένη από βάρβαρους Ασιάτες, αλλά κι από τους Δυτικούς Χριστιανούς (που δεν στάθηκαν διόλου συμπαραστάτες της στον πολύμορφό της αγώνα), ακόμη κι εκείνη τη στιγμή, ξεχωρίζει καθαρά, πρώτα – πρώτα, η μακρότατη καλλιτεχνική παράδοση που είχε δημιουργήσει το Βυζάντιο, κι ύστερα το άλλο, το πιο μεγάλο γεγονός: πόσο δηλαδή, ο χώρος ολόκληρος ταγμένος στο πιο δύσκολο και νευραλγικό σταυροδρόμι, ανάμεσα σ΄ Ανατολή και Δύση, αντικαθρεφτίζει το πλήθος των ρευμάτων που έφτασαν ως τα χώματά του, από όλες τις πλευρές της γης, από καλλιτεχνικές σχολές που ανδρώθηκαν και πήραν ανάπτυξη, από του δικού του φωτός της ακτίνες.
Η εκκλησία της Οδηγήτριας το 2017
Η πιο πονεμένη περίοδος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είναι, χωρίς αμφισβήτηση οι τελευταίοι τρεις αιώνες: η φάση της ζωής δηλαδή που είχε αρχίσει να ρέβη καταπληγωμένη αρχικά από των φιλόδοξων και σκληρών Σταυροφόρων το πέρασμα, κι ύστερα από το πλησίασμα του Ασιάτη εχθρού, που ήταν μοιραίο, κάποτε, να κάμη δικό του το καύχημα του Μεσαιωνικού κόσμου, το ίδιο το Βυζάντιο, το «ζαφείρι της Ανατολής».
Από τις τρεις μικροσκοπικές αυτοκρατορίες που δημιουργήθηκαν αμέσως μετά το 1204 – μετά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας: την μακρυνήν Αυτοκρατορία των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντος, που έμεινε κλειστή σφικτά στο δικό της αποκλειστικά κόσμο, αδιάφορη για των άλλων Ελλήνων τη μοίρα, την Αυτοκρατορία της Νικαίας, που ανακατέλαβε την Βασιλεύουσα, χαρίζοντάς της λίγων αιώνων μίζερη και κατατρεγμένη ζωή, και το Δεσποτάτο της Ηπείρου, που κατακερματίσθηκε και εξασθένησε σε μάταιους αγώνες, το τελευταίο κρατίδιο ακολούθησε τελείως ξεχωριστό δρόμο. Με πρωτεύουσα την Άρτα, απλώθηκε όσο του επέτρεψαν οι περιστάσεις, και δημιούργησε το δικό του κόσμο, περνώντας ωστόσο, εξ αιτίας των στενών σχέσεων που αναπτύχθηκαν με την Δύση, -ύστερ΄ από διάφορες επιγαμίες- από περίεργες αλληλοεπιδράσεις πολιτιστικές, που αντίλαλοί της σήμερα παρουσιάζουν μερικά μνημεία τέχνης, μάρτυρες αδιάψευστοι των γεγονότων που διαδραματίσθηκαν και των σχέσεων που δημιουργήθηκαν με την Δύση.
Θάταν, ωραίο, κάποτε, να δινόταν η ευκαιρία, να μιλούσε κανείς γι΄ αυτό το παράξενο μικρό κρατίδιο, που σαν γνήσιο κομμάτι του Ελληνισμού, έδειξε αφάνταστη ζωτικότητα, μαχητικότητα και πνευματικότητα, χωρίς όμως να λείπουν και τα προαιώνια ελαττώματα της φυλής, αυτά που τόσο καταστροφικά στάθηκαν για τον αρχαίον κόσμο, κι όσα ξαναζωντάνεψαν τη στιγμή που ο κολοσσιαίος οργανισμός της Αυτοκρατορίας κλονιζόταν, από εγωϊστές περήφανους άρχοντες, που είδαν τον εαυτό τους πάνω από το κάθε τι, ακόμα κι από του ίδιου του Έθνους την υπόσταση.
