Νοσοκομείο του ΔΣΕ στο Γράμμο: Μια ολόκληρη πολιτεία κρυμμένη στο δάσος
Με εντατικούς ρυθμούς συνεχίζονται οι εργασίες αποκάλυψης και ανάδειξης των κτιριακών εγκαταστάσεων του νοσοκομείου
Τμήμα του Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο κατά τη διάρκεια λειτουργίας του το καλοκαίρι του 1948
Ρεπορτάζ: Δημήτρης ΜΑΒΙΔΗΣ
Περίπου μισή ώρα οδικώς από το Νεστόριο υψώνεται μέσα από τα καταπράσινα δάση του Γράμμου η κορυφή Σκάλα. Εκεί που συναντιέται το ρυάκι με την άσφαλτο, ξεκινά ένας δασικός δρόμος υλοτόμων που ανηφορίζει με κατεύθυνση την κορυφή, μέσα στο δάσος. Ανεβαίνοντας τον δρόμο, ο επισκέπτης συναντά περίπου σε υψόμετρο 1.400 μέτρων την πλάκα που τοποθέτησαν πριν από έναν χρόνο οι Οργανώσεις Περιοχής Δυτικής Μακεδονίας της ΚΝΕ και του ΚΚΕ: «Σε τούτα εδώ τα χώματα την περίοδο 1946 – 1949 στο Νοσοκομείο του Γράμμου οι μαχητές του Υγειονομικού του ΔΣΕ έδιναν «ζωή νικώντας το θάνατο». Σ΄ αυτόν τον δρόμο συνεχίζουμε».
Τοπογραφικό του βόρειου συγκροτήματος του Νοσοκομείου του ΔΣΕ στη νοτιοανατολική πλευρά του υψώματος Σκάλα στον Γράμμο
Το ανθρώπινο μάτι δεν «πιάνει» με τη μία τη σημασία του τόπου. Οι πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης ύπαρξης είναι τα δέντρα που έχουν κόψει οι υλοτόμοι και ο δρόμος. Το δεύτερο Σαββατοκύριακο του Ιούνη ωστόσο, για 3 μέρες, στον χώρο άρχισαν και πάλι, όπως πριν από 75 χρόνια, να ακούγονται θόρυβοι εργαλείων. Ήταν ακόμα μια ομάδα δεκάδων μελών και φίλων του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, που με σκληρή δουλειά συνέχισαν το σπουδαίο έργο ανάδειξης του Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο, «ξηλώνοντας» τα σημάδια του χρόνου από όλα αυτά που κάποτε συνιστούσαν μια μεγάλη αντάρτικη νοσοκομειούπολη.
Όπως σημείωνε ο Ν. Σακελλαρίου, αρχίατρος στον ΔΣΕ, το Νοσοκομείο του Γράμμου ήταν «μια αντάρτικη νοσοκομειούπολη πολύ καλή, ίσως θα υπάρχει και τώρα, έστω και κατεστραμμένη, που θα μπορούν οι νεότεροι να την επισκέπτονται και να θαυμάζουν τι μπορεί να φτιάσει ο λαός όταν το καταλαβαίνει δικό του».
Αυτό ακριβώς το έργο έχει αναλάβει το ΚΚΕ και υλοποιείται χάρη σε προσφορές μελών και φίλων του, απογόνων μαχητών του ΔΣΕ αλλά και την εθελοντική εργασία συντρόφων από όλη την Ελλάδα.
Η ανασκαφή στους θαλάμους του Νοσοκομείου του ΔΣΕ αποκάλυψε εξαιρετικές λεπτομέρειες τόσο για τη θεμελίωση όσο και για το ξυλοπάτωμα
Αντίστοιχη ήταν και η εντύπωση που χαράχθηκε στη μνήμη του γιατρού του ΔΣΕ Στέφανου Χουζούρη, όταν κατέφθασε εκεί προκειμένου να αναλάβει να υπηρετήσει ως διευθυντής του Νοσοκομείου, ο οποίος αναφέρει στο βιβλίο του «Γιατρός σε Τρεις Πολέμους»: «Το πρωί με σύνδεσμο κίνησα για το Νοσοκομείο. Μπαίνοντας στο χώρο του, νόμισα ότι έμπαινα σε χαμένη μέσα στα δάση θορυβώδη μεγαλούπολη. Ξεχώρισα παράγκες μεγάλες που ήταν θάλαμοι των τραυματιών και ανάμεσά τους πανύψηλα πεύκα» (σελ. 399).
