Η άνοδος των αστών στη Λευκάδα τα χρόνια της Ένωσης (Μέρος πρώτο)

Του Τριαντάφυλλου Ε. Σκλαβενίτη

Η Ένωση βρήκε τη Λευκάδα, όπως και τα άλλα Ιόνια νησιά, με την κοινωνική ανισότητα να κυριαρχεί και κύριο χαρακτηριστικό τη σύγκρουση των αριστοκρατών και των ανερχόμενων μεσαίων και λαϊκών στρωμάτων, με ένταση πρωτόγνωρη, όσο και αν αυτή δεν ξέφευγε από τα νόμιμα πλαίσια. Διαβάζουμε στα Απομνημονεύματα του Γεωργίου Βερύκιου 1870:

«Τοιαύτα ουν εγένετο τα αίτια της εν Ιονίω φοβεράς διαπάλης των τε αριστοκρατικών και του λαού: καθάπερ και νυν έτι αναφαίνεταί που η του πλήθους προς τους προκρίτους δυσμένεια, ουδαμού της άλλης Ελλάδος υφισταμένη»¹.

Η εφημερίδα Λευκάς

Με αυτή την διχοτομία αριστοκράτες – λαός, που αναγόταν στα χρόνια της Βενετοκρατίας, προσλαμβάνονταν κατ΄ αρχήν και στη Λευκάδα τα δύο στρατόπεδα της σύγκρουσης. Έγραφε η εφημερίδα Λευκάς τον Απρίλιο του 1866, παραμονές των δημοτικών εκλογών, των πρώτων με καθολική ψηφοφορία του ανδρικού πληθυσμού:

«Ο Λαός εν τη επαρχία ταύτη είναι διηρημένος εις δύο κοινωνικάς τάξεις. Η μία περιλαμβάνει τους Αριστοκράτας και υποστηρικτάς αυτών, η δε άλλη τον κοινόν Λαόν και τους εχθρούς των προνομίων. Εις έκαστον Δήμον επροτάνθησαν υποψήφιοι Δήμαρχοι, Πάρεδροι και Σύμβουλοι εξ εκάστης των ανωτέρω δύο τάξεων, και αμφότερα τα πολιτικά αυτά κόμματα καταβάλλωσι πάσαν προσπάθειαν προς επιτυχίαν των υποψηφίων των εν ταις Δημοτικαίς εκλογές. Ο Λαός εξέδωκε Πρόγραμμα, δι΄ ου εδημοσίευσε την απόφασίν του, ότι εννοεί να λάβη μέρος δια της προσωπικότητός του εις τα δημόσια, από τα οποία απεκλείετο επι Προστασίας παρά των προνομιούχων, και ότι η σημαία του είναι η ορθόνοια, η ειλικρίνεια, ο πατριωτισμός και η προς νέαν κατάστασιν των πραγμάτων αφομοίωσις. Πρώτην δε ήδη φοράν ο Λαός εσυσσωματώθη και αναφανδόν αντιπαρατάττεται κατά της ενταύθα λεγομένης «Μπερούκας» προς τον σκοπόν να καταβάλη αυτήν και να την αποκλείση από τας Δημοτικάς θέσεις. […] Καίτοι ο λαός είναι φανατικός κατ΄ αυτής, επιθυμεί μόνον τούτο να καταβάλη αυτήν δια των νομίμων μέσων»².

Το απόσπασμα υπαινίσσεται ότι ανάμεσα στις δύο παρατάξεις, των αριστοκρατών και του λαού, υπήρχε ένας ενδιάμεσος χώρος από τον οποίον και οι άρχοντες έβρισκαν κάποιους υποστηρικτές, αλλά και ο κοινός λαός έβρισκε συμμάχους τους εχθρούς των προνομίων. Αν εξετάσουμε όμως τους καταλόγους των υποψηφίων για τις δημοτικές εκλογές στην πόλη της Λευκάδας, και μάλιστα αυτούς που πρότεινε η παράταξη του λαού, θα βρούμε πολλούς μεγαλεμπόρους και πλοιοκτήτες της αστικής τάξης, που είχε διαμορφωθεί στην πόλη τις τελευταίες δεκαετίες της Αγγλικής Προστασίας.

