William Martin Leake: Ταξίδια στην Βόρεια Ελλάδα

Αμαξική στην Λευκάδα, Καλιγώνι. Λευκάς, Διόρυκτος, Μεγανήσι, Κάλαμος.

Ο Γουίλιαμ Μάρτιν Ληκ, ελληνική απόδοση: Γουλιέλμος Μαρτίνος Ληκ (William Martin Leake) υπήρξε Βρετανός στρατιωτικός, τοπογράφος, αρχαιολόγος και περιηγητής στην Ελλάδα και την Μικρά Ασία. Οξύνους, παρατηρητικός με πολύ καλή γνώση της τοπογραφίας και των αρχαίων πηγών προσδιόριζε με ακρίβεια αρχαιολογικές θέσεις και τις χώρο-γραφούσε. Ίσως είναι ο μόνος που πραγματοποιεί μετά το Παυσανία συστηματική τοπογράφηση. Για τον Γουίλιαμ Μάρτιν Ληκ η κυρία Ράνια Πολυκανδριώτη σχολιάζει: Οι εξαντλητικές και απόλυτα τεκμηριωμένες τοπογραφικές περιγραφές του σε συνδυασμό με τις κοινωνικές, πολιτικές και ιστορικές πληροφορίες καταγραμμένες μέρα με την μέρα, εύστροφα σχολιασμένες χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις καθιστούν τα περιηγητικά του κείμενα πρότυπα για την εποχή του. (Πρακτικά Β΄ συμποσίου – Η Λευκάδα μέσα από το ταξίδι).

Την Λευκάδα επισκέπτεται κατά το «τρίτο» ταξίδι του που ξεκινά στις 9 Σεπτεμβρίου του 1806. Επιβιβάζεται σε μία μαντζέρα 55 τόνων που θα τον μεταφέρει από την Κέρκυρα στο Αιγαίο και το Άγιο Όρος. Ο καπετάνιος δεν σαλπάρει μέχρι να νυχτώσει γιατί είναι Τρίτη -μέρα κακότυχη για τους Έλληνες- να μην δει ο κόσμος το όμορφο του σκαρί και το ματιάσει. Την 11η Σεπτεμβρίου το πρωί έφτασαν στην Λευκάδα.

Η μετάφραση του ταξιδιού του William Martin Leake προέρχεται απo την έκδοση του τετράτομου έργου του με τίτλο Travels in Northern Greece (Ταξίδια στην Βόρεια Ελλάδα) που εκδόθηκε το 1835 από τον John Rodwell, μέρος ΙΙΙ. Ψηφιακές φωτομηχανικές ανατυπώσεις του έργου του βρίσκονται στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών (εδώ).

Αμαξική στην Λευκάδα, Καλιγώνι. Λευκάς, Διόρυκτος, Μεγανήσι, Κάλαμος.

11 Σεπτέμβριος – Αυτή η απόκρημνη ακτή τρέχει νότιο-δυτικά μέχρι το πράσινο ακρωτήριο Δουκάτο χωρίς να διακόπτεται, περιγράφοντας ένα αξιοθέατο σχήμα όλο ριψοκίνδυνες πλαγιές, για να τερματίσει αποθεώνοντας την Λευκάδα. Στο βόρειο ακρωτήρι η ακτή κάνει μια ξαφνική στροφή προς τα ανατολικά, και μια αμμώδης ακτή ξεκινά προς το χαμηλό ακρωτήριο της Πλάκας, με την Αμαξική καταμεσής εγκολπώνοντάς την. Αυτή η σούβλα άμμου κάνει μια γωνία προς τα βόρεια-δυτικά, και στη συνέχεια αποσύρεται προς την αντίθετη κατεύθυνση σε μικρή απόσταση από την ακτή του Ξηρόμερου, διατηρώντας μια κατεύθυνση παράλληλη προς αυτή την ακτή, σχηματίζοντας τη βόρεια είσοδο των λιμνοθαλασσών, οι οποίες ξεχωρίζουν το νησί της Λευκάδας από την Ακαρνανία. Το φρούριο της Αγίας Μαύρας βρίσκεται ακριβώς στην κόχη της εισόδου του ακρωτηρίου της Πλάκας, όπου ο πορθμός περιορίζεται σε όλο το εύρος του. Καταλαμβάνεται τώρα από μια ρωσική φρουρά 500 ανδρών. Στεκόμαστε κάτω από τα τείχη – και σε κάμποσες ερωτήσεις μας απαντούν μετακινηθείτε για την πόλη ακολουθώντας την πορεία της αιχμής του υδραγωγείου που φέρνει το νερό στο φρούριο. Καλή καρδιά! Το εγχείρημα αυτό υποστηρίζεται από περίπου 260 καμάρες σε 1300 μέτρα.