Στο τελευταίο Διεθνές Βυζαντινολογικό Συνέδριο της Αχρίδας, ο Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κ. Δ. Πάλλας, παρουσίασε μία πτυχή – αντίλαλο των πολιτιστικών ρευμάτων που γνώρισε ή εξακολουθούσε να ακτινοβολή στο Δεσποτάτο, μιλώντας για μιαν εκκλησία του 15ου αιώνα, που βρίσκεται στο όμορφο νησί του Ιονίου τη Λευκάδα: την εκκλησία της Οδηγήτριας όπου ακριβώς αντικαθρεφτίζεται η δυτική επίδραση και κυρίως το ύστερο, το τελευταίο ρεύμα της γοτθικής τέχνης, όπως διαμορφώθηκε σε ορισμένους τύπους της Νότιας Ευρώπης.
Η εκκλησία της Οδηγήτριας το 2017
Η εκκλησία της Οδηγήτριας είναι ξυλόστεγη μονόκλιτη, με ρόδακες άλλοτε στα αετώματά της. Τελευταία, μόνο, καθαρίστηκε η ανατολική της πλευρά, που ήταν χτισμένη με τα χαρακτηριστικά τούβλα, σύμφωνα με τον τρόπο που καθιερώθηκε στην αρχιτεκτονική του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Η εκκλησία στολίζεται από μερικά κεραμεικά κομμάτια που προέρχονται από εργαστήρια της Βαλέντσια σε στυλ αραβοϊσπανικό.
Αποτοιχισθέν πινάκιο, εσωτερική (αριστ.) και εξωτερική (δεξ.) όψη
Η δυτική πρόσοψη είναι χτισμένη με λιθοδομή και ξεχωρίζει στην εμφάνισή της το βενετσιάνικο γοτθικό στυλ. Παρατηρείται, δηλαδή, μια σύνθεση τελείως κοσμοπολιτικού χαρακτήρα.
Η εκκλησία της Οδηγήτριας, ανατολική όψη (2017)
Σύμφωνα με τα στυλιστικά στοιχεία και τα επιγραφικά δεδομένα, το κτίριο φαίνεται ότι κατασκευάστηκε γύρω στα 1450, τον καιρό του Λεονάρδου Γ΄ Τόκκου, που στα χρόνια εκείνα έχοντας χάσει το Δεσποτάτο, διατηρούσε απλώς τον τίτλο του Δεσπότη και είχε εγκατασταθή στη νησιωτική του πρωτεύουσα, τη Λευκάδα. Για να αποφύγη μάλιστα τον τουρκικό κίνδυνο, ζήτησε την προστασία της Βενετίας.
Τοιχογραφίες του ανατολικού τοίχου
Στο εσωτερικό της εκκλησίας με ένα καθαρισμό που έγινε τελευταία, πάλι, αποκαλύφθηκαν πολύ ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες, που δυστυχώς όμως, δε βρίσκονται σε καλή κατάσταση. Η σημασία τους πάντως, κατά την άποψη του κ. Πάλλα, είναι μοναδική. Το εικονολογικό σύστημα και τα θέματα ακολουθούν πιστά τη βυζαντινή παράδοση: Στην αψίδα του Ιερού υπάρχει η Πλατυτέρα, στον τύπο της Βλαχερνίτισσας – ανάμεσα από δυό αγγέλους. Κάτω παριστάνονται διάφοροι άγιοι. Ψηλά, στον ανατολικό τοίχο παρουσιάζονται η Σκηνή της ψηλαφήσεως του Θωμά, η Ανάληψη και το όνειρο του Ιωσήφ. Πιο πάνω, η Πεντηκοστή, ανάμεσα σε δυό άλλα θέματα, που έχουν τελείως καταστραφή. Θα πρέπει να ήταν ο Γαβριήλ και η Παναγία στην σκηνή του Ευαγγελισμού.
Τοιχογραφία Αναλήψεως, λεπτομέρεια
Στους πλάγιους τοίχους υπάρχουν διάφοροι άγιοι, εγκόλπια, σκηνές από το Δωδεκάορτο σε αναπτυγμένη σειρά στον ανατολικόν τοίχο. Από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές, από εικονογραφικήν άποψη, είναι το όνειρο του Ιωσήφ.