Αναζητώντας τις απαρχές των διαφοροποιήσεων των εκπροσώπων της μεσαίας τάξης, ίσως θα πρέπει να θυμηθούμε την απροθυμία των νοικοκυραίων της πόλης να ακολουθήσουν τους άρχοντες και τους Άγγλους στις ενέργειες καταστολής της εξέγερσης των χωρικών το 1819, με αποτέλεσμα να κατηγορηθούν ως υποκινητές των στασιαστών και πρόθυμοι να συμμαχήσουν με τα λαϊκά στρώματα της πόλης, των οποίων η στάση ήταν εχθρική προς την εξουσία. Το 1849 η εξουσία έφθασε σε συλλήψεις πολιτών «ένεκα των φιλελευθέρων εκφράσεών των»³.

Ο φόβος εκείνος για τη συμμαχία μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων τώρα ήταν εντελώς δικαιολογημένος. Η μεσαία αστική τάξη με επικεφαλής τους μεγαλεμπόρους και τους πλοιοκτήτες, δημιούργημα του πολιτικοοικονομικού πλαισίου της Αγγλικής Προστασίας, αλλά και συντελεστής της Ένωσης, ενώνεται με τη λαϊκή τάξη στο κλίμα της ελευθερίας και αισιοδοξίας που δημιουργήθηκε⁴.

Πρόγραμμα του Πολιτικού Συλλόγου «Η Αδελφότης»

Τους ακολουθούσαν επιστήμονες, γιατροί και δικηγόροι και ακόμη τεχνίτες και επαγγελματίες. Τον τόνο έδιναν οι επιστήμονες και οι λόγιοι, λογοτέχνες και ποιητές, που αναγνώριζαν αρχηγό τους τον ποιητή και πολιτικό Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Τα κηρύγματά τους για αδελφότητα, κοινωνική, συνεργατική και συνεταιριστική δράση, ακολουθούν η ίδρυση του πολιτικού Συλλόγου «Η Αδελφότης» (1864). Ακολούθησε η ίδρυση τυπογραφείου και η έκδοση φυλλαδίων και βιβλίων για τη διαφώτιση του λαού ⁵, καθώς και της εφημερίδας της Λευκάς (1866-1869). Παρόλους τους διωγμούς και τις κατασχέσεις της Αστυνομίας «Η Αδελφότης» κατάφερε να περάσει στο εκλογικό σώμα τα νέα μηνύματα, όπως φάνηκε στις δημαρχιακές εκλογές του 1866, οι οποίες ήταν νικηφόρες για τους νέους αστούς. Η Λευκάς δημοσίευσε άρθρα με αναλύσεις πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων, με γνώσεις και επιχειρήματα, ενώ οι νέοι λογοτέχνες δημοσίευσαν διαλόγους και ποιήματα με σατιρικά στοιχεία⁶.

Τα καπέλλα πεσομένα -και τα φέσα υψωμένα
Εφουμίσαν το παζάρι -μ΄ άλλο χρώμα μ΄ άλλη χάρι.
Κοινωνία γυρισμένη -αρχοντιά ξεπεσωμένη
Πως εγίνης ομοιότης -ένα πλάσμα αδελφό της.
Περασμένα μεγαλεία -είναι πλια μυθολογία
Άρχοντας κι αργαστηριάρης -τρατολόγος, ταβερνιάρης
Είναι ίσοι, πράγμα ένα -αδελφάκι΄ αγαπημένα·
Κάρτα, ζύγι, καλαμήδι -καλαπόδι και κοτσίδι,
Πένα, φκιάρι και σκαφήδι -άργανο, τζαπί, σφηρίδι,
Είναι όλ΄ αδελφωμένα -μια χαρά συγχονευμένα.
Πλατοβράκια κ΄ εξουσία -αφομοίωσαν σε μία
Ω Λαέ, χωρίς Χημεία -πως να φτιάνεις μια ουσία⁷.

