Η αρχή του τέλους της Μικρασιατικής Εκστρατείας μέσα από το ημερολόγιο ενός Λευκαδίτη στρατιώτη

Ο Θεοδόσης Θ. Σταματέλλος στρατιώτης στο Μικρασιατικό Μέτωπο

Το ημερολόγιο γράφτηκε από τον Λευκαδίτη Θεοδόση Θ. Σταματέλλο, που ήταν στρατιώτης -δεκανέας αν θυμάμαι καλά- κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Αυτή άρχισε το Μάιο του 1919 και τέλειωσε το Σεπτέμβρη του 1922 με τη συνακόλουθη Καταστροφή. Σίγουρα, μια από τις πιο τραγικές στιγμές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας με τα γνωστά λίγο πολύ αποτελέσματα: 50.000 νεκροί, 75.000 τραυματίες, περίπου 1,5 εκατομμύριο Έλληνες που αναγκάστηκαν να έρθουν σαν πρόσφυγες στην Ελλάδα αφήνοντας πίσω τους πάνω από 600.000 νεκρούς, ενώ σε δισεκατομμύρια δραχμές ανέρχονται οι υλικές καταστροφές και ζημιές από τον πόλεμο και τις ακίνητες περιουσίες που εγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν.

Όπως αναφέρει ο γιος του συγγραφέα και εκδότης του ημερολογίου Ευάγγελος Θ. Σταματέλλος στην εισαγωγή της χειρόγραφης έκδοσης (Αθήνα, Μάρτιος 2002), που τιτλοφορείται «Θεοδοσίου Θ. Σταματέλλου – Ημερολόγιο του εν Στρατώ βίου μου – Μικρασιατική Καταστροφή» (27 Απριλίου 1919 – 12 Σεπτεμβρίου 1922), βρήκε το ημερολόγιο μετά το θάνατο του πατέρα του το 1970, χωρίς να γνωρίζει προηγούμενα την ύπαρξή του, παρότι ο πατέρας του αναφερόταν συχνά στα γεγονότα της Μικρασιατικής Εκστρατείας και Καταστροφής.

Και γράφει στη συνέχεια στην εισαγωγή του ημερολογίου που απαρτίζεται από τρία μέρη: Α” Μέρος, 27 Απριλίου 1919 έως 23 Ιουνίου 1921 – Β” Μέρος 24 Ιουνίου 1921 έως 31 Δεκεμβρίου 1921 και Γ” Μέρος, 1 Ιανουαρίου 1922 έως 12 Σεπτεμβρίου 1922.

Ο Θεοδόσης Θ. Σταματέλλος στρατιώτης στη Μαγνησία της Μικράς Ασίας το 1921

«Η αντιγραφή είναι πιστή. Τηρείται η γλώσσα και η ορθογραφία, που τώρα ξενίζουν. Έγιναν μόνο μερικές παραλείψεις επουσιώδεις για να σμικρυνθεί ο όγκος του ημερολογίου, που δεν αλλοιώνουν ουδέ κατ” ελάχιστον την ουσία και το πνεύμα των γραφομένων. Και όταν γίνεται, σημειώνονται με αποσιωπητικά σε παρένθεση». Αναφέρει επίσης ότι ο πατέρας του γράφει από την «οπτική γωνία του Βενιζελικού (σημ.: είναι γνωστή η διαμάχη μεταξύ Ε. Βενιζέλου και βασιλιά Κωνσταντίνου, που άρχισε από το 1914 ακόμη σχετικά με την είσοδο ή μη της Ελλάδας στον Α” Παγκόσμιο Πόλεμο, που συνεχίστηκε αργότερα και ονομάστηκε περίοδος Εθνικού Διχασμού) που ήταν ο ίδιος και αφ” ετέρου από τη συναισθηματική φόρτιση του στρατιώτη, που μόλις προ ολίγου χρόνου έζησε όλη αυτή την εκστρατεία και τελικά την καταστροφή».

Η διαδρομή που ακολούθησε ο στρατιώτης Σταματέλλος ήταν: Ιωάννινα – Πρέβεζα – Θεσσαλονίκη – Αθήνα – Σμύρνη – Μαγνησία – Φιλαδέλφεια – Ουσάκ – Αφιόν – Τσάι … Μετά την καταστροφή και την κατάρρευση του μετώπου άρχισε η επιστροφή μέχρι τον Τσεσμέ, απ” όπου πέρασε με πλοίο στη Χίο, όπου και αποστρατεύθηκε.

«Ας είναι η ενασχόλησή μου αυτή, ως και του αναγνώστη, ένα μνημόσυνο στην ιερή μνήμη ενός καλού ανθρώπου, του πατέρα μου…» καταλήγει στην εισαγωγή του, ο γιος του συγγραφέα του ημερολογίου Ευάγγελος Θ. Σταματέλλος.