Ένα τιτάνιο έργο
Το τιτάνιο αυτό έργο κατασκευής του Νοσοκομείου ξεκίνησε τον Μάη του 1948, ενόψει των μεγάλων μαχών που αναμένονταν να αρχίσουν στον Γράμμο υπό την επίβλεψη του Μιχάλη Σουμελίδη. Η απόφαση είχε παρθεί από το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ και την Υγειονομική Υπηρεσία με επικεφαλής τον Πέτρο Κόκκαλη.
Σε έκθεση του αρχίατρου Σακελλαρίου, από το Αρχείο του ΚΚΕ (αριθμός εγγράφου 157591) ο ίδιος αναφέρει στις 23/6/1948 πως «μέχρι τις 14 του Ιούνη τελείωσαν 22 οικήματα τραυματιών αρρώστων και προσωπικού. Υπολείπονται 51. Τα τελειωμένα δεν έχουν σοβατιστεί. Με το ρυθμό που προχωρεί σήμερα το έργο θα χρειαστεί χρονικό διάστημα ενάμιση μήνα και πλέον».
Όπως αναφέρει έκθεση που βρίσκεται στο Αρχείο του ΚΚΕ (αριθμός εγγράφου 157558), στις εργασίες συνέβαλαν περίπου 150 κτίστες, μαραγκοί και άλλοι ειδικοί.
Τα 3 συγκροτήματα κτισμάτων που αποτελούν τη «νοσοκομειούπολη» απαρτίζονταν από θαλάμους 10 – 12 κρεβατιών για τους βαριά τραυματίες, θαλάμους 30 – 60 κρεβατιών για τους πιο ελαφρά τραυματίες και αρρώστους, ενώ υπήρχαν επίσης διοικητικά κτίσματα, θάλαμος αλλαγών, φαρμακείο, πλυντήριο και κλίβανοι. Τα κτίσματα πλαισιώνονται από ένα μεγάλο δίκτυο χαρακωμάτων και πολυβολείων.
Ο Επαμεινώνδας Σακελλαρίου περιγράφει στο «Διαθέσαμε τη Ζωή μας» πως η μεγάλη αίθουσα του χειρουργείου, το οποίο λειτουργούσε και βράδυ με ηλεκτρικό φως, είχε σκέπασμα από 8 – 10 κορμούς δέντρων.
Ύψωμα Σκάλα στον Γράμμο. Στη φωτισμένη περιοχή απλωνόταν το Νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο το καλοκαίρι του 1948
Μαζί με το παράρτημά του, το Νοσοκομείο μπορούσε να νοσηλεύσει 1.000 – 1.200 τραυματίες – αρρώστους. Επίσης, όπως αναφέρει η παραπάνω έκθεση, διέθετε ενεργητική και παθητική αεράμυνα και το αρχικό του προσωπικό (γιατροί, νοσηλευτές και τεχνικό προσωπικό) έφτανε τους 280.
Εκεί που νικιόταν καθημερινά ο θάνατος
Στα χειρουργεία και τους θαλάμους που χτίστηκαν από πέτρα και ξύλο και συνιστούσαν αυτήν την πολιτεία μέσα στα δάση του Γράμμου, μεγαλούργησαν επαναστάτες κομμουνιστές γιατροί όπως ο Σακελλαρίου και ο Τζαμαλούκας, εκατοντάδες αγόρια και κορίτσια, νοσηλευτές, βοηθητικό προσωπικό, που σε κοντινή απόσταση από το μέτωπο των μαχών κατάφερναν να θεραπεύουν και να ξαναδίνουν ζωή στους μαχητές. Σε αυτόν τον τόπο έλαβε χώρα το «θαύμα του Γράμμου», όπου το Υγειονομικό του ΔΣΕ, με την ατσάλινη θέληση, κόντρα στον θάνατο για το δίκιο του αγώνα του λαού, κατάφερε να πετυχαίνει σε αντίξοες συνθήκες απίστευτα χαμηλά ποσοστά θνητότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό που αναφέρεται στα βιβλία αναφοράς του Νοσοκομείου σχετικά με τα χειρουργεία καταγμάτων κρανίου, όπου η θνητότητα έφτανε στο 10% ενώ στα αντίστοιχα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1914 – 1918 ήταν 80% και μετέπειτα το ’39 – ’44 στο 25 – 45%.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Χουζούρη στο «Γιατρός σε Τρεις Πολέμους», «το Νοσοκομείο, στην αιχμή της λειτουργίας του, έφτασε να έχει και 1.200 τραυματίες, το προσωπικό δε με τις διάφορες υπηρεσίες του, πάνω από τετρακόσιους. Στο κατακόρυφο των μαχών, όταν όλο γενικά το προσωπικό είχε μερόνυχτα να κοιμηθεί, σε μια μέρα έφτασε 200 και παραπάνω να έρχονται και άλλοι τόσοι να φεύγουν γεροί στο μέτωπο ή χειρουργημένοι για αποθεραπεία στην Αλβανία» (σελ. 408).