(Πηγή: Ανάτυπο άρθρου που δημοσιεύτηκε στα Πρακτικά του Επιστημονικού Συνεδρίου «Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα, 1864-2004», Τόμος Α΄, Ιστορία, Αθήνα 2005).

(Συνεχίζεται)
_________________________________________
¹ Γεώργιος Βερύκιος, Απομνημονεύματα περί της πρώην Ιονίου Πολιτείας κυρίως δε περί του εν ταύτη επικρατήσαντος ριζοσπαστικού φρονήματος, Αθήνα 1870, σ. 25. Ο Βερύκιος θεωρεί βενετική κληρονομιά τις ταξικές διαιρέσεις και τις συγκρούσεις, οι οποίες διατηρήθηκαν και επί Επτανήσου Πολιτείας και επί Αγγλικής Προστασίας.
² Εφημ. Λευκάς, φ. 7, 2 Απριλίου 1866, σ. 3. Πρβλ. Παναγιώτης Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τομ. Β΄, Αθήνα 1982, σ. 497.
³ Π. Ροντογιάννης, ό.π., σσ. 272, 500. Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, «Η εξέγερση των χωρικών της Λευκάδας το 1819», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Πρακτικά Η΄ Συμποσίου. Ιστορία: Αγροτικές εξεγέρσεις στη Λευκάδα, Πεζογραφία: Χριστόφορος Μηλιώνης, Μουσικολογία: Μάρκος Φ. Δραγούμης, Πνευματικό Κέντρο Λευκάδας, Γιορτές Λόγου και Τέχνης, Λευκάδα 31 Ιουλίου, 1-2 Αυγούστου 2003, Αθήνα 2004, σ. 46. Πανταζής Κοντομίχης, Ο Τύπος της Λευκάδας (1800-1987), Αθήνα 2003, σ. 41.
⁴ Γράφει η εφημ. Λευκάς, φ. 8. 10 Απριλίου 1866, σ. 4: «Λαμπρά! Εμπήκαμε κι΄ εμείς στα πράγματα τώρα, και θα κυβερνήσωμε τους Άρχοντας. Στο Θεό μου, δεν επίστευα ποτέ να ιδώ μια τόσο μεγάλη καρδοφίτζα (τούμπα) να κάμουν οι Άρχοντες. Τι εζήτησα να ιδώ! Τους ανθρώπους του όχλου κυβερνήτας της Περούκας! Ω πράγματα που΄φερε η Ένωση στον τόπο μας!». Βλ. Π. Ροντογιάννης, ό.π., σ. 499.
⁵ Οι γνώσεις μας για τις κινήσεις αυτές βασίζονται στα φυλλάδια της Αδελφότητος και στην εφημερίδα Λευκάς (1866-1869) και τα βιοεργογραφικά στοιχεία των πρωταγωνιστών, που συγκέντρωσε ο Π. Ροντογιάννης, ό.π., σσ. 494-502, 603-609. «Σπυρίδων Ιωάν. Καββαδάς», εφημ. Λευκαδίτικες Σελίδες, φ. 20 (Λευκάδα, Ιανουάριος 1963), φ. 21 (Φεβρουάριος 1963), φ. 22 (Μάρτιος 1963), φ. 23-24 (Απρίλιος-Μάιος 1963). «[Α΄] Πάνος Κοντογιώργης· [Β΄] Ιωάννης Νικ. Καββαδίας, στο ίδιο, φ. 19 (Δεκέμβριος 1962). [Για τον Ιωάννη Καββαδία βλ. και Ελένη Κ. Κούκκου. Ο Καποδίστριας και η παιδεία. Α΄ Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, Αθήνα 1958, σ. 207]. «Ιωάννης Καββαδίας του Σαράντη (1831-1920)», εφημ. Λευκάς, φ. 271 (Λευκάδα, 24 Οκτωβρίου 1987). Για τη συνεταιριστική Εταιρεία «Συγκομιδή» και τον εμπνευστή της Γεώργιο Ι. Καββαδία βλ. Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης, «Λευκαδίτικη πολιτισμική ιστορία», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Πρακτικά Δ΄ Συνεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού (Λευκάδα 8-12 Σεπτεμβρίου 1993), Από την τοπική ιστορία στη συνολική: το παράδειγμα της Λευκάδας 15ος-19ος αι., Αθήνα 1996, σσ. 196, 199. Πανταζής Κοντομίχης, ««Η πέντε δραχμές» του Γεωργ. Καββαδία και η επίδραση του Βαλαωρίτη στο θέατρο της Λευκάδας», Το νεοελληνικό θέατρο στη Λευκάδα (1800-1990), Αθήνα 2003, σσ. 221-229. Για το τυπογραφείο «Πίνδος» του πολιτικού συλλόγου «Αδελφότης» και του Γ. Χριστοδουλόπουλου, με την επιγραφή στο πιεστήριο LONDON 1862, βλ. Π. Ροντογιάννης, ό.π., σσ. 702-704 και Πανταζής Κοντομίχης, Ο Τύπος της Λευκάδας (1800-1997), ό,π., σσ. 145-152. Σημειώνω εδώ, προς ερευνητικό έλεγχο, μιά πληροφορία που εμπλέκει τον Α. Βαλαωρίτη σε αγορά και πώληση πιεστηρίου: «Μετ΄ αυτόν ίδρυσε [εις το Αίγιον] τυπογραφείον ο Αργύριος Μανούσος, απόγονος της γνωστής εκ Τεμένης οικογένειας της Επαναστάσεως. Νεαρός ακόμη ειργάσθη ως τυπογράφος εις το εν Λευκάδι τυπογραφείον του ποιητού Βαλαωρίτου, από τον οποίον και ηγόρασε το παλαιόν του πιεστήριον, με το οποίον ήρχισε τας εργασίας του το δεύτερον τυπογραφείον της Βοστίτσας, περί το έτος 1870». (Αριστ. Σταυρόπουλος, Ιστορία της πόλεως Αιγίου, Πάτρα 1954, σ. 611).
⁶ Η εφημερίς Λευκάς κυκλοφόρησε στις 17 Φεβρουαρίου 1866 και το τελευταίο φύλλο της που γνωρίζουμε είναι ο αριθ. 75, 25 Ιανουαρίου 1869. Ο Ροντογιάννης χρησιμοποίησε στα δημοσιεύματά του τα φύλλα 1-5, 7-9, 11 του 1866 και, κατά δήλωση του Αριστοτέλη Χαραμόγλη του παραχώρησε φωτοτυπίες των φ. 1-5 που βρίσκονται στη Χαραμόγλειο Ειδική Λευκαδιακή Βιβλιοθήκη. Στο Αρχειοφυλακείο Λευκάδας υπήρχαν τα φ. 33 και 41 του 1867. Οι έρευνες στη Κοργιαλλένειο Βιβλιοθήκη του Αργοστολίου και στη Βιβλιοθήκη Τυπάλδων – Ιακωβάτων στο Ληξούρι, με την αποτελεσματική συνδρομή του φίλου καθηγητή κ. Γεράσιμου Πεντόγαλου, απέδωσαν 16 φύλλα στην πρώτη και 2 φύλλα στην δεύτερη, με αποτέλεσμα να γνωρίζουμε σήμερα την ύπαρξη 21 από τα τουλάχιστον 75 φύλλα της εφημερίδας. Το φ. 8 που χρησιμοποίησε ο Ροντογιάννης λανθάνει και δεν εντοπίστηκε άλλο αντίτυπο, ενώ γνωρίζουμε εμμέσως και το περιεχόμενο του φ. 16, προς 28-6-1866 και το φ. 48(;) μετά 10-9-1867 (βλ. Πανταζής Κοντομίχης, Ο Τύπος της Λευκάδας (1800-1987), ό.