Αντιγράφουμε από το ημερολόγιο τις σελίδες εκείνες που περιγράφουν την αρχή του τέλους της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Στις 13 Αυγούστου 1922, αρχίζει η αντεπίθεση του Κεμάλ. Το μέτωπο δεν άργησε να καταρρεύσει. Μαζί του και η πολιτική της «Μεγάλης Ιδέας», που προπαγανδιζόταν ως «εθνική ιδέα» και αποσκοπούσε στη δημιουργία της λεγόμενης «Μεγάλης Ελλάδας», των «δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών». Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 27 Αυγούστου, οι Τούρκοι μπαίνουν στη Σμύρνη. Τα όσα επακολουθούν, οι συνέπειες αυτής της καταστροφής, ταλάνιζαν τη χώρα για δεκαετίες αργότερα.

Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Θεοδόση Θ. Σταματέλλου

1 – 10 Αυγούστου 1922

Κατά το πρώτον 10ήμερον του Αυγούστου 1922 (5η και 6η) ο εχθρός επεχείρησεν μικράς επιθέσεις εις τον τομέα Ορτάντζης (Αϊδινίου), δι” ών κατώρθωσεν να εισβάλη εις το Ελληνικόν έδαφος μία Μ/ρχία ιππικού μετά δύο πυροβόλων.

12η Αυγούστου 1922

Καθ” εκάστην εσπέραν η Μεραρχία κοινοποιεί εις τα τμήματά της δελτίον επί των κινήσεων του εχθρού και άλλων πληροφοριών του 2ου γραφείου από αυτομόλους κ.λ.π.

Το εσπερινόν δελτίον της σήμερον εκδοθέν περί ώραν 7ην μ.μ. αναφέρει ως πιθανήν επίθεσιν του εχθρού κατά την ερχομένην νύκτα εις τον τομέα του Αφιόν και μάλιστα εις το Καλετζίκ-ντάγ. Τούτο συμπεραίνει εκ διαφόρων πληροφοριών και σχετικών κινήσεων του εχθρού.

Περί την 9ην μ.μ. εκδίδεται έκτακτον δελτίον επιβεβαιούν το πρώτον και προκαλούν την προσοχήν και επαγρύπνησιν των Αξ/κών της Μ/ρχίας.

13η Αυγούστου 1922

Όντως η επίθεσις έγινεν περί την 4ην πρωϊνήν σήμερον εις τον τομέα του Αφιόν επί του Καλετζίκ-ντάγ κατά του 35ου Σ.Π. Το Σύνταγμα τούτο με μία μοίρα ορειβατικού πυροβολικού, ευρισκόμενον προ υπερτέρας δυνάμεως πεζικού και πυροβολικού, αναγκάζεται να υποχωρήση από τα οχυρά Μαύρος βράχος και Δικρανωτός βράχος. Μάχεται απεγνωσμένως. Έχει μεγάλας απωλείας εις νεκρούς και τραυματίας. Το πυροβολικόν μας αποτελούμενον, ως προανέφερον, εκ μιας μοίρας ορειβ. πυρ/κού (αυτήν την οχύρωσιν εθεώρει αρκετήν το Επιτελείον της Στρατιάς, εις μέρος όπου εγνώριζε ότι θ” αποτελέση τον στόχον του εχθρού!) δεν δύναται ούτε εν βλήμα να ρίψη, λόγω της επισημάνσεως των θέσεών του υπό του εχθρού.

Την μεσημβρίαν ενισχύεται ο τομεύς υπό τάγματος (του 5/42 Ευζώνων) του Συντ/τος Πλαστήρα, όπερ ευρίσκετο εις Έρικμαν, 5 χλμ. δυτικώς του Αφιόν. Μετά τινας ώρας μεταβαίνει ολόκληρον το Σύνταγμα και ενούται μετά των υπολειμμάτων του 35ου, υπό τας διαταγάς του Πλαστήρα.

Ανακαταλαμβάνεται το απωλεσθέν έδαφος, αλλ” ενισχύσεως μη υπαρχούσης ο Πλαστήρας αναγκάζεται να συμπτυχθεί κατά τι, αναμένων ενισχύσεων.

Ο στρατηγός Τρικούπης ζητεί και πάλιν μίαν Μεραρχίαν παρά της Στρατιάς και του Β” Σώματος Στρατού διαθέτοντος εν εφεδρεία τρεις όλας Μεραρχίας. Αλλ” εις μάτην. Ο στρατηγός Διγενής, Διοικητής του Β” Σ.Σ. δεν δύναται να αποστείλη την ζητούμενην βοήθειαν δεσμενόμενος υπό σχετικής διαταγής της Στρατιάς.