Η σύγχρονη πρωτεύουσα της Λευκάδας, ονομάζεται Αμαξική¹, και μοιάζει με το Μεσολόγγι, καθώς περιβάλλεται από την λιμνοθάλασσα, αλλά και τη μορφή των σπιτιών, τα οποία φανερώνουν μεγάλη αντίθεση από εκείνα της Κέρκυρας, αφού το ξύλο κυριαρχεί, και την πέτρα ή το τούβλο να το υποκαθιστούν εδώ και κει, με στοές που υποστηρίζονται από ξύλινες κολόνες. Ίδια και πάλι ίδια τα περισσότερα, μια φάση όλη αυτή η ξύλινη κατασκευή, με ένα λόγο ένας και μοναδικός δρόμος να τα συνέχει από τον οποίο διακλαδίζονται κάποιες στενές λουρίδες με μικρά ξύλινα οικήματα. Κατά το βορρά εκεί που τερματίζει ο δρόμος, στο κεφαλάρι του υδραγωγείου υπάρχει μια μικρή πλατεία, του Αγίου Μάρκου, από την άλλη άκρη δυο δρόμοι αποσπώνται, ικανοί για τις άμαξες μόνο για κάνα-δύο τρία μίλια, και μετά απογίνονται απλά μονοπάτια για άλογα. Αμαξική! Ίσως να πήρε το όνομα της επειδή είναι το μόνο μέρος στο νησί όπου μπορούν να χρησιμοποιηθούν άμαξες. Οι γυναίκες είναι γενικά αξιοσημείωτες, αλλά όπως στο Μεσολόγγι, καθώς και σε μερικά άλλα μέρη της Ελλάδας, μοιάζουν πλάσματα ασθενικά. Αλλά σε πολλούς άνδρες αυτές οι υπάρξεις αρέσουν! Βρήκα κατάλυμα στο σπίτι του κ. K.G. υποπρόξενου της Αυστρίας και της Βρετανίας, τα κέρδη του όποιου δυστυχώς ολοένα εξανεμίζονται από τότε που η Ενετική κυριαρχία αντικαταστάθηκε από την Γαλλική, με το ενδιαίτημά του ανάλογα ταπεινό. Το απόγευμα ο κόμης Άγγελος Όριο², προς τον οποίο είχα μια συστατική επιστολή, με παρουσίασε στις αρχές με τις οποίες μετά από λίγο βγήκαμε σε έναν από τους κήπους του κόμη ευρύχωρο και εύτακτο. Ο κόμης Όριο είναι Ενετός, που δικαιωματικά με το θάνατο της γυναίκας του³, πλούσια κληρονόμο του τόπου, κατέχει αρκετές από τις πεδιάδες της Αμαξικής, της Βόνιτσας και της Νικόπολης. Αλλά η αβέβαιη θέση του κάνει τις γαιοκτησίες του επισφαλείς. Ήταν μεγάλος Σύμβουλος της Ενετίας, κυβερνήτης στο ναυτικό, και για δύο χρόνια Προβλεφτής στην Κεφαλονιά. Όταν στάλθηκε από τον ναύαρχο Ουσακώφ⁴ στην Πετρούπολη, ο αυτοκράτορας Παύλος του έδωσε τον τίτλο του Συμβούλου Επικράτειας, με το βαθμό του ταξίαρχου. Παρέμεινε στην Αμαξική υπό τους Γάλλους, αλλά καταδιωκόμενος από τον Στρατηγό Chabot⁵, με την υποψία ότι βρίσκεται σε συνεννόηση με τους Τούρκους και τους Ρώσους, υποχρεώθηκε να καταφύγει στα βουνά. Όταν έφυγε ο Chabot, επέστρεψε στην πόλη, να διεκδικεί τα εύσημα ότι δήθεν είχε αποτρέψει την εισβολή του Αλή Πασά στο νησί, όταν ο πασάς κατασκήνωσε με τους Αλβανούς του στην απέναντι όχθη από το φρούριο, κολακεύοντας τον εαυτό του, ότι αυτός θα πρέπει να ιδιοποιηθεί αυτό το “προσφιλές θέμα” στο όνομα της Πύλης, και να είναι σε θέση να το κρατήσει για τον εαυτό του. Και θα μπορούσε να τα έχει καταφέρει, αν είχε λίγα πλοία για τη μεταφορά των Αλβανών του. Ο Όριος πάσχισε να κερδίσει χρόνο διαπραγματευόμενος με τον επίσκοπο της Άρτας και τον πασά, την ώρα που οι νησιώτες, έπαιρναν θέση στον νότο δηλώνοντας την απόφασή τους να αντισταθούν στους Αλβανούς. Αλλά το μόνο πραγματικό εμπόδιο ήταν τα πυρά των Γάλλων από το φρούριο, πάνω από το ρηχό κανάλι, το οποίο οι Αλβανοί θα το είχαν διασχίσει με τα πόδια. Μετά από καθυστέρηση δεκαπέντε ημερών στην πολιορκία του Τσιρίγο, κατέφθασε ο ναύαρχος Ουσακώφ, αλλά οι Γάλλοι κράτησαν το κάστρο για άλλες είκοσι μέρες, γιατί οι Ρωσικές πυροβολαρχίες είτε βρίσκονταν σε απόσταση, είτε αδυνατούσαν να στραφούν ενάντια στα πιο ανθεκτικά μέρη του.