Οι τοιχογραφίες της Οδηγήτριας, αναμφισβήτητα είναι έργο βυζαντινού καλλιτέχνη. Οι επιγραφές είναι ελληνικές· οι τύποι των μορφών ασφαλώς είναι παρμένοι από τη βυζαντινή ζωγραφική. Κάποια πρόσωπα θυμίζουν φρέσκα του Μυστρά ή γενικώς τύπους της βυζαντινής ζωγραφικής, στα χρόνια των Παλαιολόγων. Μερικές μορφές είναι γεμάτες νεανική χάρη και κομψότητα, ενώ άλλες λιγώτερο χαριτωμένες, με δυναμισμό όμως -όπως του Θωμά- εύκολα φέρνουν στο νου πρόσωπα από τη διακόσμηση της Καπέλλα Σιξτίνα του Βατικανού.
Τοιχογραφία Αναλήψεως, λεπτομέρεια, η Θεοτόκος
Οι μορφές των νεαρών προσώπων -της Παναγίας και των αγγέλων- κυρίως το μοντελάρισμα των ματιών τους, που είναι μικρά στο κέντρο μιάς στρογγυλής κοιλότητας, ελαφρά αποδομένης, με την έκφραση της χαράς, και της ζωής, με το ελαφρό χαμόγελο, αυτές οι μορφές θυμίζουν πολύ στενά τις μορφές των Φαλκονιέρι, του Τζοβάννι Μιρέττο στο Διοικητήριο της Πάδουας κοντά στη Βενετία. Τα χαρακτηριστικά αυτά, ωστόσο, βρίσκονται και στην τέχνη της Τοσκάνας, – όπως στον Μικελίνο Μπαζότσο και στην κεντρική Ιταλία (εκκλησία του Αγίου Φλαβιανού στο Μόντε Φιασκόνε του Βιτέρμπο), στην περιοχή του Λατίου. Ώστε, δεν πρόκειται για χαρακτηριστικά της καθαρά βενετσιάνικης τέχνης, ούτε της Ιταλικής γενικώτερα, γιατί το στυλ είναι κυρίως γαλλικό, ύστερα γοτθικό, όπως ξεχωρίζει σ΄ ένα δίπτυχο της Σχολής της Βουργουνδίας, που είχε εξαπλωθεί παντού στη Δύση ύστερ΄ από το τέλος του ΙΔ΄ αιώνα και στο πρώτο μισό του 15ου.
Τοιχογραφία Αναλήψεως, λεπτομέρεια, ο Άγγελος
Η δυνατή μορφή του Θωμά θυμίζει την θαυμαστή δομή στα πρόσωπα του Μαζάτσιο της Σχολής της Τοσκάνης, που όπως είναι γνωστό, γνώρισε την επίδραση της γαλλικής τέχνης. Οι Φλωρεντιανές τοιχογραφίες έχουν, ακόμη, κάποια συγγένεια με τις τοιχογραφίες της Λευκάδας: τα πρόσωπα, δηλαδή, στο φόντο δίνονται με χρώματα σκουρωπά με σκοπό να τονισθή η απόσταση: είναι μιά αντίληψη στην απόδοση του χώρου κι ένα είδος προοπτικής.
Ο κ. Πάλλας, στην ομιλία του, έδωσε πολλές λεπτομέρειες ακόμη, συγκρίνοντας στοιχεία από τις τοιχογραφίες της Οδηγήτριας με άλλα αντίστοιχα, παράλληλα ή συγγενικά από έργα μεγάλων τεχνιτών της Ιταλίας, του 14ου αιώνα. Είναι βέβαιος, ύστερα από τη μελέτη που έχει κάμει στο θέμα, ότι δε μπορεί να γίνεται λόγος για επίδραση δυτική στη Λευκάδα, φερμένη από τη Βενετία. Μάλλον πιστεύει ότι πρόκειται για πνευματικήν επίδραση της δυτικής τέχνης, σ΄ αυτόν, επίδραση συνεχή, που προέρχεται οπωσδήποτε από το ύστερο γοτθικό στυλ, που λέγεται διεθνές.
