Ποσειδωνία – Εξάπλωση, κατάσταση (Posidonia status) – Του Άγγελου Δημοσ. Παπαδόπουλου

Λειμώνες ποσειδωνίας στον Αϊ Γιάννη και τους Μύλους (σκούρο μπλε χρώμα)

✓ «… οι λειμώνες ποσειδωνίας είναι από τουριστικής πλευράς επίσης σημαντικοί διότι κρατούν τα νερά διαυγή και σταθεροποιούν την ακτογραμμή…»

Του Άγγελου Δημοσ. Παπαδόπουλου
Ιχθυολόγου

Γενικά

Η ποσειδωνία ανήκει στην κατηγορία εκείνη των φυτών τα οποία εξαπλώνονται στην ξηρά και δεν είναι φύκος (algae). Ταξινομικά ανήκει στην Κλάση των Angiospermae, Τάξη Alismatales, Οικογένεια Potamogetonaceae, Γένος Posidonia. Αν και εξωτερικά μοιάζουν με τα ποώδη φυτά της ξηράς, τα θαλάσσια γρασίδια κάθε άλλο παρά τέτοια είναι. Τα θαλάσσια γρασίδια είναι ανθοφόρα φυτά και οι πιο κοντινοί συγγενείς τους είναι είδη της οικογένειας των κρίνων. Αναπτύσσουν οριζόντιους ριζοειδής βλαστούς, σε αντίθεση με τα φύκη, απ’ όπου εκβλαστάνουν ανορθωμένοι βλαστοί. Τα άνθη τους είναι πολύ μικρά (ανθοφορεί το Φθινόπωρο) και η γύρη τους μεταφέρεται με τα θαλάσσια ρεύματα.

Στη Μεσόγειο, το είδος Posidonia oceanica (L.) Delile είναι το πιο σημαντικό και παρουσιάζει τη μεγαλύτερη εξάπλωση. Δυτικά σταματάει πριν τα στενά του Γιβραλτάρ. Ανατολικά δεν εξαπλώνεται ανατολικά του Νείλου μέχρι και τον Λίβανο, από την Θάλασσα του Μαρμαρά και άνω απουσιάζει, όπως επίσης και στη βόρειο Ανδριατική και κατά μήκος της ακτής Languedoc στη Γαλλία.

Η ποσειδωνία αναπτύσσεται σε κινητά υποστρώματα (πχ αμμώδη) και δημιουργεί τα λεγόμενα λιβάδια της ποσειδωνίας ή πιο δόκιμα, τους λειμώνες ποσειδωνίας. Οι λειμώνες αναπτύσσονται καλύτερα σε αβαθή και προφυλαγμένα νερά κατά μήκος των ακτών. Το βάθος εξάπλωσής τους ποικίλει, αλλά σε καθαρά νερά μπορεί να φτάσει και 45-48 μέτρα. Το ηλιακό φως είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας για την ποσειδωνία. Επίσης πεθαίνει ακαριαία σε αλατότητες κάτω των 33‰. Οι θερμοκρασίες στις οποίες εξαπλώνεται κυμαίνονται μεταξύ 9 °C και 29.2 °C. Οι λειμώνες εντοπίζονται σε προφυλαγμένες από τους κυματισμούς περιοχές διότι η ποσειδωνία δεν αντέχει σε περιοχές όπου υπάρχει έντονη υδροδυναμική δραστηριότητα. Οι καταιγίδες ξεριζώνουν εύκολα το ριζικό της σύστημα.

Παραγωγικότητα

Οι λειμώνες ποσειδωνίας αναπτύσσονται σε μεγάλα παραγωγικά συστήματα και είναι ένα από τα πιο παραγωγικά στον πλανήτη. Έχουν βιομάζα περίπου 1Kg ξηρού βάρους ανά m2. Με τόσο μεγάλη πυκνότητα φωτοσυνθετικών φυτών, παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη πρωτογενή παραγωγή από οποιαδήποτε άλλη κοινωνία των μαλακών υποστρωμάτων. Η μέση καθαρή πρωτογενής παραγωγή του Posidonia oceanica φτάνει τα 420 γραμμάρια δεσμευμένου άνθρακα /m2/έτος, ενώ μπορεί να φτάσει και τα 1300 γραμμάρια δεσμευμένου άνθρακα /m2/έτος. Επιπλέον τα επίφυτα έχουν παραγωγικότητα άλλα 100-500 γραμμάρια δεσμευμένου άνθρακα /m2/έτος. Κανένα άλλο θαλάσσιο οικοσύστημα πλην των μαγγροβίων δεν παρουσιάζει τόσο μεγάλη πρωτογενή παραγωγικότητα.