Ο ίδιος αναφέρει πως μέσα σε 65 – 70 μέρες που λειτούργησε το Νοσοκομείο, στα βιβλία του καταχωρήθηκαν πάνω από 5.000 τραυματίες (σελ. 404).
Το Νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο απλωνόταν σε μια έκταση με περίμετρο 1.500 μέτρων στη νοτιοανατολική πλευρά του υψώματος Σκάλα
Έγινε σημαντική προσπάθεια ώστε το Νοσοκομείο να λειτουργήσει με τις καλύτερες δυνατές συνθήκες. Σύμφωνα με την καταγραφή του ίδιου, που σημειώνει χαρακτηριστικά πως «το Νοσοκομείο είχε πλήρεις υπηρεσίες, ό,τι μπορούσε να έχει ένα νοσοκομείο πόλης» (σελ. 402), υπήρχαν μαγειρεία με γυναίκες ηλικιωμένες σ΄ ένα βαθύ ρέμα με πανύψηλες οξιές για να μη προδίδεται η παρουσία τους από τον καπνό, τρεχούμενο νερό από το ποτάμι, άφθονα δοχεία, πιάτα, σαπούνι και κλίβανος για τα ρούχα, κλίβανος αποστείρωσης χειρουργικού υλικού, φαρμακείο και άφθονο επιδερμικό υλικό «που μας το στέλνανε οι σοσιαλιστικές χώρες και φιλανθρωπικές οργανώσεις δυτικών χωρών», όπως και «τραυματιοφορείς για τη μεταφορά των τραυματιών από το μέτωπο ως το Νοσοκομείο».
Μάλιστα, αναφέρεται πως υπήρχε και ξεχωριστός θάλαμος νοσηλείας για τους περίπου 60 κουφούς και κωφάλαλους μαχητές από εκρήξεις βομβών που έπεσαν κοντά τους.
Η άμυνα και η πολύπλευρη έγνοια για τους τραυματίες
Παρά τη μεγάλη προσπάθεια να λειτουργήσει το Νοσοκομείο με τις καλύτερες δυνατές συνθήκες, δεν έπαυε να βρίσκεται κοντά στην πρώτη γραμμή των μεγάλων μαχών του Γράμμου. Αυτό είχε ως συνέπεια όχι μόνο να ακούγονται «πότε δυνατότερα πότε αδύνατα κανονίδι, εκρήξεις βομβών που ρίχνανε αεροπλάνα και όλμοι», όπως καταγράφει ο γιατρός Χουζούρης (σελ. 400) αλλά το Νοσοκομείο να βρίσκεται και εντός της εμβέλειας της αεροπορίας του αντιπάλου.
Γι΄ αυτόν τον λόγο, είχε γίνει μεγάλη προσπάθεια για την οργάνωση της αεράμυνας. Έκθεση του Κώστα Γούναρη για την οργάνωση της αντιαεροπορικής άμυνας του Νοσοκομείου στις 26/7/1948 (Αρχείο του ΚΚΕ, αριθμός εγγράφου 206486), αναφέρει πως πέρα από το καμουφλάζ του Νοσοκομείου, «μέσα στον καταυλισμό έχουν γίνει τρία ομαδικά καταφύγια που παίρνουν 300 – 350 τραυματίες. Η αντοχή των καταφυγίων είναι καλή για βόμβες μέχρι 100 κιλά και για ρουκέτες». Στη συνέχεια, συμφωνήθηκε με τη Διεύθυνση να γίνουν δίπλα σε κάθε θάλαμο καταφύγια που να χωράνε τους τραυματίες του θαλάμου.
