Ο ημιτελής ναός της Αγίας Μαύρας στη Λευκάδα: Ένα άγνωστο αριστούργημα του Κλασικισμού

Ένα μνημείο εξαιρετικής αρχιτεκτονικής σημασίας, άγνωστο στους περισσότερους Λευκαδίτες, παρουσιάστηκε στο ΙΒ΄ Πανιόνιο Συνέδριο (Ζάκυνθος, 2023) από τον Σταύρο Μαμαλούκο, Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών, και τον Αρχιμανδρίτη Ιωαννίκιο Ζαμπέλη. Πρόκειται για τον ημιτελή ναό της Αγίας Μαύρας, ένα μοναδικό για τα Επτάνησα οικοδόμημα, που μέχρι σήμερα λανθασμένα θεωρούνταν Αγγλικανική εκκλησία.

Ένα μνημείο κρυμμένο σε έναν πρώην πορτοκαλεώνα

Στις νότιες παρυφές του ιστορικού κέντρου της Λευκάδας, ανάμεσα στις οδούς Ευστάθιου Ζάκκα και Ξενοφώντος Γρηγόρη, σώζονται τα κατώτερα τμήματα ενός μνημειακού νεοκλασικού κτηρίου. Αν και το έργο έμεινε ημιτελές, η ποιότητα της κατασκευής και ο σχεδιασμός του αποκαλύπτουν ότι επρόκειτο για ναό υψηλών προδιαγραφών, εντελώς πρωτοποριακό για τα δεδομένα της εποχής.

Με εξωτερικές διαστάσεις 11,70 × 27,20 μ., το κτήριο αποτελείται από δύο μέρη:

– τον κυρίως ναό, στη μορφή τυπικής επτανησιακής βασιλικής με γυναικωνίτη, τρεις εισόδους και ιερό διαμορφωμένο στο πάχος του ανατολικού τοίχου,

– και μια μνημειακή πρόσταση, σχεδιασμένη ως πρόστυλος αρχαίος ελληνικός ναός με παραστάδες, πεσσούς και προβλεπόμενη τοποθέτηση κιόνων στην δυτική πλευρά.

Το ιδιαίτερα εντυπωσιακό στοιχείο είναι ότι ο ναός συνδυάζει δύο διαφορετικές αρχιτεκτονικές γλώσσες: την επτανησιακή ναοδομία της Ενετοκρατίας και Αγγλοκρατίας, και τον αυστηρό κλασικισμό της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής των αρχών του 19ου αιώνα.

Κατασκευή με αρχαιοελληνικές τεχνικές

Το οικοδόμημα ακολουθούσε όχι μόνο τη μορφολογία αλλά και τη δομή της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής: λιθοπλίνθοι άριστης λάξευσης, τοποθετημένοι εν ξηρώ, χωρίς κονίαμα. Τα ιωνικά στοιχεία, τα θυρώματα και τα μορφολογικά μέλη είχαν λαξευτεί από το φυσικό υλικό.

Προσπάθεια αναπαράστασης του ναού που δείχνει ένα καθαρά ιονικό κτίριο

Ο ναός είναι συγκρίσιμος ως προς την ιδέα με το καθεδρικό ναό της Κοπεγχάγης (1817-1821)

Μέρος της πέτρας προήλθε από τα κυκλώπεια τείχη της αρχαίας Νηρίκου, γεγονός που είχε προκαλέσει αντιδράσεις από τους λογίους της εποχής, σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές.

Γιατί κατασκευάστηκε ο ναός

Ο νέος ναός αποφασίστηκε μετά την καταστροφή του παλαιού ναού της Αγίας Μαύρας στο Κάστρο, ο οποίος βομβαρδίστηκε το 1810 από τους Άγγλους. Η Αγγλική διοίκηση επιθυμούσε την ανέγερση ενός ναού αντάξιου της πολιούχου του νησιού, με προοπτική να αποτελέσει Μητροπολιτικό Ναό της Λευκάδας.

Σχέδιο πόλεως Λευκάδας με τις θέσεις των εκκλησιών. Σε κύκλο η θέση της Αγίας Μαύρας

Η θέση του μνημείου δεν ήταν τυχαία: προοριζόταν να σηματοδοτήσει τη νέα μνημειακή είσοδο της πόλης, πάνω στη χαραγμένη αμυντική γραμμή που είχε σχεδιαστεί από τους Άγγλους στα πρώτα χρόνια της κυριαρχίας τους.

Η πορεία των εργασιών και η ξαφνική εγκατάλειψη

Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1821, με τον καθορισμό του οικοπέδου και την προμήθεια υλικών (π.χ. 2.033 μαλτέζικες πλάκες). Ωστόσο:

– το 1825 ένας ισχυρός σεισμός έπληξε τη Λευκάδα, καταστρέφοντας σχεδόν όλους τους ναούς του νησιού,

– το έργο ανεστάλη και επαναλήφθηκε μόνο για δύο μήνες το 1826,

– στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε οριστικά.

Οι λόγοι εγκατάλειψης παραμένουν αντικείμενο συζήτησης· έχουν αναφερθεί η αντίδραση λογίων για τη χρήση υλικού από την αρχαία Νήρικο, αλλά και η αρνητική στάση του Άγγλου τοποτηρητή Οκτάβιου Τεμπλ. Ωστόσο, πιθανότερη αιτία ήταν η μετασεισμική πραγματικότητα του νησιού, που δεν μπορούσε να υποστηρίξει ένα τόσο δαπανηρό έργο.

Το μνημείο στη νεότερη εποχή

Για δεκαετίες, το οικοδομικό υλικό παρέμενε στο γειτονικό οικόπεδο και η τοποθεσία ήταν γνωστή στους Λευκαδίτες ως Αγία Μαύρα ή Κόνισμα.

Σε σχέδιο του 1949 το μνημείο αναφέρεται εσφαλμένα ως «Αγγλικανική εκκλησία» — χαρακτηρισμός που δυστυχώς επαναλήφθηκε και στην απόφαση κήρυξής του ως διατηρητέου.

Κατά τη δεκαετία του 1960, προσπάθειες ιδιωτών να εξαγοράσουν τον χώρο αποτράπηκαν χάρη στη σθεναρή στάση του μητροπολίτη Λευκάδος Δωροθέου Παλαδινού, ο οποίος επέμεινε στη διατήρηση του μνημείου στην ιδιοκτησία της Εκκλησίας.

Σε αναμονή αποκατάστασης και ανάδειξης

Το μνημείο παραμένει έως σήμερα ανέγγιχτο, αναμένοντας:

– διόρθωση του λανθασμένου χαρακτηρισμού του,

– ανάδειξή του μέσα στο αστικό περιβάλλον,

– και αξιοποίησή του ως χώρου πολιτισμού, με σεβασμό στον αρχικό σχεδιασμό και τον προορισμό του.

Πρόκειται για ένα έργο μοναδικό, όχι μόνο για τη Λευκάδα αλλά και για ολόκληρα τα Επτάνησα — ένα χαμένο κομμάτι αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας που αξίζει να επανέλθει στο φως.