Η αναστήλωση της βυζαντινής εκκλησίας της Οδηγήτριας το 1960 και οι σπουδαίες τοιχογραφίες της πριν την αποτοίχισή τους το 1968-1969

Εκκλησία Οδηγήτριας στη Λευκάδα, ανατολική όψη (1960)

Στα 1960 η Αρχαιολογική Εταιρεία ξεκινά για πρώτη φορά στερεωτικές εργασίες στην ετοιμόρροπη εκκλησία της άλλοτε Μονής Οδηγήτριας στην Απόλπαινα, που βρίσκεται σε απόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων νότια της πόλης της Λευκάδας. Η μονόκλιτη ξυλόστεγη Βασιλική, που χρονολογείται στα μέσα περίπου του 1450, στην εποχή των Τόκκων, είχε υποστεί μεγάλες ζημιές εξαιτίας των σεισμών και δευτερευόντως, όπως μόλις πρόσφατα διαβάσαμε, λόγω βανδαλισμών κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Τοιχογραφία Αναλήψεως, λεπτομέρεια

Στο εσωτερικό της διασώζονταν την εποχή εκείνη σε άθλια κατάσταση οι σπουδαίες τοιχογραφίες της, τις οποίες είχε, μεταξύ άλλων, επισημάνει με άρθρο του το 1960 στο περιοδικό «Ζυγός» ο Π. Ροντογιάννης. Η κατάσταση του μνημείου ήταν ελεεινή. Η εκκλησία ετοιμόρροπη. Οι τοίχοι της είχαν ανοίξει και η στέγη ήταν σαπισμένη. Επίσης, σε κάποιες προγενέστερες στερεωτικές εργασίες, με πρωτοβουλία των κατοίκων, είχε αφαιρεθεί μέρος του ύψους των τοίχων για να μειωθεί το βάρος.

Τοιχογραφία Αναλήψεως, λεπτομέρεια, η Θεοτόκος

Την εποχή εκείνη -1960- ξεκινούν με εντολή της Διεύθυνσης Αναστήλωσης οι στερεωτικές εργασίες. Τις εργασίες εποπτεύει ο καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτριος Πάλλας, γιος ιερέα και Θεολόγος ο ίδιος, πέρα από την ιδιότητα του ως αρχαιολόγος. Αντικαταστάθηκε η στέγη, «δέθηκαν» οι τοίχοι στην κορυφή τους περιμετρικά με ενιαία ζώνη από οπλισμένο τσιμεντοκονίαμα και εντοιχίστηκε η νότια θύρα. Για αισθητικούς λόγους η συνεκτική ζώνη αποκρύφτηκε και από τις δύο μεριές με αργολιθοδομή. Για να αερίζεται εσωτερικά η εκκλησία και να περιοριστεί ει το δυνατόν η υγρασία αποφεύχθηκε η παρεμβολή τοιχοδομίας μεταξύ της κορυφής των τοίχων και της ξύλινης στέγης, η οποία επεκτάθηκε λίγο προς τα έξω για να προστατευθούν οι τοιχογραφίες. Αφαιρέθηκαν ακόμη όλα τα νεώτερα εξωτερικά επιχρίσματα, όπου ήταν δυνατόν, ώστε να φανεί η πλινθοπερίβλητος τοιχοδομία που είχε χρησιμοποιηθεί στα μέρη της εκκλησίας που προσφέρονταν για θέα.

Τοιχογραφία Αναλήψεως, λεπτομέρεια, ο Άγγελος

Επίσης, κατά τη διάρκεια των στερεωτικών εργασιών αποκαλύφθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους οι τοιχογραφίες που διατηρούνταν σε κάπως καλή κατάσταση και προστατεύονταν από το φλοιό που είχαν σχηματίσει τα ασβεστώματα. Η εργασία αυτή έγινε με μεγάλη προσοχή και μόνο όπου ήταν δυνατό να αποσπασθεί ο φλοιός του ασβέστη, αλλά το μεγαλύτερο μέρος των τοιχογραφιών είτε ήταν τελείως κατεστραμμένο είτε διασώθηκε σε κακή κατάσταση, γιατί η εκκλησία θα πρέπει να είχε μείνει στο παρελθόν για πολύ καιρό χωρίς στέγη.

Τοιχογραφία Αναλήψεως, λεπτομέρεια, Όμιλος Αποστόλων

Γράφει το 1960 για τις τοιχογραφίες της Οδηγήτριας ο Δημήτριος Πάλλας: «Αι τοιχογραφίαι της Οδηγήτριας χρονολογούμεναι συγχρόνως προς το οικοδόμημα περί τα μέσα του 15ου αιώνος, είναι εξόχως ενδιαφέρουσαι, διότι είναι έργα Ελλήνων ζωγράφων και δι΄ εκκλησίαν του ανατολικού δόγματος, αλλ΄ επηρεασμένων εκ του ύφους, ενίοτε δε και εκ μορφών της οψίμου γοτθικής ζωγραφικής, της γνωστής ως ζωγραφικής «κοσμοπολιτικού» ή «διεθνούς» ύφους».