Οι λειμώνες ποσειδωνίας προσφέρουν καταφύγιο σε μια πληθώρα άλλων ειδών. Πάνω στα φύλλα τους αναπτύσσονται διάφορα φύκη, γνωστά και ως επίφυτα, τα οποία αυξάνουν περισσότερο την παραγωγικότητα των λειμώνων, όπως προαναφέρθηκε. Η παραγωγικότητα των λειμώνων χρησιμοποιείται ελάχιστα από φυτοφάγους οργανισμούς (λιγότερο από 10%). Ένας σχετικά μικρός αριθμός ειδών όπως θαλάσσιες χελώνες, καβούρια, αχινοί και μερικά ψάρια τρέφονται απευθείας από την ποσειδωνία. Πολλά άλλα όμως ζώα επωφελούνται από τους λειμώνες όσον αφορά την τροφή τους. Πολλά τρέφονται κυρίως από αποσυντιθέμενα φύλλα. Σε κάποια οικοσυστήματα αυτό μπορεί να φτάσει και το 40% της τροφής για ορισμένα είδη τα οποία διαβιούν πλησίον ή και μερικές εκατοντάδες μέτρα μακριά από τους λειμώνες. Τα νεκρά φύλλα της ποσειδωνίας σχηματίζουν παχιά στρώματα μέσα στους λειμώνες. Το πάχος αυξάνει με το βάθος και η αναλογία της βιομάζας μπορεί να φτάσει και το 25 – 200% σε σχέση με τα ζωντανά φύλλα.

Πολλά σαπροφάγα είδη ζουν μέσα ή πάνω στο πλούσιο από θρεπτικά αυτό στρώμα και επωφελούνται της παραγωγικότητας του συστήματος. Τέτοια είδη είναι οι αχινοί, τα αμφίποδα, τα ισόποδα, τα βραχύουρα, τα ολοθούρια και οι αστερίες. Οι κυριότεροι αποικοδομητές όμως είναι τα βακτήρια και οι μύκητες. Άλλα είδη τρέφονται με τους σαπροφάγους προαναφερθέντες οργανισμούς, καθώς και με τους οργανισμούς που ζουν πάνω στα φύλλα ή στο ριζικό σύστημα. Τέτοιοι οργανισμοί είναι κυρίως τα ψάρια, τα κρουστοφόρα και τα εχινόδερμα. Φυτοπλαγκτονοφάγα ψάρια που ζουν στους λειμώνες αποτελούν λεία για άλλους σαρκοφάγους θηρευτές. Τέλος, διάφοροι διηθηματοφάγοι οργανισμοί βρίσκουν καταφύγιο στους λειμώνες και αυξάνουν την παραγωγικότητα του ενδιαιτήματος. Να σημειωθεί ότι η παραγωγικότητα των λειμώνων μπορεί να συγκριθεί με την παραγωγικότητα ενός ηπειρωτικού δασικού οικοσυστήματος.

Φυσικές διεργασίες λειμώνων

Εκτός της υψηλής παραγωγικότητας που αναφέρθηκε προηγουμένως, οι λειμώνες ποσειδωνίας εμφανίζουν και άλλα χαρακτηριστικά. Αποτελούν τη βάση για μια πληθώρα τροφικών αλυσίδων στο θαλάσσιο και παράκτιο οικοσύστημα. Παρουσιάζουν υψηλή παραγωγή σε οξυγόνο. Πχ, στα 10m 1m2 ποσειδωνίας παράγει 14 λίτρα οξυγόνου την ημέρα. Ακόμη οι λειμώνες παρέχουν καταφύγιο σε πολλά είδη οργανισμών. Για κάποια από αυτά αποτελούν αναπαραγωγικό πεδίο, για άλλα καταφύγιο για ανάπτυξη στα πρώιμα στάδια της ζωής τους ενώ για άλλα μόνιμο πεδίο στο οποίο ζουν και τρέφονται. Πάνω από 400 είδη φυτών και αρκετές χιλιάδες είδη ζώων διαβιούν στους λειμώνες ποσειδωνίας, κάνοντας τους ένα μοναδικό hotspot βιοποικιλότητας.