12 Σεπτέμβριος – Διασχίζω, για το φρούριο, την λιμνοθάλασσα συντροφιά με τον κόμη Όριο μέσα σε μια επίπεδη και ρηχή βάρκα που ωθείται με ένα άρμενο στο πίσω μέρος, δίχως υποψία κινδύνου, από την υπήνεμη πλευρά του υδραγωγείου μολονότι εκεί ένας ισχυρός νότιο-δυτικός άνεμος φυσά από τα ανοιχτά. Το υδραγωγείο είναι τόσο στενό, που συμβαίνει μερικές φορές, όταν ο άνεμος είναι τόσο ισχυρός, κάποιος απρόσεχτος ή μεθυσμένος άνδρας να πέσει ή να παρασυρθεί στο νερό και να πνιγεί στην λάσπη. Οι Ρώσοι της φρουράς, έχουν να λάβουν με ένα χρόνο καθυστέρηση μισθούς και ρουχισμό, κάτω από την διοίκηση ενός δύστροπου ρώσου συνταγματάρχη, που έμαθε μερικές λέξεις της ιταλικής στη Νάπολη και σε αυτά τα νησιά, και λέει ότι θα προτιμούσε το πιο αξιοθρήνητο χωριό στην Ρωσία από αυτόν τον απόμερο και αντιπαθητικό τόπο όπου βρίσκεται. Παλαιότερα το φρούριο ήταν η έδρα της διοίκησης, και υπήρχαν σπίτια σε αυτό. Η όψη είναι χαμηλή, και το τοίχος είναι πολύ αδύναμο, ειδικά προς τη λιμνοθάλασσα. Αλλά είναι ορθά τοποθετημένο για την προστασία του πορθμού, εκεί όπου ακριβώς είναι εύκολα διαβατός από τα απέναντι υψώματα του Ξηρόμερου, που τά ονομάζουν Λάμια, στις εσχατιές των οποίων βρίσκεται ο Τεκές του Δερβίση. Το ρηχό κανάλι εκτείνεται δύο ή τρία μίλια βόρεια του οχυρού, και διαχωρίζεται από την ανοιχτή θάλασσα μόνο από ένα μάκρεμα της Πλάκας, η οποία στη νότια πλευρά καταλήγει στην είσοδο του λιμανιού Δέματα, ή του Αγίου Νικολάου. Αυτό το λιμάνι, το μοναδικό μεταξύ Φισκάρδο και Πρέβεζας, έχει κάποια σπουδαιότητα, αν και το βάθος του νερού είναι επαρκές για τα πλοία μόνο στην είσοδό του. Επικοινωνεί προς τα ανατολικά με ένα στενό κανάλι με τη λίμνη της Βουλκαρία. Το κάστρο της Άγιας Μαύρος, είναι το μόνο μέρος στην Δυτική ακτή της Ελλάδας όπου είδα να φυτρώνουν δέντρα εποχής. Ρίχνουν καρπό αλλά δεν μπορούν να ωριμάσουν.

