Για την ανάδειξη του τάφου του Αθανάσιου Ψαλίδα ιδρυτή του πρώτου Λυκείου Λευκάδας και ενός εκ των πρωτεργατών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (ανανεωμένο)

Το είχαμε τελείως ξεχάσει. Είχαμε ξεχάσει μία συζήτηση που είχαμε κάνει πριν λίγο καιρό σχετικά με τον Αθανάσιο Ψαλίδα και την αναγκαιότητα ανάδειξης του τάφου του, που, όπως μας είχαν πει, βρίσκεται στο βόρειο μέρος της εκκλησίας του Αγίου Μηνά που χρησιμεύει σήμερα ως πάρκινγκ για τους άμεσα εμπλεκόμενους με το ναό. Η συνομιλήτρια θεωρούσε μεγάλης σημασίας για τον τόπο μας την ανάδειξη του τάφου που θα μπορούσε να συνδυαστεί με την αποπεράτωση των εργασιών αναστήλωσης του ναού του Αγίου Μηνά.

Μας το θύμισε η πρόσφατη μαθητική παρέλαση για τον εορτασμό της εθνικής επετείου της 28ης Οκτωβρίου στην πόλη της Λευκάδας, όταν είδαμε στην παρέλαση τη σημαία του πρώτου Γενικού Λυκείου Λευκάδας με το όνομα και το πορτραίτο του Αθανάσιου Ψαλίδα. Για το σχολείο αυτό διαβάζουμε ότι ιδρύθηκε από τον Αθανάσιο Ψαλίδα (δάσκαλος του γένους) το 1829 με την βοήθεια του αρχιεπισκόπου Γρηγορίου Αραβανή και ότι ήταν ένα από τα πρώτα ελληνικά σχολεία ενώ το 1830 το σχολείο το παράλαβε ο Γάλλος Zac Solez. Επίσης ότι το σχολείο έχει πλούσιο ιστορικό αρχείο και πολλά βιβλία ιστορικής σημασίας. Το παλαιότερο είναι από δωρεά και χρονολογείται το 1370. Το λύκειο λειτουργεί από τις 20 Ιανουαρίου του 1829 και μέχρι σήμερα έχουν φοιτήσει πολλοί μαθητές ενώ διαθέτει το απολυτήριο του Άγγελου Σικελιανού και του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη.

Για τους λόγους αυτούς το σχολείο θα μπορούσε ίσως και να πρωτοστατήσει στη διαδικασία ανάδειξης του τάφου του ιδρυτή του, ο οποίος υπήρξε μία από τις σημαντικότερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ως ανάδειξη εννοούμε ακόμη και την τοποθέτηση μιας αναμνηστικής πλάκας που να παραπέμπει στον τάφο του λόγιου και δασκάλου παράλληλα με εκδηλώσεις που θα μπορούσαν να λαμβάνουν χώρα για την ανάδειξη του έργου του και της προσφοράς του.

Για τον Αθανάσιο Ψαλίδα και τον τάφο του γράφει ο Πάνος Γ. Ροντογιάννης («Η Εκπαίδευση στη Λευκάδα 1613-1950», Αθήνα, 1994): Η κηδεία του Αθανάσιου Ψαλίδα έγινε στη Λευκάδα με μεγάλη συμμετοχή κόσμου. Ο Ψαλίδας θάφτηκε στο ναό του Αγίου Μηνά. Ο ναός του Αγίου Μηνά είναι από τους μεγαλύτερους στη Λευκάδα, από τους αριστοκρατικότερους αλλά και ο πιο αξιόλογος, αλλά και γενικότερα αξιόλογος εξαιτίας της εσωτερικής του διακόσμησης και εικονογραφήσεως. Τον στολίζουν έργα του Ν. Δοξαρά, του Σπ. Βεντούρα, Κουτούζη, Ρούσου, Κονταρίνη και άλλων αγνώστων ξένων λαμπρών ζωγράφων, πραγματικά σπουδαία έργα. Το τέμπλο του πάλι, έργο Ηπειρωτών ξυλογλυπτών και του 18ου αιώνα είναι αξιοθαύμαστο. Δυστυχώς φωτιά από αμέλεια στις 20.09.1976 έκαψε την «ουρανία» και το στηθαίο και πολλές εικόνες στους πλάγιους τοίχους.

