Η ναοδομία, τα λευκαδίτικα εικονίσματα στα τρίστρατα και τα «ντεσίματα»…

To καταπληκτικής αρχιτεκτονικής εικόνισμα του 1923 στα Λαζαράτα

Του Θοδωρή Γεωργάκη (Παποράκη)

Η δημιουργία των εκκλησιών, στην Λευκάδα, έρχεται μέσα από τα βάθη των αιώνων, από την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, αλλά γνώρισε διακυμάνσεις, σε ότι αφορά την ένταση και τον ρυθμό κτισίματος εκκλησιών, πράγματα τα οποία έγιναν ιδιαίτερα αισθητά κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας στο νησί, (1479-1684). Προτουρκικά, φαίνεται να έχουν δημιουργηθεί τα περίφημα Καστρομονάστηρα της Λευκάδος, όπως: Ο Αϊ Γιάννης ο Αργανάς, στο Λιβάδι της Καρυάς, η Κόκκινη Εκκλησιά στα Πλατύστομα, ο Άγιος Νικόλαος στην Νηρά, των Ασωμάτων στην Βαυκερή, ο Αϊ Γιώργης στους Σκάρους. Βέβαια, κυρίως, ο Κωνσταντίνος Μαχαιράς δίνει κάποιες άλλες χρονολογίες κτίσης για κάποια εξ αυτών των μοναστηριών, ακόμη και μέσα στην Τουρκοκρατία στην Λευκάδα. Η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών, όμως, μας οδηγούν σε προγενέστερους αιώνες, όπως, αίφνης αυτές του Αϊ Γιάννη στο Λιβάδι, που αφορούν την εικονοποίηση των εικοσιτεσσάρων ωδών του Ακαθίστου Ύμνου, σίγουρα παραπέμπουν στον 13ο αιώνα και όχι στο 1605, που καταγράφει ο Κ. Μαχαιράς σαν έτος κτίσης για την εν λόγω μονή.

Έπειτα, μάλλον φαντάζει αδύνατο, επί τουρκοκρατίας, να επέτρεπαν οι Τούρκοι, όχι μόνο για λόγους θρησκευτικής αντιπαλότητας, αλλά και για λόγους οικονομικούς τις πολυδάπανες ανεγέρσεις καστρομονάστηρων, αφού απομυζούσαν με την φοροεισπρακτική τους καταπίεση κάθε οικονομική δυνατότητα των κατοίκων του νησιού.

Χαρακτηριστικό αυτών των Καστρομονάστηρων ήταν ο βαρύς, ο δωρικός, θα λέγαμε, τρόπος κατασκευής, όπου το μοναστήρι είναι, συγχρόνως και κάστρο, προκειμένου να αποτρέπονται άφιλες επισκέψεις, κυρίως πειρατών, αφού, είμαστε στα χρόνια και τους αιώνες, που, η πειρατεία, όχι μόνο ανθεί, αλλά είναι ο φόβος και ο τρόμος των Λευκαδίων. «Επαίσχυντη φωλέα πειρατών», ονομάζουν την Λευκάδα δυτικοί περιηγητές αυτών των αιώνων… Στο μέσον του κάστρου υπήρχε το καθολικό της κάθε μονής, σε ρυθμό βασιλικής, ενώ, περιμετρικά, ήταν τα κελιά των μοναχών, το αρχονταρίκι και οι ξενώνες των επισκεπτών. Τα μοναστήρια είχαν μεγάλη περιουσία, προερχόμενη από τα τάματα και τις αφιερώσεις των πιστών, την οποία περιουσία νοίκιαζαν στους χωρικούς, είτε για γεωργικές εφαρμογές, είτε σαν βοσκοτόπια.