Πέραν της μοναδικής παραγωγικότητάς τους και της βιοποικιλότητάς τους, οι λειμώνες παίζουν σημαντικό ρόλο στα παράκτια οικοσυστήματα. Αποτελούν φραγμούς για τα αιωρούμενα σωματίδια στη στήλη του νερού, το οποίο αποθέτεται μεταξύ των ριζωμάτων της ποσειδωνίας διαμορφώνοντας το πολυποίκιλο οικοσύστημα καθώς και τη βάση στην οποία αναπτύσσονται περαιτέρω τα υποστρώματά της. Οι λειμώνες παίζουν ένα παρόμοιο ρόλο με τα ελόφυτα τα οποία συγκρατούν τις αμμοθίνες στις παραλίες. Ένας σημαντικός ρόλος από την κατακράτηση των αιωρούμενων ιζημάτων στη στήλη του νερού είναι στο ότι βοηθούν στη διαύγεια των υδάτων στις περιοχές όπου εξαπλώνονται. Ακόμη βοηθούν στον έλεγχο της υδροδυναμικότητας μιας περιοχής. Έρευνες έδειξαν ότι η υδροδυναμική της περιοχής όπου συναντώνται οι λειμώνες μειώνεται κατά 10 – 70%.

Αυτό σημαίνει ότι μειώνεται σημαντικά η επαναιώρηση του ιζήματος σε καταστάσεις θύελλας. Επίσης τα η ταχύτητα των ρευμάτων μειώνεται έως και 20% αρκετά εκατοστά πάνω από τα φυλλώματα των λειμώνων.

Σημαντικός είναι ο ρόλος τους ως φυσικά φράγματα. Πίσω από τους λειμώνες ποσειδωνίας, δίνεται η δυνατότητα σχηματισμού λιμνοθαλασσών και προστατευμένων περιοχών. Η μείωση της έντασης των ρευμάτων και των κυματισμών αποτελεί ένα σημαντικό φραγμό από την παράκτια διάβρωση η οποία μεταξύ των άλλων έχει και σημαντικά τουριστικά οφέλη. Επίσης οι θανατοκοινωνίες φανερογάμων βοηθούν σημαντικά στην διατήρηση της παράκτιας ζώνης από τη διάβρωση.

Οικονομικά οφέλη

Λόγω των παραπάνω προαναφερθέντων, οι λειμώνες ποσειδωνίας παρουσιάζουν έντονο οικονομικό ενδιαφέρον. Ειπώθηκε ο ρόλος τους ως σημαντικό καταφύγιο οργανισμών και ως περιοχές θήρευσης. Πολλοί από αυτούς τους οργανισμούς αποτελούν εμπορεύσιμα είδη, όπως μια μεγάλη ποικιλία ψαριών. Από τουριστικής πλευράς επίσης είναι σημαντικοί διότι κρατούν τα νερά διαυγή και σταθεροποιούν την ακτογραμμή. Η καταστροφή των λειμώνων επιφέρει σημαντικά οικονομικά προβλήματα στις περιοχές απ’ όπου εξαφανίζεται. Πχ στην Τυνησία παρατηρήθηκε μείωση αλιευμάτων κατά 34% μετά από την καταστροφή ενός λειμώνα.

Επίσης στην ίδια περιοχή μειώθηκε το πλάτος της ακτής, μειώνοντας σημαντικά τον τουρισμό στην περιοχή αυτή. Γενικά σε παγκόσμια κλίμακα, οι λειμώνες είναι από τα πιο σημαντικά οικοσυστήματα όσων αφορά την οικονομική τους αξία (περίπου 19000 $ ανά εκτάριο), 10 φορές περισσότερο από τα τροπικά δάση και 3 από τους κοραλλιογενείς υφάλους.

Οι λειμώνες ως βιοδείκτες

Η χρήση των λειμώνων ως βιοδείκτες είναι μια διαδικασία η οποία ακολουθείται τα τελευταία χρόνια. Η ποσειδωνία αποτελεί ένα πολύ σημαντικό παράγοντα για την εκτίμηση της ποιότητας των υδάτων, καθώς είναι πολύ ευαίσθητη στη ρύπανση. Η παρουσία της σε μια περιοχή αποτελεί εφάπαξ δείκτη «καθαρότητας» των υδάτων.