Ούτω το Α” Σ.Σ. δεχόμενον την επίθεσιν πολυαριθμοτέρας εχθρικής δυνάμεως και μη διαθέτον εφεδρείας καταδικάζεται μόνον να ανταπεξέλθη κατά της επιθέσεως αυτής, ενώ εις μικράν απ” αυτού απόστασιν ευρίσκονται εν εφεδρεία τρεις Ελληνικαί Μεραρχίαι, η 7η, η 9η και η 13η.

14η Αυγούστου 1922

Η μάχη εξακολουθεί λυσσωδώς, των ημετέρων δυνάμεων καμπτομένων. Χθες το βράδυ η Μεραρχία εσκέφθη να ενεργήση επίθεσιν, αλλά μη διαθέτουσα εφεδρείαν δεν ενήργησεν ταύτην. Ως μας διηγήθη τηλεφωνητής του κέντρου της Μεραρχίας, ο Επιτελάρχης λαμβάνων ο ίδιος πληροφορίας παρά του Συντάγματος επί της διεξαγόμενης μάχης ετράβα τα μαλιά του και δακρύων από τον πόνον που κάθε Ελληνική καρδιά ησθάνετο έλεγε: «Αχ, ν” άχαμε μια Μεραρχία!! Που είναι η εφεδρεία του Β” Σώματος.»

Οι ημέτεροι συμπτύσσονται. Τα εχθρικά βλήματα πλησιάζουν την πόλιν του Αφιόν από το ΝΔ μέρος προς το Νοσοκομείον και τον σταθμόν Σμύρνης (…) Καθίσταται φανερόν πλέον ότι δεν δυνάμεθα να κρατήσωμεν το Αφιόν.

Περί την 11ην π.μ. τα τμήματα διατάσσονται να αποσυρθούν με διεύθυνσιν ΒΔ. Δια συνεχούς και συντόνου πορείας υπό τα βλήματα του εχθρικού πυρ/κού εφθάσαμεν εις χωρίον τι πέραν του Χαμάμ (σιδ/κός σταθμός), όπου διανυκτερεύομεν.

Οπόσην λύπην αισθάνεται κανείς αναλογιζόμενος οποία καταστροφή έπληξε το Έθνος, ενώ είναι βέβαιον ότι με το τρίτον της εφεδρείας του Β” Σ.Σ., ο Ελληνικός Στρατός θα έμενε ακλόνητος εις τας θέσεις του! Ότι δεν εχρησιμοποιήθη δύναμις εφεδρική εις μικράν απόστασιν από του Αφιόν υπάρχουσα.

Και τούτο βαρύνει τον ηγήτορα του Στρατεύματος αντιστράτηγον Χατζηανέστην, όστις εκτός των άλλων μεταβολών τας οποίας επέφερεν εις τας Διοικήσεις των μονάδων, δια των οποίων επετάχυνε την αποσύνθεσιν του Στρατού, διέλυσε τα συγκροτήματα και κατέστησεν ανεξάρτητα απ” αλλήλων τα Σώματα Στρατού εξαρτώμενα απευθείας εκ της Στρατιάς. Ούτω διεσπάσθη η ενότης του μετώπου.

Η εν τη διοικήσει της Στρατιάς προ της επιθέσεως τακτική του αρχιστρατήγου ως και η μετά την επίθεσιν στάσις αυτού είναι δείγματα αψευδή, ότι η εγκατάλειψις της Μ. Ασίας είχε προαποφασισθή υπό της Κυβερνήσεως και προς εκτέλεσιν του εγκλήματος τούτου εστάλη ο Χατζηανέστης!

Δυσκόλως δύναται τις να πιστεύση ότι Έλληνες πολίται, Έλληνες στρατηγοί και ο βασιλεύς των Ελλήνων απεφάσισαν και ηργάσθησαν δια την εκκένωσιν της ελληνικοτάτης Μ. Ασίας! Αλλ” αυτή είναι η σκληρά αλήθεια! Εθυσιάσθη η Μ. Ασία, όπως στερεωθή ο θρόνος! Το παν δια τον θρόνον και υπέρ του θρόνου! Δια τον θρόνον το αίμα και το χρήμα του Ελλην. λαού. Τοιαύτη η νοοτροπία της κυβερνούσης φατρίας. Ούτως εσκέπτετο και ούτως έδρα. Διότι δεν ηδύνατο να φαντασθή εαυτήν υπάρχουσαν και ενεργούσαν ως πολιτικόν κόμμα, χωρίς να στηρίζεται εις τον κακή μοίρα αγαπώμενον τότε παρά του Ελληνικού λαού, βασιλέα!…