Επανερχόμενοι στον πρότερο ισχυρισμό μας για την ναοδομία επί τουρκοκρατίας στο νησί, επιμένουμε πως, κατά την διάρκεια των διακοσίων ετών της τουρκοκρατίας στην Λευκάδα, φαίνεται, πώς, σχεδόν σταματά κάθε δραστηριότητα ναοδομίας και τούτο γατί υπάρχει ο μουσουλμανικός φανατισμός και η φοροεισπρακτή αφαίμαξη κάθε οικονομικού πόρου, στοιχεία που όχι μόνο απαγορεύουν την ανέγερση ναών, αλλά ερειπώνουν και τους ήδη υπάρχοντες και ας διατείνονται κάποιοι νεωτεριστές Έλληνες ιστορικοί, πως, κατά την τουρκοκρατία, υπήρχε ανεξιθρησκεία και ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων των υπόδουλων Ελλήνων. Τουλάχιστον, για το νησί της Λευκάδος, είναι αποκαλυπτικότατη και εύγλωττη η επιστολή-μαρτυρία του Αρχιεπισκόπου Λευκάδος και Αγίας Μαύρας Άνθιμου Μαρίνου, (1686-1704), προς τον Ενετό Προνοητή θαλάσσης Αντόνιο Μολίν, στην οποία, περιγράφει, χαρακτηριστικά, πως, επί τουρκοκρατίας, οι Λευκαδίτες χριστιανοί υπέφεραν τα πάνδεινα, αφού έκτιζαν μικρούς ναούς και οι Tούρκοι τους πυρπολούσαν, όπως έκαναν με τον ναΐσκο του Αγίου Αθανασίου στην Αμαξική, τον οποίο πυρπόλησαν, για να τον ξαναφτιάξουν, με καλάμια ο Λευκαδίτες!

Η εκδίωξη των Τούρκων από τους Ενετούς του Μοροζίνι, το 1684, αποκαθιστά τα πράγματα, σε ότι αφορά την ναοδομία στο νησί της Λευκάδος. Τότε, αρχές, κυρίως, του 18ου αιώνα, δημιουργούνται όλοι σχεδόν οι ναοί που βρίσκονται και σήμερα μέσα στην Χώρα, αλλά αρχίζει και η αναστήλωση των μισοερειπωμένων ναών των χωριών και η επέκταση ναΐσκων, ή το κτίσιμο νέων ναών. Γίνεται η αναφορά σε αναστηλώσεις, ή επεκτάσεις, διότι, είναι εμφανείς και ορατές αυτές οι παρεμβάσεις, «ραφές», σε αρκετές εκκλησίες, αφού υπάρχει επέκταση της τοιχοποιίας. Ο ρυθμός των δημιουργούμενων εκκλησιών, στην Χώρα, αλλά και στα χωριά, είναι η βασιλική, με το γνωστό επίμηκες παραλληλόγραμμο σχήμα, η οποία βασιλική είναι τρίκλιτος, σε κάποιες εκκλησίες, όπως στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα, στα Λαζαράτα, ίσως από τις πιο όμορφες εκκλησίες των χωριών του νησιού και για τον ρυθμό της, αλλά και για τις σπάνιες επιτοίχιες εικονογραφίες της. Επίσης, ειδική αναφορά πρέπει να γίνει και για την εκκλησία του Αγίου Βάρβαρου, στην Κατούνα, αφού είναι η μοναδική εκκλησία του νησιού, η οποία ήταν βασιλική μετά τρουλίσκου, αφού σήμερα κατεδαφίστηκε ο μικρός τρούλος.

Μοναδική εξαίρεση ρυθμού είναι ένας ναΐσκος στο χωριό Νικολής. Το 2011, κατά την πραγματοποίηση εργασιών, για την αναστήλωση του Αγίου Νικολάου, το καθολικό της ομώνυμης μονής έξω από το χωριό Νικολής, επαναλαμβάνομε, ήρθε στο φως, στον περίβολο του μοναστηριού, μετά από καθάρισμα των ερειπίων, μια σπάνια μορφή ναΐσκου, για τα δεδομένα της Λευκαδίτικης ναοδομίας. Πρόκειται για ναό, αγνώστου αγίου, ο οποίος έχει σχήμα ελεύθερο Σταυροειδές, ενώ στην σκεπή του υπήρχε, προφανώς, τρούλος. Ο ναός, χρονολογείται, σύμφωνα με τους ειδικούς, τον 10ο αιώνα, πράγμα που σημαίνει, πως, εκεί στους νότιους πρόποδες των Σταυρωτών, υπήρχε εκκλησία αυτού του ρυθμού, πολύ πριν το μέσον του 15ου αιώνα, χρονολογία που δημιουργήθηκε, από την Άννα Παλαιολογίνα, η Οδηγήτρια, στην Απόλπαινα, το κτίσιμο της οποίας μάλλον σηματοδοτεί αφετηριακά την επίσημη ναοδομία στην Λευκάδα, σε ρυθμούς Βασιλικής.

