Περί Ομηρικής Ιθάκης: «Το ταξίδι του Τηλέμαχου»

Του Χρήστου Τζάκου

Έχουν περάσει δέκα χρόνια απ’ όταν έπεσε η Τροία. Ο Τηλέμαχος είναι τώρα άνδρας. Πλησιάζει τα 22. Η θλίψη του όμως είναι μεγάλη. Ο πατέρας του άφαντος. Επιπλέον, οι θρασύτατοι μνηστήρες έχουν επιβληθεί στο νησί και τον απειλούν με θάνατο. Η Αθηνά τον προτρέπει να επισκεφθεί την Πύλο. Ο πολέμαρχος των Αχαιών, ο Νέστωρ, ίσως γνωρίζει κάτι για την τύχη του πατέρα του. Με την βοήθεια του Μέντορα συγκεντρώνει πλήρωμα. Η αγαπημένη του παραμάνα, η Ευρύκλεια, τους προμηθεύει τ’ αναγκαία και μόλις πέφτει το σκοτάδι, σαλπάρουν με δυνατό Ζέφυρο.

Στην Πύλο

Η συμμετοχή του βασιλιά της Πύλου, Νέστορα, στα Τρωικά, υπήρξε πολύ σημαντική. Έλαβε μέρος με 90 (ενενήντα) πλοία, δηλαδή ήταν η δεύτερη σε μέγεθος δύναμη του εκστρατευτικού σώματος, μετά τον στόλο του αρχιστράτηγου Αγαμέμνονα που αριθμούσε 100 (εκατό) σκάφη. Ήταν ήρεμος, σοφός, έμπειρος και γλυκομίλητος. Ο Όμηρος τον αποκαλεί μέγα κύδος Αχαιών (μεγάλη δόξα των Αχαιών).

Την εποχή εκείνη, η Πύλος είχε φθάσει στο απόγειο της ακμής της. Πλούτος και δύναμη χαρακτήριζαν αυτό το πολύ σημαντικό Μυκηναϊκό βασίλειο.

Το 1939, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως το θαυμάσιο ανάκτορο του Νέστορα μαζί με άλλα καταπληκτικά ευρήματα, ανάμεσα στα οποία και πλήθος από ανεπίγραφες πήλινες πινακίδες, οι οποίες έδωσαν το υλικό αποκρυπτογράφησης της «Γραμμικής Β’», της πρώιμης δηλαδή Ελληνικής γραφής.

Ο Τηλέμαχος έφθασε στην Πύλο με το φως της ημέρας. Ο Νέστορας και οι έξη (6) γυιοί του τον καλοδέχτηκαν. Ολόκληρη η τρίτη ραψωδία της Οδύσσειας περιγράφει αυτή τη συνάντηση καθώς και τις συνομιλίες τους. Οι πληροφορίες όμως που συγκέντρωσε εκεί για την τύχη του πατέρα του ήσαν μηδαμινές. Ο γερο – πολέμαρχος δεν γνώριζε πολλά. Του υπέδειξε να ρωτήσει και τον Μενέλαο στη Σπάρτη.

Ένας από τους υιούς του, ο Πεισίστρατος θα πήγαινε μαζί του, ως εκεί. Πράγματι, ένα θαυμάσιο γρήγορο άρμα με δυνατά άλογα τους έφερε την μεθεπόμενη ημέρα στη Σπάρτη, μ’ έναν ενδιάμεσο σταθμό στις Φηρές, για διανυκτέρευση.

Στη Σπάρτη

Ο Μενέλαος είχε γυρίσει από την Τροία μετά πολύχρονη ταλαιπωρία, αλλά έχοντας πλέον μαζί του την ωραία Ελένη, την θεία του Τηλέμαχου (πρώτη εξαδέλφη της Πηνελόπης). Η περιγραφή του Ομήρου για το ανάκτορο της Σπάρτης είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Η πολυτέλεια αποδίδεται με χρυσάφι, κεχριμπάρι (ήλεκτρον), ασήμι και ελεφαντοκόκκαλο. Ο Τηλέμαχος μένει έκπληκτος. Δεν έχει ξαναδεί κάτι τέτοιο. Καμία σύγκριση με το ανάκτορο της Ιθάκης, όπου επικρατεί ο χαλκός και το ξύλο.

Ακολουθούν μακρές συζητήσεις στο φιλόξενο περιβάλλον του Σπαρτιάτη ηγεμόνα. Λέγονται πολλά για τον πόλεμο της Τροίας και τα μετέπειτα. Η τελευταία πληροφορία για τον Οδυσσέα είναι ότι τον κρατά η Καλυψώ στο νησί της, σχεδόν αιχμάλωτο.