Οι ηρωικές προσπάθειες του Υγειονομικού του ΔΣΕ πλαισιώνονταν από την πολύπλευρη έγνοια για τους τραυματίες και αρρώστους μαχητές, κόντρα στις εξαιρετικά αντίξοες καταστάσεις του βουνού. Στο ξύλινο αμφιθέατρο που στήθηκε στο κέντρο μιας πλατειούλας μισοκαλυμμένης από πεύκα, είχε παρουσιάσει έργα το «Καλλιτεχνικό» του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ, με τον θίασο του Αντώνη Γιαννίδη, ενώ κάθε τόσο οι τραυματίες έστηναν τους δικούς τους πρόχειρους θιάσους και χορωδίες.
Όπως και οι υπόλοιπες υγειονομικές υποδομές του ΔΣΕ στον Γράμμο, εκτός από τις πολεμικές ανάγκες εξυπηρετούσαν και τις ανάγκες των τοπικών πληθυσμών, καθώς τα χωριά των περιοχών αυτών δεν είχαν εκκενωθεί. Μάλιστα, στους θαλάμους του Νοσοκομείου νοσηλεύτηκαν, σύμφωνα με μαρτυρίες, και στρατιώτες του αστικού στρατού.
Το δύσκολο έργο της ανάδειξης συνεχίζεται
Είναι δύσκολο για τον ανθρώπινο νου να αντιληφθεί το μεγαλείο του όλου αυτού εγχειρήματος, που πραγματοποιήθηκε με βασικά συστατικά την ατσάλινη θέληση των χτιστών, των υγειονομικών, των μαχητών και των νοσηλευομένων και την πίστη τους στον αγώνα για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση, χωρίς να συνδυάσει τα παραπάνω, τις περιγραφές, τις μαρτυρίες και τα ντοκουμέντα με την επίσκεψη στον ίδιο τον χώρο.
Μόνο έτσι, αντικρίζοντας κανείς το σύμπλεγμα αυτό των κτισμάτων, πατώντας στα ίδια χώματα, περπατώντας τα ίδια ανηφορικά και κατηφορικά μονοπάτια μπορεί να συνθέσει την εικόνα της «θορυβώδους μεγαλούπολης» που χτίστηκε με τόνους πέτρα και ξύλο στην καρδιά του Γράμμου, από την οποία περνούσαν καθημερινά μέχρι και εκατοντάδες τραυματίες μαχητές και να νιώσει το μεγαλείο του αγώνα τους.
Το ΚΚΕ συνεχίζει την προσπάθεια χρόνων για την ανάδειξη του Νοσοκομείου του Γράμμου, που αποτελεί σημαντικό κομμάτι της τρίχρονης εποποιίας του ΔΣΕ. Είναι η συνέχεια των προσπαθειών στην περιοχή ώστε η εργατική τάξη, ο λαός και η νεολαία να διδαχθούν από την ιστορία του τόπου, να εμπνευστούν από την ηρωική δράση των κομμουνιστών τότε και τώρα, να βγάλουν πολύτιμα συμπεράσματα για την πάλη ενάντια στην εκμετάλλευση.
Το Νοσοκομείο είναι ήδη επισκέψιμο, καθώς το μονοπάτι από το Λιανοτόπι έχει σημανθεί από τις Οργανώσεις του Κόμματος στη Δυτική Μακεδονία. Όμως, το δύσκολο έργο της ανάδειξης συνεχίζεται, και έχει πολλή δουλειά ακόμη, καθώς συνεχώς εντοπίζονται νέα κτίσματα, με όραμα να ενταχθεί πλήρως στο δίκτυο ιστορικών χώρων, μουσείων και μνημείων που φιλοτέχνησε το ΚΚΕ, τιμώντας την 100χρονη πορεία του, μόλις ολοκληρωθούν οι εργασίες καθαρισμού, εντοπισμού, τοπογραφικής αποτύπωσης και ανάδειξης των κτισμάτων του συμπλέγματος.
(Αναδημοσίευση από τον Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου 18-19 Ιούνη 2022)