Κατά την επιστροφή από το φρούριο συνεχίσαμε για το παλιό κάστρο, ή τα ερείπια της πόλης της Λευκάδας, ένα μίλι και μισό νοτιοανατολικά της Αμαξικής. Η τοποθεσία ονομάζεται Καλλιγόνι, και συναποτελείται από ακανόνιστα υψώματα μορφοποιώντας τις τελευταίες πλαγιές της κεντρικής κορυφογραμμής του νησιού, στους πρόποδες του οποίου είναι μια στενή πεδιάδα ανάμεσα στα ψηλώματα και τη λιμνοθάλασσα. Οι λόφοι καλύπτονται σχεδόν εξ ολοκλήρου με αμπελώνες και η πεδιάδα είναι γεμάτη περιβόλια. Σε κλίση, στην βόρεια πλευρά των υψωμάτων υπάρχουν μερικά σπίτια που τα λένε Ζερβάτες⁶, και μια εκκλησία του Αϊ Βλάση. Στα δύο τρίτα της απόστασης από την Αμαξική, στον αρχαιολογικό χώρο μια πηγή που την ονομάζουν Μεγάλη Βρύση⁷ ρέει με αφθονία από τη βραχώδη πλαγιά ενός λόφου, στην κορυφή του οποίου βρίσκεται μια λέσχη η οποία, όπως το Καλλιγόνι και η γειτονική πεδιάδα, ανήκει στον Κόμη. Το νερό μεταφέρεται από την βρύση, με υπόγειο αγωγό στην Αμαξική, όπου τροφοδοτεί την πόλη από διάφορες πηγές κατασκευασμένες σε Τούρκικο ύφος. Ο αγωγός ήταν αρχικά έργο των Τούρκων⁸, αλλά οι Ενετοί, όταν έπρεπε να επισκευαστεί, αδυνατώντας να εντοπίσουν την χάραξη του παλιού αγωγού ύδρευσης, υποχρεώθηκαν να τον κατασκευάσουν όλον από την αρχή. Για να μην συμβεί και πάλι παρόμοια αστοχία, σημάδεψαν την χάραξη με λίγο σωρό από χώμα, υποδεικνύοντας χαρακτηριστικά την διαδρομή που ακολουθούσε ο αγωγός στο επίπεδο. Ένα βαθούλωμα μεταξύ Μεγάλης Βρύσης και του παλιού κάστρου, που τώρα καλύπτεται με αμπέλια, αποτελούσε μέρος του νεκροταφείου Λευκάδας, και φαίνεται από τα πολυάριθμα οστά, αγγεία, και άλλα ταφικά απομεινάρια που έχουν βρεθεί εκεί. Η αρχαία περίκλειστη πόλη είναι ολωσδιόλου ορατή, το ίδιο καλά, κυκλική σαν ένα τόξο από τα υψώματα βόρεια, δυτικά και νότια, και το ίδιο από οπουδήποτε πέρα από τα υψώματα σε όλη την πεδιάδα προς την λιμνοθάλασσα, καθώς και κατά μήκος των ακτών.

Αυτό ιστορεί ο Λίβιος, ο οποίος σημείωνε ότι τα χαμηλότερα μέρη της Λευκάδας βρίσκονταν σε ένα επίπεδο πολύ κοντά με την ακτή. Τα τείχη στα υψώματα είναι, κατά κύριο λόγο από πολυγωνική τοιχοποιία, κατά τα φαινόμενα μίας προγενέστερης περιόδου. Στην πεδιάδα η τοιχοποιία είναι πιο συμμετρική, μερικά ερείπια από πύργους είναι φανερά, και λογικά, αυτό το τμήμα της οχύρωσης φαίνεται ότι έγινε πολύ αργότερα από τον αρχικό περίβολο στους λόφους. Ο τελευταίος, είναι ίσως ένα τμήμα της Νήρικος⁹, που αναφέρει η Οδύσσεια, και ο Λαέρτης είχε για καύχημά του, η οποία ακόμη κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο δεν είχε λάβει το όνομα Λευκάδα¹⁰. Αυτή η αλλαγή, και η επέκταση του τείχους προς την λιμνοθάλασσα, συνέβη κατά το διάστημα αυτού του πολέμου, την ώρα που πήγαινε να γίνει ηγεμονική πόλη για την Ακαρνανία και έδρα του Εθνικού Συμβουλίου. Δυτικά, έναν λόφο στην ενδοχώρα την κορυφή του επιστεγάζει ένας μεγάλος στρογγυλός πύργος του οποίου τα θεμέλια ακόμη σώζονται. Βόρεια από αυτόν, μια τραπεζοειδής παράταξη κορυφών ίσου ύψους, είναι τα απομεινάρια ενός μικρού φρουρίου ή κάποιας Ακρόπολης, ενώ παρακάτω στην πλαγιά του λόφου βρίσκονται τα ερείπια κάποιων αναλημματικών τοίχων, και μερικά ευρήματα επίσης στον κάμπο. Κάποιες στέρνες, που μου περιέγραψε ένας αγρότης, ότι υπήρχαν ψηλά πάνω από το παλιό κάστρο δεν τις είδα. Κοντά στα ερείπια των τοίχων, νοτιότερα υπάρχει μια άλλη ωραία βρύση, κατασκευασμένη με τουρκική τεχνοτροπία που την ονομάζουν σπασμένη βρύση¹¹, και δίπλα αναπεταμένη μία μικρή επιτύμβια πέτρα χαραγμένη με το όνομα Δάμω, εκφράζοντας αμφιβολία για το τελευταίο γράμμα. Σε έναν γειτονικό αμπελώνα, παρατήρησα μια απλή σαρκοφάγο και μεταξύ άλλων λείψανα του νότιου νεκροταφείου της πόλης, ένα τάφο από πέτρινες πλάκες που έστεκαν όρθιες, λιτό και απέριττο, και ο οποίος είχε ανασκαφεί. Ο κόμης Όριο βρήκε πριν από λίγο καιρό, σε αυτό το αμπέλι, μια επιτύμβια πέτρα με το όνομα μιας γυναίκας. Αμέσως κάτω από τους αμπελώνες στο Καλιγόνι, κάποιας μεγάλης κλίμακας αλοπήγια, απλώνονται νοτίως έως ένα μικρό στρογγυλό φρούριο που τα ερείπια του ονομάζουν Φόρτι¹², και στο νότιο λιμάνι της Αμαξικής, που ονομάζεται Δρέπανο.