Η βορεινή πλευρά του ναού του Αγίου Μηνά όπου θάφτηκε ο Αθανάσιος Ψαλίδας

Σχετικά με τον τάφο του Ψαλίδα ο Βλαντής («Σπ. Βλαντή: Βιογραφία Αθαν. Ψαλίδα», Αθήναι 1924, σελ. 20) γράφει «εντός της εκκλησίας του Αγίου Μηνά, Βίκτωρος και Βικεντίου». Αλλ΄ εξάπαντος σφάλλεται. Ο Ψαλίδας θάφτηκε έξω από την εκκλησία, προς τη βορεινή μακριά πλευρά του ναού. Και η μνήμη των ιερέων ως τα σήμερα και λίγων γεροντότερων, που παλιότερα διατελέσανε επίτροποι του ναού, το κρατούσε το γεγονός, έστω και αόριστα, όσον αφορά την ακριβή θέση. Το κρατούσε κι αυτό η μνήμη και το φύλαγε σαν ένα από τα κειμήλια, που η μια επιτροπή παράδινε κι εμπιστευόταν στην άλλη, ο ένας ιερέας στον άλλο, ο ένας επίτροπος στον άλλο.

Η πλάκα χωρίς υπογραφή που καλύπτει πιθανά τον τάφο του Ψαλίδα

Ύστερ΄ από μια μικρή ανασκαφή ο τάφος του Ψαλίδα νομίζω πως βρέθηκε στην Β.Α. γωνιά του ναού, στην αρχή ακριβώς της βορεινής πλευράς. Μιά πλάκα από πέτρα σκληρή, και όχι μεγάλη, χωρίς καμιά επιγραφή, που τη σκεπάζουν οι βροχές του χειμώνα με μερικά εκατοστά χώμα, καλύπτει τον τάφο του Ψαλίδα. Η μικροανασκαφή που συνεχίστηκε σ΄ όλο το μήκος της πλευράς αυτής του ναού έπεισε πως ο τάφος του Ψαλίδα δεν είναι άλλος ούτε αλλού. Βρέθηκαν σ΄ όλη αυτή την έκταση δύο μονάχα τάφοι· στο άκρο της γωνίας ο τάφος του Ψαλίδα και συνέχειά του ένας άλλος με ενεπίγραφη πλάκα, που ανήκει σ΄ ένα ξένο και δάσκαλο, που πέθανε στα 1844. Δυστυχώς νέα εδώ έργα και πεζούλι αναστάτωσαν κατά το 1960 το χώρο και έβλαψαν τους τάφους. Η θέση του δεύτερου τάφου δείχνει πως είναι νεότερος του πρώτου. Το ότι πάλι αυτός ο δεύτερος ανήκει σε δάσκαλο και ξένο στηρίζει την άποψη ότι ο άλλος τάφος είναι του Ψαλίδα. Και η παράδοση, που αόριστα κάπως προς αυτό το μέρος οδηγούσε, συνηγορεί για την άποψή μας.