Στον περίβολο των ναών υπάρχουν τα καμπαναριά, τα οποία έχουν ιδιαίτερο χρώμα και αρχιτεκτονική, ανάλογα με την προέλευση και την τεχνοτροπία του κτίστη, ο οποίος έκτισε την πέτρα. Αίφνης, τα καμπαναριά, που θα συναντήσουμε στον Άγιο Διονύσιο και στον Άγιο Σπυρίδωνα των Λαζαράτων, είναι δημιούργημα του Ηπειρώτη τεχνίτη Πέτρου Κόντη, ο οποίος παρέμεινε μόνιμα στο Μεγανήσι και του βοηθού του Θωμά Λαλαφράγκου, περί το μέσον του 19ου αιώνα. Πρόκειται για δημιουργήματα απείρου κάλλους, όχι μόνο για το νησί της Λευκάδος, αλλά και για το πανελλήνιο, αφού, ο ρυθμός τους και το σχήμα τους, παραπέμπουν σε δημιούργημα… κομπιούτερ και όχι ανθρώπινου χεριού και μάλιστα περασμένων αιώνων, με ελάχιστα μέσα κατασκευής! Ακόμη, ιδιαίτερο καλλιτεχνικό γνώρισμα και σκάλισμα έχουν τα τέμπλα των ναών, ιδιαιτερότητα, η οποία, οφείλεται και αυτή, στην τεχνοτροπία του κατασκευαστή, όπως αυτή την πρωτοποριακή, που θα συναντήσουμε, επίσης, στο τέμπλο του ανωτέρω Αγίου Διονυσίου, την δημιουργία του καταπληκτικού αυτού τέμπλου την υπογράφει το 1888 ο Κύπριος καλλιτέχνης Ανδρέας Λάμπρου, από το χωριό Ιδάλειον της Μεγαλονήσου.

Πέραν των ναών και των ερημοεκκλησιών, οι Λευκαδίτες χωρικοί, είχαν ιδιαίτερη έφεση και αγάπη στην δημιουργία των εικονισμάτων, κυρίως, μέσα στο χωριό, αλλά και σε ερημικές τοποθεσίες, τα οποία, κατά κανόνα, έχτιζαν στις διασταυρώσεις, στα τρίστρατα του χωριού, αφού πίστευαν, πως, σ’ αυτούς τους χώρους, υπάρχει χορός δαιμόνων, διανεμάτων, αερικών, ξωτικών και νεράιδων, τα βράδια, γι’ αυτό και άναβαν επιμελώς τα καντήλια, προκειμένου η εικόνα και το καντήλι, εντός του εικονίσματος, να αποδιώχνει τα κακά πνεύματα. Μάλιστα, όταν χαλίπωνε, αυτά τα τρίστρατα, προκαλούσαν φόβο και δέος στους διερχόμενους, αρκούσε και το παραμικρό θρόισμα φύλλου, για να στραβοκατινιάσουν, όπως έλεγαν χαρακτηριστικά… Πρόκειται για τις γνωστές προλήψεις και δοξασίες των χωρικών του νησιού μας, αφού το σκοτάδι, που υπήρχε στα χωριά, το ηλεκτρικό ρεύμα ήρθε την δεκαετία του 1960, εξήπτε την φαντασία και έδινε αφορμές για θρύλους και προλήψεις, στοιχεία τα οποία, από μόνα τους, αποτελούν ολάκερο βιβλίο έρευνας.