Απέναντι από το κέντρο της αρχαίας πόλης όπου κάποια απομεινάρια ενός ελληνικού μόλου είναι ορατά, προφανώς σχετίζονται με μια υπερυψωμένη οδό, μια γέφυρα που εδώ διέσχιζε τη λιμνοθάλασσα. Στην γέφυρα κρίθηκε αναγκαίο ένα κανάλι, το οποίο διεισδύει σε όλο το μήκος της λιμνοθάλασσας και επιτρέπει ένα πέρασμα για να συρθούν τα πλοία σε πέντε η έξι πόδια νερού, όταν άλλα μέρη της λιμνοθάλασσας δεν είναι περισσότερο από δύο πόδια βάθος. Οι μεγάλες τετραγωνισμένες πέτρες που σχημάτιζαν την αρχαία υπερυψωμένη οδό εξακολουθούν να φαίνονται πάνω από το ρηχό νερό σε διάφορα σημεία από οποιαδήποτε πλευρά του βαθιού καναλιού, αλλά ιδιαίτερα προς την Ακαρνανική ακτή. Σε αυτή πλευρά, λίγο νοτίως της υπερυψωμένης οδού, σε ένα μικρό βραχώδες ύψωμα, βρίσκονται τα ερείπια σπιτιών, καθώς και ενός κάστρου του Μεσαίωνα¹³. Η γέφυρα μοιάζει να έχει υποστεί επισκευή σε μεταγενέστερο χρόνο, από την παρουσία ενός στερεού ιστού από κύβους πλινθοδομής, τοποθετημένους με μια νεώτερη τεχνοτροπία στη δυτική όχθη του καναλιού.