Ο Μενέλαος και η ωραία Ελένη φιλοξένησαν τον Τηλέμαχο 28 ημέρες. Το διάστημα αυτό προκύπτει αβίαστα, εάν προσμετρήσουμε (χρονικά) τις δραστηριότητες του Οδυσσέα, τις οποίες περιγράφει, παράλληλα, ο δαιμόνιος ποιητής, με μεγάλη ακρίβεια. Ίσως ο νεαρός ταξιδιώτης να παρέμενε περισσότερο στο ανάκτορο της όμορφης θείας του, εάν δεν τον πίεζε η Αθηνά ν’ αναχωρήσει.

Τα λόγια με τα οποία τον καθοδήγησε για την επιστροφή του, έχουν ιδιαίτερη σημασία και βάρος για όποιον ενδιαφέρεται να κατανοήσει την Γεωγραφία της Ομηρικής Ιθάκης. Του είπε, μεταξύ άλλων, (ραψ. ο, στίχοι 28-38): «οι μνηστήρες σε παραφυλάνε προσεκτικά στον πορθμό Ιθάκης και Σάμης για να σε σκοτώσουν… Ν’ απομακρύνεις από τα νησιά το πλοίο σου και να ταξιδεύεις νύχτα… Στην πρώτη ακτή της Ιθάκης που θα φθάσεις, δώσε εντολή, οι σύντροφοί σου και το πλοίο να τραβήξουν για την πόλη, ενώ εσύ πρώτα να πας στο χοιροβοσκό (εννοεί τον Εύμαιο)».

Οι στίχοι αυτοί μας δίνουν τέσσερα ακλόνητα συμπεράσματα: 1. Η Ιθάκη και η Σάμη είναι νησιά 2. τα νησιά αυτά σχηματίζουν πορθμό μεταξύ τους και συνεπώς βρίσκονται κοντά το ένα με το άλλο 3. ταξιδεύοντας από Πύλο για Ιθάκη, είναι δυνατόν να φθάσουμε στον προορισμό μας και με άλλο τρόπο, δηλαδή, ακολουθώντας θαλάσσια διαδρομή τέτοια, η οποία να μας επιτρέπει να πλέουμε μακρυά από τα δύο νησιά και από τον πορθμό που σχηματίζουν. 4 ο Τηλέμαχος θα πρέπει να βγει σε μια ακτή της Ιθάκης έξω από τον πορθμό, ασφαλής και μακρυά από την πόλη (άστυ).

Η επιστροφή

Τα λόγια της Αθηνάς ταρακούνησαν τον Τηλέμαχο. Γύρισε αμέσως στην Πύλο από τον ίδιο δρόμο, πήγε κατευθείαν στο σκάφος του, σήκωσε πανιά και απέπλευσε με ούριο άνεμο. Στο σημείο αυτό, διαβάζουμε στην ίδια ραψωδία (ο) στους στίχους 297-300: «… πλησίασε (το πλοίο) στις Φεές και στην Ήλιδα… από κει πάλι, το κατηύθυνε (το πλοίο) στις θοές νήσους (νήσοισιν θοήσιν) ενώ τον βασάνιζε η σκέψη αν θα ξεφύγει τον θάνατο ή θα χαθεί».

Ακολουθώντας λοιπόν με προσήλωση τις υποδείξεις της Αθηνάς, ο Τηλέμαχος δεν κατηύθυνε το πλοίο του προς Ιθάκη και Σάμη (σημερινή Κεφαλληνία), αλλά με συνεχή ακτοπλοΐα, παρέκαμψε το Κατάκωλο (Φεές) και παραπλέοντας την Ήλιδα (Β.Δ. ακτές Πελοποννήσου από Κυλλήνη μέχρι Άραξο) έβαλε πλώρη προς τις θοές νήσους (νήσοισιν θοήσιν).

Ποιά είναι αυτά τα νησιά;

Η λέξη θοός σημαίνει οξύς (μυτερός). Στη ραψ. ι 327, ο Οδυσσέας εθόωσε (=ώξυνε) την άκρη του ξύλου που έμπηξε στο μάτι του κύκλωπα Πολύφημου. Οι θοές νήσοι, λοιπόν, είναι οι σημερινές Οξειές ή Οξείες, οι οποίες συγκροτούν το σύμπλεγμα των νοτιών Εχινάδων. Απ’ αυτές, μια διατηρεί ακόμη και σήμερα αυτό το όνομα. Είναι η γνωστή μας Οξειά κοντά στις εκβολές του Αχελώου, η οποία μάλιστα διαθέτει και μεγάλο φάρο.