Τοιχογραφία Αναλήψεως, λεπτομέρεια, Όμιλος Αποστόλων
Ο ζωγράφος της Οδηγήτριας μένει πιστός στις γραμμές και σε κάποιες φόρμες της πατροπαράδοτης βυζαντινής ζωγραφικής, γιατί οι τοιχογραφίες της Λευκάδας διαφέρουν σε πολλά σημεία από τα καθαρά δυτικά έργα. Παρ΄ όλο που υπάρχουν στοιχεία της δυτικής τέχνης, ο καλλιτέχνης αυτός τα έχει χρησιμοποιήσει με απίστευτη δεξιοτεχνία και πρωτοτυπία. Κατορθώνει να πλάση φόρμες ρευστές, μιας αντίληψης ζωγραφικής εκπληκτικής κυριολεκτικά. Κατορθώνει έτσι να δώση στο πρόσωπο του Αγίου Πέτρου μιάν έκφραση ευεργετικότητας, ενώ στου Παύλου υπάρχει έντονα ο θερμός μυστικισμός ή μάλλον η έκφραση της ανθρώπινης ταπεινωσύνης απέναντι του Χριστού, τη στιγμή της απιστίας του Θωμά.
Τοιχογραφία Αναλήψεως, μετά την αποκατάστασή της και όπως εκτίθεται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο
Δεν θα πρέπει να ήταν επαρχιώτης ζωγράφος. Κατά την γνώμη του κ. Πάλλα θα πρέπει να προέρχεται από κέντρο βυζαντινό από τα πιο σημαντικά μάλιστα. Ο Χριστός στην Ανάσταση φαίνεται σαν αντιγραφή του μωσαϊκού που βρίσκεται στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Εξηγείται, εξ άλλου, σύνδεσμος και επαφή καλλιτεχνική της Λευκάδας με την Κωνσταντινούπολη, γιατί η οικογένεια των Τόκκων ήταν σχεδόν εξελληνισμένη, και ως «δεσπόται» της Ηπείρου είχαν σχέσεις με τους αυτοκράτορες της Πόλης. Κι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εξ άλλου, είχε παντρευτή κόρη απ΄ αυτή την οικογένεια.
Το κύριο πρόβλημα είναι να ερμηνευθή η επίδραση της γαλλικής τέχνης πάνω στην τέχνη της Βασιλεύουσας. Υπάρχουν δυό όψεις σχετικά: η υποκειμενική, από την άποψη των Βυζαντινών και η αντικειμενική, από την άποψη των ιστορικών γεγονότων.
Τοιχογραφία Αναλήψεως, μετά την αποκατάστασή της και όπως εκτίθεται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο
Είναι γνωστό, εξ άλλου, ότι μεγάλος αριθμός Βυζαντινών, χουμανιστών κυρίως, είχε θαμπωθή από τον δυτικό κόσμο που βρισκόταν σε στιγμές μεγάλου δυναμισμού. Ένοιωθαν ότι η υπεροχή του Βυζαντίου χανόταν· είχαν χάσει την πίστη στην αξία του πατροπαράδοτου πολιτισμού του· αισθάνονταν ότι τώρα ήταν η σειρά της Δύσης, όπου θα ήταν δυνατόν να τους δοθή η δυνατότητα να βελτιώσουν τις οικονομικές τους συνθήκες. Πρόκειται για περίοδο μεγάλης εθνικής και πνευματικής κρίσης, που καθρεφτίζεται καθαρά στις τοιχογραφίες της Λευκάδας.
Η εκκλησία της Οδηγήτριας στη Λευκάδα, νοτιοανατολική όψη μετά τις αναστηλωτικές εργασίες το 1960
Φαίνεται ότι πολλά έργα τέχνης από τη Γαλλία έφτασαν στο Βυζάντιο το τελευταίο αιώνα της ζωής του. Έτσι, εξηγείται και ο θαυμασμός που ωρισμένα απ΄ αυτά δημιούργησαν σε ωρισμένους καλλιεργημένους ανθρώπους, ώστε να καταγίνουν να τα περιγράψουν. Τόσο ο Μιχαήλ Β΄ ο Παλαιολόγος, όσον κι ο Ιωάννης ο Ευγενικός, αδελφός του περίφημου ανθενωτικού Μάρκου, έγραψαν εκφράσεις (περιγραφές) δυό γαλλικών χαλιών με πλούσιες παραστάσεις.