Ειδικότερα, αυτές οι προλήψεις, θέριευαν κατά τους μήνες Μάη και Αύγουστο, άγνωστο γιατί, αφού είχαν επινοήσει και σχετικά δίστιχα, όπως: «Του Μάη τη νύχτα φύλαγε, τα μεσημέρια κάθου, τι κι’ αν νεράιδες θα σε βρουν και θα σε παραλλάξουν», ή «Του Μάη τη νύχτα φύλαγε, τ’ Αυγούστου την ημέρα». Μάλιστα, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν συνέβαιναν μικρής έκτασης ανεμοστρόβιλοι, σηκώνοντας σκόνη και φύλλα, τότε σταυροκοποιούνταν, θεωρώντας το φαινόμενο δαιμονικό, ενώ, σε περιπτώσεις αιφνίδιας εξαφάνισης ατόμου, τότε, αναφωνούσαν: «Πάει εκειός, αναφταώθηκε σαν λάμπασμα». Επίσης, άπειρες ιστορίες έχουν να διηγηθούν οι πρεσβύτεροι των χωριών μας, με φαντάσματα, διανέματα και αερικά, τα οποία, σήμερα, η επιστήμη ερμηνεύει σαν παραίσθηση και ψευδαισθησία, αφού ο φόβος δημιουργούσε ακόμη και εικονικούς ξυλοδαρμούς, από δαιμονικά, γι’ αυτό και χρησιμοποιούσαν τον όρο «ξυλοπαρμένος», δηλαδή αυτός που έχει φάει ξύλο από δαίμονες, ή, έχει υποστεί «ντέσιμο», όπως θα δούμε παρακάτω, με αποτέλεσμα να ισχυρίζονται πως… «ο δείνα τζαβαγιάρισε, με όσα του στήσανε».

Σε πολλές περιπτώσεις, ψυχογενών παθήσεων, χρησιμοποιούσαν τον όρο: «αυτός έντεσε», δηλαδή, έχει μπλεχτεί, είτε σε μάγια, είτε σε δαιμονικά, είτε σε κακόβουλες ενέργειες συνανθρώπων του. Τεράστια οικογενειακή πληγή αυτές οι παλιές ψυχικές ασθένειες, τις οποίες απέδιδαν στο «ντέσιμο» και σε δαιμονικά, πράγμα που οδηγούσε και σε κοινωνικούς αποκλεισμούς, ειδικότερα σε περιπτώσεις παντρειάς, που ήλεγχαν την περίφημη «βένα», την κληρονομικότητα θα λέγαμε, προκειμένου να συμπεθερέψουν… Ακριβώς αυτά τα θρυλούμενα «ντεσίματα» τα πρόσεχαν πάρα πολύ κατά τους γάμους, όπου φοβόταν την επιβουλή κάποιου, πιθανόν… δυσαρεστημένου, λόγω απόρριψης, υποψήφιου γαμπρού ή νύφης, η οποία επιβουλή εκδηλώνονταν απ’ τον κακόβουλο με την τοποθέτηση είτε πετάλου στον δρόμο, που θα διάβαινε το νιόφωτο, ή με την τοποθέτηση σε αόρατο, με γυμνό μάτι, σημείο στον δρόμο, που επίσης θα διάβαινε το νιόφωτο, τριχών γουρουνιού, ή λαγοπόδαρου, μέσα σε μαντήλι, ή άλλων δεισιδαιμονικών παρασκευασμάτων, προκειμένου να «ντέσει» ο γαμπρός, ή η νύφη, ανάλογα με τον ποιόν στόχευε ο επιβουλευτής… Μάλιστα, όταν προπολεμικά οι γάμοι γίνονταν στο σπίτι της νύφης, τότε, κατά τους παλιούς Λευκαδίτες και Λευκαδίτισσες, φόβος και τρόμος ήταν οι ψαλιδιές, που επιχειρούσε ο επιβουλευτής, κρυφά μέσα στον συνωστισμό στον μικρό χώρο του σπιτιού, στο φόρεμα της νύφης, με την κακόβουλη σκέψη και πρόθεση να κάνει τόσα… κορίτσια, όσες ψαλιδιές θα κατέφερνε στο νυφικό της…