Η παλαιότερη ονομασία της Λευκάδας ήταν Ακτή, ή η «χερσόνησος», ένα όνομα που συνηθίζεται σε ορισμένες άλλες μεγάλες προεξοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας προς την θάλασσα, όπως η Αργολίδα, η Αττική, και ο Άθως. Γι΄ αυτό με την Λευκάδα η λέξη ήπειρος προστέθηκε για να την ξεχωρίζει, και φαίνεται ότι το πρόκριμα Ακτή Ηπείροιο¹³ ήταν κοινό από την εποχή του Ομήρου, στην πραγματικότητα οι γείτονες νησιώτες πολύ φυσικά της έδωσαν το όνομα ήπειρος, δηλαδή “ηπειρώτικη περιοχή” λέξη που προσδιορίζει όλη την Ακαρνανία και αυτή καθαυτή την Ήπειρο. Σύμφωνα με τον Σκύλακα, οι άνθρωποι της πόλης κλήθηκαν Επί-Λευκάδιοι έτσι φαίνεται ότι το όνομα Λευκάδα, που προέρχεται από τα βράχια της δυτικής ακτής¹⁵, σε πρώιμο χρονικό διάστημα είχε υιοθετηθεί από το λαό. Οι Ακαρνάνες της Λευκάδας ήταν έτοιμοι να εξεγερθούν, όταν κλήθηκαν χιλιάδες έποικοι από την Κόρινθο, οι οποίοι τους κατάσφαξαν, κατέλαβαν την χώρα και διαχωρίζοντας την με ισθμό την μετέτρεψαν σε νησί. Σύμφωνα με τον Πλίνιο αυτό το κανάλι, η διόρυκτος όπως λεγόταν, είχε μήκος τρία στάδια¹⁶, απόσταση που συμφωνεί τόσο καλά με το πλάτος της Πλάκας ώστε κανείς δεν αμφισβητεί ότι η διόρυκτος κόπηκε μέσω αυτής της συσσωρευμένης άμμου, κατά πάσα πιθανότητα πολύ κοντά στο κάστρο της Άγιας Μαύρας εκεί που η σούβλα κάνει μια γωνία προς τα νότια, όπου ιζήματα συσσωρεύονται έχοντας μία σταθερή τάση να κλείνουν την είσοδο του καναλιού που διαποτίζει τη λιμνοθάλασσα, και εμποδίζει την ναυσιπλοΐα που ήταν στο τέλος-τέλος ο επιδιωκόμενος σκοπός των Κορινθίων. Εάν με αυτό το εγχείρημα έκαναν την Λευκάδα νησί υποθέτουμε ότι αυτό το τμήμα της λιμνοθάλασσας που υπάρχει τώρα μεταξύ της Πλάκας και της Λάμιας και τώρα απομονώνει την Λευκάδα δεν υπήρχε στην αρχαιότητα. Αλλά προτίθεμαι πλέον να πιστέψω, παρόλη την Ακτή Ήπείροιο και άλλες αρχαίες μαρτυρίες, ότι η Λευκάδα δεν ήταν ποτέ περισσότερο χερσόνησος, ούτε λιγότερο νησί από ό, τι είναι σήμερα, κάτι που λέει ότι πάντοτε διαχωρίζονταν από ένα στενό ευκολοδιάβατο κανάλι και ότι οι αλλαγές που εμφανίζονται στην ιστορία να έχουν συμβεί, όλες προκλήθηκαν από την φυσική παρεμπόδιση και την τεχνητή εκκαθάριση της εισόδου του βαθιού καναλιού.

Η διόρυκτος που δημιούργησε η αποικία των Κορινθίων τον 7ο αιώνα π.Χ. είχε πέσει σε αδράνεια πριν από το Πελοποννησιακό πόλεμο, όπως φαίνεται από τον Πελοποννησιακό στόλο που σε περισσότερες από μία περιπτώσεις, τον είχαν σύρει κατά μήκος του ισθμού όταν για την Λευκάδα έδιναν πέρα για πέρα ιδιαίτερη σημασία. Στην ίδια κατάσταση βρίσκονταν και κατά την βασιλεία του Φιλίππου, γιου του Δημητρίου, στην αναφορά του Πολύβιου, ότι όταν ο Φίλιππος αιφνιδίασε το Θέρμο τον χρόνο 218 π.Χ. σπεύδοντας με τον στόλο του από την Κεφαλονιά διά μέσου της Λευκάδας προς τον Αμβρακικό κόλπο αναγκάστηκε να μεταφέρει τα πλοία του κατά μήκος του ισθμού, και ο Λίβιος περιγράφοντας την πολιορκία της Λευκάδας από τον L. Quinctius¹⁷, μετά από είκοσι-ένα χρόνια κηδεμονίας χρησιμοποίησε αυτά τα λόγια “η Λευκάδα που τώρα είναι ένα νησί και χωρίζεται από την Ακαρνανία με ένα ρηχό κανάλι σκαμμένο με το χέρι κάποτε υπήρξε μια χερσόνησος”, η επαναφορά της σε διόρυκτο ήταν ίσως έργο των Ρωμαίων αφού την κατάκτησαν από τους Μακεδόνες, όταν μία από τις πρώτες πράξεις τους ήταν να διαχωρίσουν την Λευκάδα από την Ακαρνανική συμπολιτεία. Και τα δύο γέφυρα και κανάλι, αναφέρεται από το Στράβωνα ότι συντηρήθηκαν την εποχή του Αυγούστου του οποίου πολιτική ήταν να διευκολύνει την επικοινωνία σε θάλασσα και γη, εξασφαλίζοντας με αυτά τα μέσα την εξουσία της Ρώμης, τη διατήρηση της ειρήνης, και την διεύρυνση της εμπορικών συναλλαγών ανάμεσα στα έθνη.