Πιθανά η ενεπίγραφη πλάκα του ξένου δασκάλου που αναφέρει ο Π.Γ. Ροντογιάννης

Μέσα στο ναό τάφος δεν υπάρχει ούτε μπορούσε ο Ψαλίδας να ταφεί μέσα σ΄ ένα ξένο ναό. Τάφοι σε εσωτερικά ναών στη Λευκάδα υπάρχουν, όταν ο ναός συνέβαινε να είναι ιδιοκτησία λίγων οικογενειών. Και μάλιστα ελάχιστα και εξαίρετα διακεκριμένα μέλη των οικογενειών αυτών θάφτηκαν τόσο τιμητικά. Ούτε ιερωμένος ήταν επί τέλους ο Ψαλίδας. Εξ άλλου τότε στη Λευκάδα δεν υπήρχε κοινό νεκροταφείο, παρά κάθε εκκλησία είχε και το δικό της, όχι και ευρύ χώρο, όπου θάβονταν οι ενορίτες και συναδελφοί. Και ο χώρος ήταν μοιρασμένος κατά οικογένειες και κάθε οικογένεια είχε τον τάφο της, που δεν τον παραχωρούσε για να ταφεί ξένος. Το ίδιο συνέβαινε και στον Άγιο Μηνά. Ελεύθερη ήταν εδώ μονάχα μιά λωρίδα, πλατειά ένα και μισό μέτρο, σ΄ όλο το μήκος της βορεινής του ναού πλευράς, που είναι μάλιστα και μισό μέτρο ψηλότερη και χωρίζεται και με τοιχάκι από το τότε νεκροταφείο του ναού που απλωνόταν βορειότερα. Διακεκριμένοι ξένοι θάφτονταν σ΄ αυτόν τον ουδέτερο, να πούμε, ή που ανήκε στο ναό εξωτερικό χώρο, όπως δείχνουν και οι τάφοι των ξένων, που βρίσκονται έξω από τους Αγίους Αναργύρους, τον Άγιο Σπυρίδωνα.

Ο δυο τάφοι στο βορεινό τμήμα του ναού του Αγίου Μηνά

Ούτε λοιπόν μέσα στο ναό ούτε στο κοινό νεκροταφείο μπορούσε να ταφεί ο Ψαλίδας και η παράδοση που μας οδηγούσε πάντα σ΄ αυτό το μέρος, που είπαμε, της αυλής του ναού δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το ποιος είναι ο τάφος του Ψαλίδα. Έχω μάλιστα ακούσει ότι ο μακαρίτης σχολάρχης και εφημέριος του ναού αρχιμανδρίτης Θεοφάνης Κατωπόδης, που ήταν καθηγητής στο Ελληνικό σχολείο σχεδόν από το 1890 ακόμη, ήξερε καλά τη θέση και την έκρυβε, μη τυχόν πάρουν τα οστά οι Γιαννιώτες, που κάποτε παλιότερα τα ζήτησαν, όπως άκουσα. Τη θέση την υπόδειχνε παλιότερα και ο παλιότερος ακόμα και λίγο λόγιος, Νικόλ. Καλκάνης ή Ζανμαρίας.

Μα ο Λ. Ζώης αναφέρει («Παντογνώστης», έτος Ε΄ αριθ. 12-13, σελ. 170-171) πως στον τάφο του Ψαλίδα σκαλίστηκε μιά επιγραφή που τη δημοσιεύει κιόλας -αγνοώ από που την πήρε- και την αναδημοσιεύει τελευταία με την ίδια πληροφορία, ότι είναι σκαλισμένη στην πλάκα του τάφου του και ο κ. Λ. Βρανούσης που γράφει, πως στον τάφο του Ψαλίδα στήθηκε μιά μεγάλη επιτύμβια πλάκα με «αρκετά εύγλωττη επιγραφή». Πραγματικά η επιγραφή είναι εύγλωττη, αλλά για να πει πως είναι αδύνατο να σκαλίστηκε σε πλάκα τάφου· γιατί τούτο το κατασκεύασμα δε μοιάζει με επιγραφή επιτύμβια, παρά με τιμητικό ψήφισμα ή με ό,τι συνήθως γράφεται στα τιμητικά διπλώματα· με τις 120 περίπου λέξεις της δεν θα μπορούσε να σκαλιστεί σε πλάκα τάφου. Εξ άλλου αν ήταν να σκαλιστεί θα διορθωνόταν. Ίσως να έγινε κάποια σκέψη να χαραχθεί κάποια επιγραφή στον τάφο του δασκάλου, ίσως να ανάλαβε και κάποιος να την γράψει, και έγραψε αυτό που δημοσιεύεται ως επιγραφή του τάφου του Ψαλίδα, μα η επιγραφή ποτέ δεν γράφτηκε στην πλάκα του τάφου του. Ό,τι ίσως έπρεπε να γραφεί στη Λευκάδα στον τάφο του Ψαλίδα, το έγραψε ο κακότυχος Σολαίρ στη λευκή σελίδα του Βιβλίου Εξερχομένων Εγγράφων του Λυκείου Λευκάδος. Το σημειώσαμε λίγο πάρα πάνω.