π., σσ. 51-67, και εφημ. Ηχώ της Λευκάδας, φ. 43, Δεκέμβριος 1987 – Ιανουάριος 1988· πρβλ. Θωμάς Παπαδόπουλος, Ιονική Βιβλιογραφία, τόμ. Β΄, Αθήνα 2000, αριθ. 5017. Αναγράφω εδώ τα 21 γνωστά φύλλα με τους φορείς που τα έχουν προς διευκόλυνση της έρευνας για τα υπόλοιπα. (Α=Αρχειοφυλακείο/ΓΑΚ Ν. Λευκάδας, Ι=Τυπάλδων – Ιακωβάτων, Κ=Κοργιαλλένειος, Ρ=Ροντογιάννης, Χ=Χαραμόγλειος (σε φωτοτυπία). Α΄ 1: 17-2-1866 (Κ, Ρ, Χ), 2:25-2-1866 (Κ, Ρ, Χ), 3:4-3-1866: (Κ, Ρ, Χ), 4:14-3-1866 (Ρ, Χ), 5:19-3-1866 (Κ, Ρ, Χ), 7:3-4-1866 (Ι, Κ, Π), 8:10-4-1866 (Ρ), 9:18-4-1866 (Κ, Π), 10:21-4-1866 (Κ), 11:28-4-1866 (Κ, Ρ), 12:18-5-1866 (Κ), 14:7-6-1866 (Κ), 15:16-6-1866 (Κ), 18:8-8-1866 (Κ), Β΄ 25:28-1-1867 (Κ), 27:17-2-1867 (Κ), 33:30-3-1867 (Α, Χ), 41:2-6-1867 (Α), 42:15-6-1867 (Κ), 43:23-6-1867 (Κ), 75:25-1-1869 (Ι). Οι διαστάσεις των φύλλων Α΄1-Α΄18 είναι περίπου 42×30 εκ. ενώ των φύλλων Β΄25-Γ΄75 είναι περίπου 30×21 εκ. Η κατάσχεση του αρχείου του Συλλόγου στις 25 Ιουλίου 1866 από την Αστυνομία προκάλεσε έντονες διαμαρτυρίες των μελών του, που αποτυπώνονται στο φυλλάδιο: Ανάπτυξις του προγράμματος του εν Λευκάδι συλλόγου «Η Αδελφότης» και έκθεσις των προς βιαίαν διάλυσιν του συλλόγου αυτού γεγονότων. Εκδίδεται δαπάνη του Πολιτικού Συλλόγου. Κερκύρα, τυπογραφείον η Ιονία αδελφών Κάων, 1864, 8ο, 24 σσ. (E. Legrand, Bibliographie Ionienne…, τόμος Β΄, Παρίσι 1910, αριθ. 2407, και Θ. Παπαδόπουλος, Ιονική Βιβλιογραφία…, τόμ. Β΄, Αθήνα 2000, αριθ. 4304).
⁷ Λευκάς, φ. 8, 10 Απριλίου 1866, σ. 2. Βλ. Π. Ροντογιάννης, ό.π., σ. 499.

* Ο Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης είναι ομότιμος Διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών – Τμήμα Νεώτερου Ελληνισμού. Διετέλεσε για ένα χρόνο ερευνητής – υπότροφος του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στο χώρο της Ιστοριογραφίας του 16ου-20ού αι, στην Ιστορία του βιβλίου και των βιβλιοθηκών (16ος-20ός αι.), στην Ιστορία της παιδείας (18ος-19ος αι.) και στην Ιστορία των Ιδεών (18ος-19ος αι.).

Είναι υπεύθυνος του προγράμματος «Νεοελληνική Ιστοριογραφία, 18ος-20ός αι.» του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, μέλος και εκπρόσωπος της Επιτροπής Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας (1983) και μέλος της Συντακτικής Επιτροπής τριών επιστημονικών περιοδικών (Μνήμων, Τεκμήριον, Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών). Έχει δημοσιεύσει πολλές μελέτες, αυτοτελώς ή σε επιστημονικά περιοδικά και σύμμικτους τόμους καθώς και άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά. (Δες εδώ τον κατάλογο με τα δημοσιεύματά του).