Θα ήταν ωστόσο παράλειψη, να μην αναφέρουμε εδώ, οτι κατά τον διάσημο γεωγράφο Στράβωνα (450,1) το πανάρχαιο όνομα του Αχελώου ποταμού ήταν Θόας. Ακόμη, ο ίδιος γεωγράφος μας λέγει (458,19) οτι «εις τας Εχινάδας νήσους ανήκουν και οι καλούμεναι Οξείαι, τας οποίας ο ποιητής (Όμηρος) απεκάλεσε Θοάς».

Έτσι, από τις Οξειές (νότιες Εχινάδες) πέρασε ο Τηλέμαχος στην Ιθάκη και βγήκε σε μια ακτή μακριά από τον πορθμό, αποφεύγοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τον κίνδυνο της ενέδρας των μνηστήρων. Από το «Άντρι» μέχρι το «Σαρακίνικο», υπάρχουν πολλά σημεία κατάλληλα γι’ αποβίβαση, τα οποία εξυπηρετούν όλα θαυμάσια την Ομηρική διήγηση. Από το σημείο που βγήκε, περπάτησε μόνος του μέχρι την αγροικία του Εύμαιου.

Γεωγραφία και λογική

Οι Λευκαδιστές ισχυρίζονται ότι ο θαλάσσιος χώρος μεταξύ Λευκάδας (δήθεν Ομηρικής Ιθάκης) και Ιθάκης (δήθεν Ομηρικής Σάμης) είναι ο πορθμός της ενέδρας των μνηστήρων. Επίσης, ότι το νησί Αρκούδι είναι ο Ομηρική Αστερίς όπου στήθηκε η ενέδρα.

Σε δημοσίευμα μας (ΑΕΡΟΠΟΣ, τεύχος 11) αναλύσαμε το γιατί ο θαλάσσιος χώρος μεταξύ Λευκάδας και Ιθάκης δεν είναι πορθμός. Εδώ θα προσθέσουμε ακόμη, ότι ο θαλάσσιος αυτός χώρος, δεν σχηματίζεται αποκλειστικά μεταξύ (2) νήσων -όπως απαιτεί το Ομηρικό κείμενο για τον πορθμό της ενέδρας των μνηστήρων- αλλά μεταξύ τριών (3) νήσων: της Λευκάδας, της Κεφαλληνίας και της Ιθάκης.

Όμως, το σημαντικότερο είναι άλλο. Η επιστροφή του Τηλέμαχου από την Πύλο στην (δήθεν Ιθάκη) Λευκάδα, δεν ανταποκρίνεται στην Ομηρική περιγραφή. Είναι τελείως αδύνατον, ερχόμενος από τις Οξειές, να φθάση και ν’ αποβιβασθεί σε κάποια ακτή της Λευκάδας χωρίς να περάσει από τον θαλάσσιο χώρο που προαναφέραμε (τον δήθεν πορθμό). Αλλά ο Όμηρος είναι κατηγορηματικός: Ο Τηλέμαχος επέστρεψε στην Ιθάκη αποφεύγοντας τελείως τον πορθμό της ενέδρας των μνηστήρων και αποβιβάστηκε σε κάποια ακτή, μακρυά και απ’ αυτόν (τον πορθμό) αλλά και από την πόλη (άστυ).

Και βέβαια είναι αυτονόητο, οτι λέγοντας ο ποιητής «πρώτη ακτή», για τον ερχόμενο από τις Οξειές, εννοεί κάποια ακτή στο νότιο μέρος του νησιού.

Ίσως κάποιος σκεφθεί οτι, από τις Οξειές ο Τηλέμαχος κατευθύνθηκε προς τον Αστακό, από κει (χωρίς ν’ απομακρυνθεί από τις Ακαρνανικές ακτές) πέρασε πίσω από τον Κάλαμο και το Μεγανήσι και τελικά βγήκε στην περιοχή του Βλυχού, κοντά στο Νυδρί ή και πιο πάνω. Κατ’ αρχήν, η περιοχή αυτή απέχει πολύ από το νότιο μέρος της Λευκάδας και δεν μπορεί με τίποτα να θεωρηθεί ως «πρώτη ακτή».

Δεύτερο και σπουδαιότερο, στον Βλυχό οι Λευκαδιστές τοποθετούν το άστυ της (δήθεν) Ομηρικής Ιθάκης και εκεί μάλιστα, στο Νυδρί, έκανε τις ανασκαφές του ο σημαιοφόρος τους, ο Γουλιέλμος Δαίρπφελδ.

Σύμφωνα όμως με το Ομηρικό κείμενο, ο Τηλέμαχος βγήκε τις πρωινές ώρες στην πρώτη ακτή της Ιθάκης, πολύ μακρυά από την πόλη (άστυ) και χωρίς να πλησιάσει καθόλου προς αυτήν. Το πλοίο του, χωρίς τον ίδιο, συνέχισε και έφθασε στον λιμένα του άστεως μετά από αρκετό χρόνο.