[Σημ. συντάκτη: Όπως γράφει πιο πάνω στο βιβλίο του ο Π.Γ. Ροντογιάννης: Ο Σολαίρ -κρίνοντας από τον γραφικό του χαρακτήρα- έχει γράψει τρεις γραμμές στη λατινική γλώσσα· αυτές: «Die 20 Juli 1829 obiit meritissimus, et praeclarissimus doctor dominus Athanasios Psallida isulae Lucadiae studiorum paefectus, et professor linguae graecae». Μετάφραση: Στις 20 Ιουλίου 1829 απεβίωσε ο πλείστου άξιος και επιφανέστατος δόκτωρ κύριος Αθανάσιος Ψαλίδας προϊστάμενος των σπουδών στην νήσο Λευκάδα και καθηγητής των Ελληνικών.]

Δυστυχώς σχετικά με τους τάφους του Ψαλίδα και του άλλου ξένου δασκάλου διαπράχτηκε ένα ανοσιούργημα – το τρίτο στον υπέροχο ναό του Αγίου Μηνά: Το πρώτο ήταν ότι αντικαταστάθηκαν οι πλάκες του δαπέδου του ναού με μωσαϊκό, το δεύτερο ότι από αμέλεια κάηκε το μεγαλύτερο μέρος της εικονογράφησης του ναού: στο στηθαίο του γυναικωνίτη, στους πλαϊνούς τοίχους και στην οροφή και πάνε πια τα έργα του Σπ. Βεντούρα, του Ν. Δοξαρά, του Κουτούζη και άλλων. Το τρίτο είναι ότι κατά μήκος της βάσης του βόρειου τοίχου του ναού χτίστηκε πεζούλι και οι πλάκες των τάφων του Ψαλίδα και του άλλου δασκάλου μετακινήθηκαν δυτικότερα από τους τάφους και κολλήθηκαν στην επιφάνεια του πεζουλιού, που σκέπασε τώρα τους τάφους. Οι τάφοι είναι ανατολικότερα και στη γωνία ο του Ψαλίδα με την ανεπίγραφη πλάκα από πάνω και αμέσως συνέχεια ο άλλος του ξένου δασκάλου.

Βιβλιογραφία: πρώτη πηγή όπου αντλήσαμε είναι είναι το χειρόγραφο «Βιβλίο αλληλογραφίας από του 1829 Ιανουαρίου 30 μέχρι του 1844 Ιουλίου 22, περιέχον δε και επιστολήν μίαν του 1855 4 Χβρίου φύλλα 184» του αρχείου του Γυμνασίου Λευκάδος (1983) που προέρχονταν από το αρχείο του παλαιού «Ελληνικού Σχολείου» Λευκάδος. Το βιβλίο αυτό δεμένο με χαρτόνι έχει διαστάσεις 0,25Χ0,18 και έχει γραμμένα στην πρώτη λευκή σελίδα του, από το χέρι του Ψαλίδα τα εξής: «Ίσα επιστολών αλληλογραφίας με την Γενικήν Επιτροπήν εις Κέρκυραν από του διευθυντού του Δευτερεύοντος σχολείου Λευκάδος 1829 ε.ν.(έον) Αγία Μαύρα». Από τα 184 φύλλα του βιβλίου τα πρώτα 7 περιέχουν τα 11 συνολικά έγγραφα του Ψαλίδα. Τις πληροφορίες που πήραμε απ΄ αλλού τις βλέπει ο αναγνώστης στις σχετικές παραπομπές. Παίρνοντας από το Γ. Βαλέτα γράφομε: «Σχετικά με τον τάφο του Αθαν. Ψαλίδα που μέχρι σήμερα είναι ολότελα αγνοημένος και ξεχασμένος χωρίς να τον επισκεφθεί κανείς μελετητής ή να τον τιμήσει κατά ένα τρόπο, γράφοντας ή καταθέτοντας δυό λουλούδια τιμής, έχουν μέχρι τώρα διατυπωθεί οι ακόλουθες απόψεις:

1. του παλαιού Λευκαδίτη ιστορικού Σπύρου Βλαντή που έγραψε στη μελέτη του για τον Ψαλίδα (Αθήνα 1924, σελ. 20) «Απέθανε και ετάφη εντός της εκκλησίας των Αγίου Μηνά, Βίκτωρος και Βικεντίου αφού επί 42 έτη ηργάσθη γράφων και διδάσκων…»

2. Ο βιογράφος του Ψαλίδα Ηπειρώτης ερευνητής Λέανδρος Βρανούσης στο έργο του «Αθανάσιος Ψαλίδας, ο διδάσκαλος του Γένους» γράφει τα ακόλουθα: «Στο εκκλησάκι του Αγίου Μηνά στη Λευκάδα, όπου θάφτηκε με πάνδημη κηδεία και με κάθε τιμή ο μεγάλος Διδάσκαλος του Γένους και Πατριώτης, οι φίλοι και θαυμασταί του του έστησαν μια μεγάλη επιτύμβια πλάκα με μια αρκετά εύγλωττη επιγραφή, για να διαιωνίζει την ευγνωμοσύνη τους:

ΑΘΑΝΑΣΙΩ ΨΑΛΙΔΑ
Τω εκ Κασσιόπης της Ηπείρου, ανδρί εν Βιέννη της Αυστρίας ου μόνον εν φιλοσόφω θεωρία τεθραμμένω, αλλά και τη άλλη παιδεία και δη τη των γλωσσών Ελληνίδος, Λατινίδος, Τευτονίδος και Ρωσσίδος κεκοσμημένω τω τριάκοντα τριών δεόντων έτη εν Ιωαννίννης επί του πρώτου των διδασκάλων βήματος ευκλεώς διδάξαντι, και τους σοφίας ύστερον θαυμαζομένους από (…) τω εν τη Λευκαδίων πόλει του Λυκείου τους οίακας συνετώς διευθύναντι, και επί τούτω υπό του Ιονίου Κράτους κομιδή τιμιθέντι, ων τιμών ένεκα, ου μην, αλλά και μυρίων όσων ευεργεσιών η περιλειφθείσα γαμετή τη Ιονίω Αρχή δια μου ευγνώμων διατελέσσει ούσα. Τω φιλοστόργω πατρί, τω περί πάντας δια το του ήθους χαρίεν ευ φρονούντι φίλω
εν έτει, ΑΩΚΘ΄ τελευτήσαντι
εις αιωνίαν μνήμην
ήδε η λίθος
ανεγήγερται»

3. Εξ άλλου ο Λευκαδίτης Ιστορικός Π. Ροντογιάννης, έκανε σχετική ανακοίνωση στο Περιοδικό «Ηπειρωτική Εστία» 1954 τ. 21 Π. Ροντογιάννη «ο Αθαν. Ψαλίδας και η αρχή της Μέσης Εκπαίδευσης στη Λευκάδα» και υποστήριξε την άποψη ότι ο τάφος του Ψαλίδα ανεπίγραφος βρίσκεται στη Β.Δ. πλευρά του ναού κοντά στον τοίχο και δίπλα ο επώνυμος τάφος ενός δασκάλου που πέθανε στα 1844, και ότι η επιγραφή που παρουσιάζεται από το Λ. Χ. Ζώη (Περ. Π. Παντογνώστης 128, 170) και από τον Λ. Βρανούση στο παραπάνω βιβλίο του είναι τόσο πολυγράμματος, ώστε να μην μπορεί να περιληφθεί σε πλάκα κοινών μέτρων έστω και με μικρά γραφτά.

Πραγματικά η προσεκτικότερη ανάγνωση της επιγραφής μας δείχνει ότι είναι κείμενο γραμμένο πολύ μετά το θάνατο του Ψαλίδα και κατά ένα τρόπο με πρωτοβουλία της γυναίκας του, η οποία μάλιστα εκφράζει τις ευχαριστίες της στην Ιόνιο Βουλή για την τιμητική θέση της, έναντι του Αθαν. Ψαλίδα.

Ύστερα από αυτά μπορούμε να πούμε ότι ο τάφος του Ψαλίδα έμεινε μέχρι σήμερα στην πρώτη θέση του χωρίς καμιά επιγραφή». (Γεώργιος Βαλέτας).