Υποβάθμιση λειμώνων

Μετά τη δεκαετία του ’50, οι λειμώνες ποσειδωνίας γνώρισαν μια άνευ προηγουμένου υποβάθμιση, ιδιαιτέρως κοντά σε μεγάλα αστικά κέντρα. Πχ στη Μασσαλία περίπου το 90% από την χαρτογραφημένη περιοχή της ποσειδωνίας κατά τον 19ο αιώνα έχει εξαφανιστεί, ενώ σε άλλες περιοχές της Μεσογείου οι λειμώνες έχουν σχεδόν εξαφανιστεί. Αυτό μπορεί να οφείλεται και σε άλλους παράγοντες, όπως η κλιματική αλλαγή, δηλαδή αύξηση της θερμοκρασίας των υδάτων, στην σπάνια καρποφορία του φυτού ιδίως στη δυτική Μεσόγειο, καθώς και στη φυσική γήρανση των λειμώνων. Όμως είναι προφανές ότι η ανθρωπογενής δραστηριότητα είναι ο κύριος παράγοντας υποβάθμισης και εξαφάνισης λειμώνων.

Η υποβάθμιση συντελείται με πολλούς τρόπους. Η κατασκευή παράκτιων έργων όπως κυματοθραύστες, λιμενικά έργα κ.α., παίζουν σημαντικό ρόλο. Αυτό συμβαίνει διότι αλλάζει το υδροδυναμικό καθεστώς μιας περιοχής με συνέπεια να αλλάζει και το ισοζύγιο ιζηματαπόθεσης. Η αλλαγή στα ισοζύγια αυτά, εκτός της ιζηματαπόθεσης και της διάβρωσης που προκαλούν, παίζουν σημαντικό ρόλο και στην θολερότητα της περιοχής, αυξάνοντάς την σημαντικά. Η μετατόπιση των εκβολών ενός ποταμού και η κατασκευή φραγμάτων αλλάζει το ισοζύγιο των εκροών και παίζει δραστικό ρόλο στους λειμώνες της περιοχής διότι μειώνει την αλατότητα του νερού, αυξάνει τα θρεπτικά στο νερό όπως και το ισοζύγιο ιζήματος στην περιοχή. Η αυξημένη παρουσία θρεπτικών και άλλων ρυπαντών είναι αρνητικός παράγοντας στην ευημερία των λειμώνων γιατί αφενός είναι η βάση της τροφής για το φυτοπλαγκτόν και τα επίφυτα, με αποτέλεσμα τον γρήγορο πολλαπλασιασμό τους και αύξηση της θολερότητας του νερού και αφετέρου η ποσειδωνία δεν είναι ανθεκτική στους ρύπους. Άλλες ανθρωπογενείς δραστηριότητες είναι τα αγκυροβόλια, τα οποία προκαλούν καταστροφές στους λειμώνες και οι τράτες. Οι τράτες κάνουν τη σημαντικότερη ζημιά σε ένα λειμώνα γιατί τα αλιευτικά τους εργαλεία σέρνονται στο βυθό και ξεριζώνουν το ριζικό σύστημα. Άλλες ανθρωπογενείς επιδράσεις είναι τα εκρηκτικά, η πόντιση καλωδίων και αγωγών, οι υδατοκαλλιέργειες, η απόρριψη απορριμμάτων και ο ανταγωνισμός με αλλόχθονα είδη.

Μέτρα προστασίας

Αν και πλήρως κατανοητός ο ρόλος τους στο θαλάσσιο και παράκτιο οικοσύστημα, οι λειμώνες αντιμετωπίζουν ολοένα και αυξανόμενες απειλές όπως αυτές που προαναφέρθηκαν. Κάθε χρόνο χάνεται το 1,5% των λειμώνων παγκοσμίως και έχει συρρικνωθεί περίπου το 30% της περιοχής εξάπλωσης τους από το 1879, που σημαίνει ότι το 1/3 των θετικών ιδιοτήτων τους έχουν χαθεί. Η πλήρης επανεποίκιση των λειμώνων θεωρείται ως μια μη αντιστρέψιμη διαδικασία (πχ στην Ισπανία αυξάνεται 18 cm/αιώνα) λόγω του ότι η ποσειδωνία είναι ένας οργανισμός ο οποίος αναπτύσσει το δίκτυό του εξαιρετικά αργά για τα ανθρώπινα δεδομένα. Μπορεί όμως να περιοριστούν οι άμεσες απειλές για τους λειμώνες (τράτες, βυθοκόρηση, αγκυροβόλια, πόντιση αγωγών κα) έτσι ώστε να μειωθεί ο ρυθμός εξαφάνισής τους και να βοηθήσει το σύστημα να επανακάμψει.