Ενθυμούμαι, χαρακτηριστικά μικρό παιδί το δέος που προκαλούσε, ακόμη και στους μεγάλους, το τρίστρατο στις Κεχρινές, το λεγόμενο Καρτέρι, δηλαδή η διασταύρωση που οδηγεί στο χωριό μου το Πινακοχώρι και στους Πηγαδισάνους. Όταν νύχτωνε πολύ δύσκολα το διάβαινε διαβάτης… Μάλιστα, όταν εκεί συνέβησαν και κάποιοι περίεργοι θάνατοι, τότε οι φαντασίες έπλασαν οργιώδεις μύθους… Είχαν να διηγούνται οι παλιοί το πάθημα της γριάς Σαράντως, που είχε τον διασωζόμενο και σήμερα ανεμόμυλο δίπλα στο σχολειό του χωριού… Σύμφωνα με αυτό το διασωζόμενο, εκεί στη γειτονιά της τα Κοντράτα είχαν για ρολόι, τι ώρα θα ξυπνήσουν το πρωί, το γκάρισμα του… γάϊδαρου του Λυγκώνη!!! Κάποιο πρωινό, που η γριά Σαράντω ήθελε να πάει στην Χώρα, καραδοκούσε ποια ώρα θα φώναζε το ζωντανό… Μα το ζωντανό κάποιο βράδυ… ξεστράτισε και φώναξε κατά πολύ νωρίτερα απ’ ότι είχε συνηθίσει του γειτόνους… Σηκώθηκε η γριά Σαράντω και πήρε το δρόμο για το Καρτέρι, να πάρει το παλιό λεωφορεία για την Χώρα… Όταν έφτασε εκεί, άγρια μεσάνυχτα, ήταν και Μάης μήνας, μιλήσαμε για την πρόληψη τις νύχτες του Μαγιού, οι δαίμονες, με την μορφή, ισχυριζόνταν η ίδια, τράγων και γουρουνιών, την «ξυλοπάρισαν» και έκτοτε έμεινε «ντεσμένη» και λαβοκατινισμένη η γριά Σαράντω… Με τα σημερινά δεδομένα ψυχικό σοκ από παραισθήσεις και ψευδαισθησίες…

Τα εικονίσματα είχαν και έχουν, σε όποια χωριά υπήρχε η πρόνοια να τα διατηρήσουν, μια θαυμάσια αρχιτεκτονική. Δημιουργούνταν, εξ ολοκλήρου από πέτρα, ήταν ύψους δύο περίπου, μέτρων και πάνω στην πέτρινη επίσης βάση κτίζονταν τριγωνικά το σπιτάκι μέσα στο οποίο τοποθετούνταν η εικόνα του αγίου, στον οποίο ήταν αφιερωμένο το εικόνισμα. Τα ευλαβούνταν οι γείτονες, γι΄ αυτό και επιμελώς τα φρόντιζαν τα βράδυα ανάβοντας ανελλιπώς το καντήλι, ή τα άσπριζαν και τα καθάριζαν, κυρίως την Μεγάλη Πέμπτη, όταν φρόντιζαν και τα μνημεία των νεκρών. Ανείπωτης μαγείας ήταν οι εικόνες με τις προγιαστές, σγουμπά – σγουμπά, τα δειλινά, με νωχελικό βηματισμό και το φυτίλι ή το λάδι ανά χείρας να στέκονται μπροστά στην πορτοπούλα του εικονίσματος και να το φροντίζουν!!! Σε όλα τα χωριά του νησιού, διασώζονται και σήμερα αρκετά εικονίσματα, τα οποία ευλαβούνται οι χωρικοί και με ιδιαίτερο ζήλο εξακολουθούν να ανάβουν το καντηλάκι τους.

Όμως, ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει για το εικόνισμα των Αγίων Πατέρων, στα Λαζαράτα, (φωτογραφία) ακριβώς στην διασταύρωση, που οδηγεί προς το σχολικό συγκρότημα των Σφακιωτών. Είναι δημιούργημα του μοναχού Παρθένιου Λάζαρη, ο οποίος μόνασε στον Αϊ Γιάννη τον Αργανά, στο Λιβάδι της Καρυάς. Πρόκειται για ένα κομψοτέχνημα αρχιτεκτονικής με λαξευμένη πέτρα, ίσως, από τα πιο όμορφα εικονίσματα στην Ελλάδα, το οποίο διασώζεται σε θαυμάσια κατάσταση.