Ο αρχηγός της Στρατιάς Χατζηανέστης άμα επληροφορήθη την επίθεσιν όχι μόνον δεν έσπευσε μετά του Επιτελείου του, ως ώφειλεν, να εξέλθη της Σμύρνης και πάραυτα να ευρεθή μεταξύ των μαχόμενων μονάδων, όχι μόνον δεν διέταξε την ανασυγκρότησιν των Συγκροτημάτων, ως προγενεστέρα του διαταγή υπήρχεν εν περιπτώσει επιθέσεως, αλλά και εις τον Διοικητήν του Α” Σώματος Στρατού στρατηγόν Τρικούπην, ζητούντα επιμόνως βοήθειαν, υπέμνησεν μετά πρωσσικού ύφου, ότι οφείλει να υπακούη εις τας διαταγάς των ανωτέρων του.

Έσπευσε να αναχωρήση εις Αθήνας, χωρίς να φροντίση να ενισχύση το καταρρέον μέτωπον, χωρίς να στείλη ούτε έναν στρατιώτην, ούτε ένα όπλον, ούτε έναν άρτον εις τον τόπον του αγώνος!. Δεν ώρισε δευτέραν αμυντικήν γραμμήν, εις την οποίαν να συγκεντρωθώσιν αι Μεραρχίαι μετά την πρώτην υποχώρησιν.

Ούτως αι Μεραρχίαι άμα τη διασπάσει της IV Μ. επί του Καλετζίκ ηναγκάσθησαν να συμπτυχθώσιν η μία μετά την άλλην και μη έχουσαι διαταγήν συγκεντρώσεως ετράπησαν όπου εκάστη ενόμιζεν συμφερώτερον, καταδιωκομένη υπό εχθρικής δυνάμεως ενιαχού μεν σοβαράς, πολλαχού δε εξ ευαρίθμων μόνον ιππέων Τσετών.

Και ο Ελληνικός Στρατός ο από του 1912 αγωνιζόμενος και ουδέποτε δοκιμάσας την αποτυχίαν παρουσίασε το οικτρόν εκείνο θέαμα ατάκτων καταδιωκομένων υπό εχθρού ολιγαρίθμου και τρεπομένων εις επαίσχυντον φυγήν!..

Ουδαμού ουδέποτε στρατός Ελληνικός παρουσίασεν το θέαμα τούτο. Πλην το τοιούτον δεν υπήρξε ήττα του Ελληνικού στρατού, ως ηθέλησαν τινες, εν οις και ο αμαρτωλός Χατζηανέστης, να ισχυριθώσιν, ίνα εις αυτόν επιρρίψωσι τας ευθύνας της καταστροφής, αλλ” ήττα της Κυβερνήσεως και των αρχηγών του!..

Άμα τη ενάρξει της υποχωρήσεως των Μ/ρχιών, η IV Μεραρχία και οι σχηματισμοί αυτής ως και το Απόσπασμα τηλεγραφητών, παρ” ω υπηρέτουν, ακολουθεί…

«Περί τον τομέα του Αφιόν Καραχισσάρ ο εχθρός επιτίθεται. Νέα δόξα αναμένει τον Ελληνικόν στρατόν», γράφει η εφημερίδα ΣΚΡΙΠ τη Δευτέρα 15 Αυγούστου 1922

Σημειώνουμε τέλος ότι ο αναφερόμενος στο ημερολόγιο Διοικητής της Στρατιάς της Μικράς Ασίας στρατηγός Χατζηανέστης, αφού δικάστηκε από έκτακτο στρατοδικείο -στη λεγόμενη «Δίκη των Έξι»- καταδικάστηκε στις 15 Νοεμβρίου 1922 σε θάνατο επί εσχάτη προδοσία για τη Μικρασιατική Καταστροφή, μαζί με τους πρώην πρωθυπουργούς της Ελλάδας Π. Πρωτοπαπαδάκη, Δ. Γούναρη, Ν. Στράτο και τους υπουργούς Γ. Μπαλτατζή και Ν. Θεοτόκη. Εκτελέστηκαν και οι έξι την ίδια μέρα στο Γουδή.

Πηγή:
Θεοδοσίου Θ. Σταματέλλου, Ημερολόγιο του εν Στρατώ βίου μου – Μικρασιατική Καταστροφή» (27 Απριλίου 1919 – 12 Σεπτεμβρίου 1922), Χειρόγραφη έκδοση, Αθήνα 2002
Εφημερίδα Ριζοσπάστης, Ένθετη έκδοση: «7 μέρες μαζί», Κυριακή 25 Μάη 2008