Είναι αξιοπερίεργο το γεγονός ότι ο Λίβιος, περιγράφει την πόλη της Λευκάδας να βρίσκεται στον ισθμό όταν αυτός είχε μήκος 500 βήματα και πλάτος 120, μολονότι έχει πιθανόν δανειστεί, όπως συνήθως, αυτή την πληροφορία από τον Πολύβιο. Ίσως για να προκαλέσει εντύπωση διαστρέβλωσε μέρος της αλήθειας αυτών που γράφει όπως έκανε και σε κάποιες άλλες περιπτώσεις. Παρόμοιες ανακρίβειες μας κινούν την υποψία ότι ο Στράβωνας δεν επισκέφθηκε ποτέ την Λευκάδα ο ίδιος, όπως και πολλά άλλα μέρη που δεν τά περιγράφει σωστά, αφού τοποθετεί τον ισθμό, τον διόρυκτο, τη γέφυρα, και την Λευκάδα στην ίδια θέση και την Νήριτο σε διαφορετική, ενώ από όσα έχω ήδη δηλώσει, είναι προφανές ότι Νήρικος, Λευκάδα, και γέφυρα, ήταν σε μία θέση, και ο ισθμός και o διόρυκτος σε απόσταση τριών μιλίων βόρεια από αυτά¹⁸.

Το αίσθημα της έλλειψης ασφάλειας που η πόλη της Λευκάδας δημιουργεί, με το να είναι τοποθετημένη πάνω σε μια χερσόνησο, ή κάτι παρόμοιο και από στρατιωτική άποψη, δηλαδή ένα νησί στο οποίο υπάρχει ένα πέρασμα εισόδου από την ήπειρο, τρανή απόδειξη αποτελούν τα ίχνη ενός Ελληνικού τοίχους¹⁹, που έχει την αρχή του κοντά στην Αμαξική, και καταλήγει στο απόκρημνο ακρωτήριο που υψώνεται στο δυτικό άκρο της αμμώδους ακτής. Αυτό το τείχος ανακόπτει την επικοινωνία μεταξύ της αρχαίας πόλης και του ισθμού, ή το ακρωτήριο της Πλάκας, και μπορεί να ήταν χρήσιμο ακόμα και κατά μίας απόβασης στον κόλπο της Αμαξικής. Πιθανότατα χτίστηκε πριν από την ένωση της Λευκάδας με την Ακαρνανία. Ο κόμης Όριο επιβεβαιώνει ότι λίγο πριν την πτώση της Βενετίας, τα πάντα ήταν σε ετοιμότητα για να ανανεωθεί την αρχαίο κανάλι, το οποίο θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο στο νησί, όπως και σε ολόκληρη την ακτή της Ακαρνανίας και της Ηπείρου, καθώς θα επέτρεπε στα μικρά σκάφη να αποφύγουν το κύκλο από το ακρωτήριο Δουκάτο.