Πρέπει να υπογραμμίσουμε ιδιαιτέρως το γεγονός, ότι ο Τηλέμαχος δεν έπρεπε να πλησιάσει ούτε στην πόλη (άστυ) της Ιθάκης, σύμφωνα με τις υποδείξεις της Αθηνάς. Και τούτο, διότι στον πορθμό τον παραφύλαξαν μόνον είκοσι ένας (21) από τους μνηστήρες (ραψ. δ 669, 778). Οι υπόλοιποι ογδόντα επτά (87) ήσαν συγκεντρωμένοι στην περιοχή του άστεως και του βασιλικού μεγάρου, δηλαδή μέσα και γύρω από την πόλη της Ιθάκης. Έτσι, ο κίνδυνος, υπήρχε και στον πορθμό, αλλά και στην πόλη.

Επιπλέον, η εντολή της Αθηνάς, να μεταβεί στον Εύμαιο μόλις φθάσει στην Ιθάκη, εξοικονομεί και την περαιτέρω πλοκή του έπους, αφού εκεί, στην αγροικία του αρχιχοιροβοσκού, θα συναντηθούν πατέρας με γυιό και θα σχεδιάσουν την μνηστηροφονία.

Και οι Κεφαλληνίζοντες; Τι έχουν να πουν;

– Εάν η Κεφαλληνία (Ομηρική Σάμη) είναι η πατρίδα του Οδυσσέα, τότε τι γύρευε ο Τηλέμαχος στις Οξειές; Το λογικό θα ήταν, από την παραλία της Ήλιδος (Κυλλήνη) να κατευθυνθεί (κατευθείαν) σε κάποια ακτή στο νότιο ή νοτιοδυτικό μέρος της μεγαλονήσου. Περισσότερα δεν χρειάζονται!

Τέλος, πρέπει να δώσουμε μια εξήγηση στο γεγονός οτι, ο Τηλέμαχος έκανε τόση μεγάλη λοξοδρομία, μέχρι τις Οξειές. Η απάντηση βρίσκεται στη ραψ. π 367-368. Οι μνηστήρες ενεδρεύοντες, περιπολούσαν και στην ανοιχτή θάλασσα (ενί πόντω) εκτός πορθμού. Ήταν, συνεπώς, καθαρά ζήτημα ασφαλείας γι’ αυτόν. Η επιστροφή, λοιπόν, του Τηλέμαχου από το ταξίδι του σε Πύλο και Σπάρτη, πραγματοποιήθηκε με μία θαλάσσια διαδρομή, η περιγραφή της οποίας αφοπλίζει τελείως Κεφαλληνίζοντες και Λευκαδιστές.

Ο ερχομός του από τις Οξειές, σε συνδυασμό με την ενέδρα των μνηστήρων στον μοναδικό πορθμό της Ομηρικής Ιθάκης, ζωγραφίζουν με άφθαστη τελειότητα την ταυτότητα της ένδοξης πατρίδος του Οδυσσέα. Ο Μέγας Όμηρος, τέλειος γνώστης της περιοχής και απόλυτα ακριβής (όπως πάντα) στις περιγραφές του, έδωσε γι’ άλλη μια φορά (με την μοναδική δεξιοτεχνία του λόγου του) μαθήματα Γεωγραφίας σε Κεφαλληνίζοντες, Λευκαδιστές και όσους άλλους έχουν πλανηθεί στο ζήτημα της Ομηρικής Ιθάκης.

– Χαίρε Όμηρε!

– Χαίρε της Γεωγραφίας Διδάσκαλε!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Ομήρου Οδύσσεια, στερεότυπο κείμενο Λειψίας.
2. Κοφινιώτη Ευ.: Ομηρική Γεωγραφία, 1884.
3. Κοφινιώτη Ευ.: Ομηρικόν Λεξικόν, 1886.
4. Λορεντζάτου Παν.: Ομηρικόν Λεξικόν 1995.
5. Πανταζίδου ι. (Κρουσίου): Λεξικόν Ομηρικόν, 1892.
6. Μπαλτά Χαρ.: Η Πύλος (από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι Παυσανίου), 1968.

Πίνακας: Kauffmann, Angelica, The return of Telemachus

(Πηγή: ithacanews.gr)
_______________________________
Σχετικά:
«H παλαιότητα του Ομήρου, η Αστερίς και η πραγματική Ιθάκη», του Κώστα Δούκα (Πρώτο Μέρος) (2009)
“H παλαιότητα του Ομήρου, η Αστερίς και η πραγματική Ιθάκη», του Κώστα Δούκα – Δεύτερο Μέρος (2009)
Αρκούδι…Το νησί, ο κυρ-Χρήστος και ο Όμηρος… (2011)
Μια ενδιαφέρουσα μελέτη για την Ομηρική νήσο Αστερίς (2012)