Η εκκλησία της Οδηγήτριας στη Λευκάδα, ανατολική όψη (1960)
Αυτά όλα τα έργα της γαλλικής τέχνης, που ξαφνικά έφτασαν τον τελευταίο αιώνα στη Βασιλεύουσα, πρέπει να στάθηκαν οι φορείς που έδωσαν τα μηνύματα της γαλλικής τέχνης της περιόδου, ώστε να εξηγήται, ύστερ΄ από αυτό το γεγονός, η επίδρασή της πάνω σε καλλιτέχνες Βυζαντινούς. Μ΄ αυτό τον τρόπο, ίσως, επηρεάστηκε κι΄ ο τεχνίτης της Οδηγήτριας που χρησιμοποίησε, ωστόσο, με μεγάλην ελευθερίαν τύπους και στοιχεία τέχνης της μακρυνής Γαλλίας στις τοιχογραφίες που φιλοτέχνησε στην εκκλησία της Λευκάδας.
Πηγή: Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, 10 Δεκεμβρίου 1961
* Η Αθηνά Γ. Καλογεροπούλου γεννήθηκε στην Κέρκυρα. Είχε σπουδάσει Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Υπήρξε, μία από τις σημαντικές μορφές της ελληνικής προοδευτικής διανόησης, με πλούσιο επιστημονικό έργο, αλλά και ενεργό συμμετοχή στους κοινωνικούς αγώνες. Η δημοκρατική της στάση έγινε αισθητή από τα τελευταία προπολεμικά χρόνια ακόμα, όταν μέσα στη μεταξική δικτατορία συμμετείχε στην αντιβασιλική κίνηση φοιτητών, όντας φοιτήτρια Αρχαιολογίας η ίδια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Εντάχθηκε στην ΟΚΝΕ και, από την αρχή της φασιστικής κατοχής, στην Εθνική Αντίσταση. Οργανώθηκε στο ΕΑΜ Νέων και αμέσως μετά στην ΕΠΟΝ, της οποίας ήταν στέλεχος. Το σπίτι της στην οδό Νάξου 10 το είχε διαθέσει για συνεδριάσεις της οργάνωσης, ενώ εκεί ήταν που ο Γιώργης Τρικαλινός είχε οργανώσει για ένα εξάμηνο μαθήματα δημοσιογραφίας και σεμινάρια έκδοσης αντιστασιακού Τύπου. Συμμετείχε στην ομάδα που έκρυψε τις αρχαιότητες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου την περίοδο ΄40-΄41 για να τις προστατεύσει από τους ναζί, ενώ η δημοσιογραφική της ενασχόληση ξεκίνησε από τον αντιστασιακό Τύπο, αφού συνεργάστηκε με την «Ελευθερία» πάνω σε επιστημονικά – αρχαιολογικά θέματα. Με το ίδιο μεράκι για την εκλαΐκευση της επιστήμης της εργάστηκε επί σειρά ετών και στην «Καθημερινή».
Συνεργάστηκε με όλους τους σημαντικούς αρχαιολόγους της γενιάς της, όπως με τους Χρήστο και Σέμνη Καρούζου, με τους οποίους δούλεψε στην επανέκθεση της συλλογής των γλυπτών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και εργάστηκε στη Διεύθυνση Δημοσιευμάτων του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων. Εκεί έμεινε μέχρι τη δικτατορία του ΄67 και επαναδιορίστηκε με τη μεταπολίτευση. Στο συγγραφικό της έργο περιλαμβάνονται μελέτες κυρίως για τη γλυπτική, αλλά και η αποφασιστική συμβολή της στην ανανέωση της διδακτέας ύλης της ιστορίας για τη Μέση Εκπαίδευση.