Βάσει των παραπάνω, είναι ουσιώδες 1) να ληφθούν άμεσα μέτρα προστασίας για την διατήρηση των λειμώνων και περιορισμού όλων εκείνων των επιβλαβών διεργασιών και 2) να προωθηθούν όλες εκείνες οι διαδικασίες διατήρησης των λειμώνων με σκοπό να σταματήσει η οπισθοχώρηση τους, η οποία είναι ευεργετική για το παράκτιο οικοσύστημα.

Στην Ε.Ε. οι λειμώνες ποσειδωνίας προστατεύονται από την Οδηγία (92/43/ CEE) ως σύστημα προτεραιότητας (HabitatType 1120: P. oceanicabeds – Posidonionoceanicae). Προστατεύεται από τη Συνθήκη της Βαρκελώνης με το Πρωτόκολλο για τις ιδιαιτέρως προστατευόμενες περιοχές και βιολογικής ποικιλομορφίας στη Μεσόγειο. Πρόσφατα η ποσειδωνία συμπεριλήφθηκε στην Οδηγία για το Πλαίσιο Θαλάσσιας Στρατηγικής (MFSD) (2008/56/EC) ως είδος αναφοράς για τα αγγειόσπερμα. Παράλληλα κάθε κράτος μέλος έχει καθορίσει τη δική του μέθοδο για την αξιολόγηση της κατάστασης των λειμώνων ποσειδωνίας, σύμφωνα με την οδηγία (2000/60/EC). Επιπλέον, κάθε κράτος μέλος είναι υποχρεωμένο να χαρτογραφήσει τα ενδιαιτήματα στα οποία εξαπλώνεται η ποσειδωνία και να τα προστατεύσει. Διεθνής συνθήκες και ευρωπαϊκές οδηγίες και νομοθεσίες (Natura 2000, MSFD) κατόρθωσαν να παρακινήσουν τα περισσότερα μέλη της Ε.Ε. για να χαρτογραφήσουν τους λειμώνες. Να σημειωθεί ότι η καταγραφή των λειμώνων γίνεται με αεροφωτογραφίες, γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών, ενώ πρόσφατα άρχισαν να χρησιμοποιούνται ακουστικές συσκευές και τηλεκατευθυνόμενα υποβρύχιο οχήματα.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Boudouresque C.F., Bernard G., Bonhomme P., Charbonnel E., Diviacco G., Meinesz A., Pergent G., Pergent-Martini C., Ruitton S., Tunesi L., 2012. Protection and conservation of Poseidonia oceanica meadows. RAMOGE and RAC/SPA publisher, Tunis: 1-202.

Dνaz-Almela E. & Duarte C.M. 2008. Management of Natura 2000 habitats. 1120 *Posidonia beds (Posidonion oceanicae). European Commission.

RAC/SPA – UNEP/MAP, 2014. Monitoring protocol for Posidonia oceanica beds. By Guala I, Nikolic V, Ivesa L, Di Carlo G, Rajkovic Z, Rodic P, Jelic K. Ed. RAC/SPA – MedMPAnet Project, Tunis. 37 pages + annexes.

Telesca L., Belluscio A., Criscoli A., Ardizzone G., Apostolaki E.T., Fraschetti S., Gristina M., Knittweis M., Martin C.S., Pergent G., Alagna A., Badalamenti F., Garofalo G., Gerakaris V., Pace M.L., Pergent-Martini C. & Salomidi M., 2015. Seagrass meadows (Posidonia oceanica) distribution and trajectories of change. Scientific Reports, 5 :12505.

Rotini A., Micheli C., Valiante L., & Migliore L., 2011. Assessment of Posidonia oceanica (L.) Delile conservation status by standard and putative approaches: the case study of Santa Marinella meadow (Italy, W Mediterranean). Open Journal of Ecology, 1: 2: 48-56.

Sanz-Lazaro C., Malea P., Apostolaki E.T., Kalantzi I., Marın A., & Karakassis I., 2012. The role of the seagrass Posidonia oceanica in the cycling of trace elements. Biogeosciences, 9: 2497–2507.