Τοιχογραφίες του ανατολικού τοίχου

Κατ΄ αυτό τον τρόπο σώθηκε σε πρώτη φάση το μνημείο. Υπολείπονταν ακόμη να στερεωθούν από ειδικό οι τοιχογραφίες και να ολοκληρωθεί η αποκάλυψη και ο καθαρισμός τους. Ο Πάλλας συνιστά ακόμη την εποχή εκείνη: «Επειδή δ΄ αι τοιχογραφίαι της Οδηγήτριας αντιπροσωπεύουν καλλιτεχνικήν τάσιν, παραδείγματα της οποίας σπανίζουν εις την Ελλάδα, λόγω δ΄ επίσης της εξαιρετικής ποιότητάς των ως και επειδή δεν είναι απολύτως εξησφαλισμένη η αντοχή του κτηρίου, μάλιστα εις περιοχήν πληττομένην υπό σεισμών, φρονώ ότι θ΄ απετέλει πράξιν προνοίας η έγκαιρος αποτείχισίς των».

Τοιχογραφία Αναλήψεως, μετά την αποκατάστασή της και όπως εκτίθεται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο

Τοιχογραφίες της Οδηγήτριας σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο

Αυτό θα συμβεί τελικά λίγα χρόνια αργότερα. Το 1968 η Αρχαιολογική Εταιρεία αναλαμβάνει εκ νέου, ύστερα από χρονίζον αίτημα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, την πλήρη αποκάλυψη και συντήρηση των τοιχογραφιών της αναστηλωμένης εκκλησίας. Τις εργασίες επιβλέπει και πάλι ο Δημήτριος Πάλλας. Ο ίδιος σημειώνει και πάλι την εποχή εκείνη για την σπουδαιότητα των τοιχογραφιών «Αι τοιχογραφίαι είναι πολύ κακοποιημέναι και εφθαρμέναι· τα καλύτερον διατηρούμενα μέρη των διασώζονται εις τον ανατολικόν τοίχον. Φαίνονται όμως έργα εξαιρετικώς ικανού βυζαντινού τεχνίτου, το ιδιαίτερον δε ενδιαφέρον των έγκειται εις το ότι αντιπροσωπεύουν αύται τάσιν ανανεώσεως των εκφραστικών τρόπων της βυζαντινής ζωγραφικής δια συνειδητής στροφής προς καλλιτεχνικάς μορφάς της οψίμου γοτθικής τέχνης, της «διεθνούς» φάσεώς της. Προερχόμεναι εκ των ιστάτων χρόνων του Βυζαντίου, απηχούν το διαχύτως υπάρχον τότε πνεύμα αμφιβολίας των βυζαντινών προς τας αξίας του πολιτισμού των».

Εκκλησία Οδηγήτριας στη Λευκάδα, νοτιοανατολική όψη μετά τις αναστηλωτικές εργασίες το 1960

Στις εργασίες που έγιναν το 1968 αποτοιχίστηκαν, αφού προηγούμενα φωτογραφήθηκαν και σχεδιάστηκαν, από την συντηρήτρια κα Φλωρεντία Καλαμάρα μόνο οι τοιχογραφίες του νότιου τμήματος της εκκλησίας, που μεταφέρθηκαν στην συνέχεια για περαιτέρω επεξεργασία στο κεντρικό εργαστήριο συντήρησης του Βυζαντινού Μουσείου. Αποτοιχίστηκαν επίσης την ίδια χρονιά, για λόγους ασφάλειας, τα δύο σωζόμενα εντετοιχισμένα πινάκια, από τα πέντε που υπήρχαν αρχικά, εξωτερικά πάνω από την κόγχη του ιερού, «προϊόντα ισπανομαυριτανικού εργαστηρίου της Βαλεντίας (Valencia)», τα οποία μεταφέρθηκαν για να φυλαχτούν στην τότε Αρχαιολογική συλλογή Λευκάδος.


Αποτοιχισθέν πινάκιο, εσωτερική (αριστ.) και εξωτερική (δεξ.) όψη

Οι εργασίες αποτοίχισης θα συνεχιστούν και θα περατωθούν τον επόμενο χρόνο, το 1969, από συνεργείο του κεντρικού εργαστηρίου συντήρησης. Όλα τα τμήματα μεταφέρθηκαν στο κεντρικό εργαστήριο του Βυζαντινού Μουσείου για περαιτέρω επεξεργασία. Εκεί παρέμειναν έκτοτε, στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, όπου έχουν εκτεθεί επανειλημμένα στο κοινό.

Η εκκλησία της Οδηγήτριας πριν έναν περίπου χρόνο (2017)

Στα 1980 και ίσως και αργότερα έγιναν πάλι εργασίες αναστήλωσης της εκκλησίας η οποία έχει απαλλοτριωθεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία μαζί με τα πέριξ κτίσματα. Την τελευταία φορά που περάσαμε πάλι από εκεί, πριν ένα χρόνο περίπου, η εκκλησία, χτυπημένη για μια ακόμη φορά από το σεισμό του 2015, βρισκόταν στην χείριστη και πάλι κατάσταση, με την στέγη της να είναι καλυμμένη … με μουσαμά!

Άλμπουμ με 28 φωτογραφίες