13 Σεπτεμβρίου – Είναι πρώτη του μήνα (ελληνικό στυλ) και είναι η ημέρα της συνεδρίασης της Συγκλήτου, να επιλέξουν τα μέλη του νομοθετικού σώματος, από τους οποίους αυτό το νησί στέλνει τέσσερις, δέκα Κέρκυρα, Ζάκυνθος δέκα, δέκα Κεφαλονιά, Ιθάκη δύο, Παξοί δύο, Τσιρίγο δύο. Η Συνέλευση συνέρχεται στην εκκλησία του Αγίου Μηνά στα περίχωρα της πόλης, με μια ρωσική φρουρά στην πόρτα. Ο πρύτανης, S. Β.. της Κέρκυρας, ανοίγει την συνεδρίαση με μια μακρά ομιλία στα ελληνικά, επισημαίνοντας τη σημασία του θέματος για το όποιο συγκεντρώθηκαν, στηρίζοντας τα επιχειρήματά του με παραδείγματα από την αρχαία ιστορία. Έχει το χαρακτήρα που ταιριάζει σε έναν από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους σε αυτά τα νησιά, και η ομιλία είναι πολύ αξιέπαινη, αν και ακούω έναν ευγενή από την χώρα να ψιθυρίζει στον άλλο, καλά…λόγια, «ωραία λόγια χωρίς νόημα». Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει ένας από αυτούς που να μην γνωρίζει ότι η συνέλευση είναι μια φάρσα, και ότι οι νομοθέτες έχουν διοριστεί ένα δεκαπενθήμερο πριν από τον Ν… απεσταλμένο της Ρωσίας και πληρεξούσιο. Αλλά αυτό δεν εμποδίζει την τελετή μίας ψηφοφορίας για 26 ονόματα, εκ των οποίων μια επιλογή από τέσσερα πρέπει να γίνεται από τη Γερουσία. Δύο μέρες διαρκεί η ψηφοφορία, και μετά τα κουτιά, σφραγισμένα από τον πρύτανη, στέλνονται στην Κέρκυρα να ανοιχθούν πριν από την Γερουσία. Είναι κοινό το αστείο να αποκαλούν τη Σύγκλητο, Σύνκλεφτη. Η Λευκάδα παράγει αρκετό καλαμπόκι για δική της κατανάλωση, και λίγο λάδι για εξαγωγή. Μια μεγάλη ποσότητα αλατιού, και το κρασί επαρκούν όχι μόνο για εσωτερική κατανάλωση, αλλά για εξαγωγή σε σημαντικές ποσότητες στην Κέρκυρα, Πρέβεζα, και σε άλλα μέρη. Εκτός από τις αλυκές της Καλλιγόνι, υπάρχουν κάποιες μικρότερες κοντά στην πόλη. Οι δεξαμενές αλατιού διαχωρίζονται η μία από την άλλη με άλλες δεξαμενές στους οποίες δεν παράγεται αλάτι και το στάσιμο νερό σε αυτές και στις τάφρους προκαλεί ελονοσία. Το αλάτι στοιβάζεται σε μεγάλες πυραμίδες και δημιουργείται μια στέγη από κεραμίδια. Στην Κέρκυρα συγκεντρώνεται σε μικρούς λοφίσκους. Η επεξεργασία δεν είναι τόσο καλή εκεί όσο είναι εδώ, ούτε και το αλάτι τόσο αγαπητό.

Επάνω στα υψώματα της Ακαρνανίας, που βρίσκονται απέναντι από το αγκυροβόλιο του Φόρτι, και εκτείνονται μέχρι τον κόλπο της Ζαβέρδας, βρίσκονται διάσπαρτα χωριά της Πλαγιάς, και στην πλαγιά της Λάμιας το μοναστήρι και το μικρό χωριό της Αγίας Βαρβάρας.

Υπάρχει μεγάλη σύγχυση στην κοινή συζήτηση για το όνομα της Αγίας Μαύρας, το οποίο συσχετίζεται κατά περίπτωση με το νησί, την πόλη, ή το φρούριο, αλλά ορθά Αγία Μαύρα λέγεται το φρούριο, αφού έλαβε το όνομά του από μια μικρή εκκλησία που βρισκόταν στο χώρο, Αμαξική είναι η πόλη και το νησί Λευκάδα.

14 Σεπτέμβριος – Η μανζέρα²⁰ μόλις είχε κάνει τον γύρο του νησιού από το κάβο Δουκάτο, περνώ από το κανάλι των λιμνοθαλασσών με μια επίπεδη και ρηχή βάρκα, για να ξανασυναντήσω το πλοίο λίγο κάτω από το Φόρτι. Αρμενίζοντας έξω από το λιμάνι Δρέπανο, αφήνουμε τη βρύση του Πασά²¹ στο δεξί μας χέρι, και προσεγγίζουμε το λιμάνι του Εγκλημενού, προστατευμένο από τα τέσσερα ή πέντε νησιά που απλώνονται εμπρός του. Τα δύο κυριότερα που ονομάζονται Σπάρτη και Σκορπιός, παράγουν καλό καλαμπόκι. Η Μαδουρή, που βρίσκεται ακριβώς στην είσοδο του Εγκλημενού, καλύπτεται με ελιές, και ανήκει στον κυρ. Νικόλα Βρεττό από την Ιθάκη. Το λιμάνι επικοινωνεί με ένα στενό άνοιγμα σε έναν μακρύ εσωτερικό κόλπο. Εγκλημενός είναι παραφθορά του Ελλομένος από τον Θουκυδίδη.

Αφήνοντας το Μεγανήσι δεξιά, διαπλέουμε κατά μήκος της ακτής της Ακαρνανίας, όπου υψώνει το ανάστημα του το βουνό που ονομάζεται Κανδήλι, και υπάρχει μέσα ένα χωριό με το ίδιο όνομα. Αλλά ο άνεμος που τρέχει προς το νοτιά κάνει αδύνατο το πέρασμα έξω από το ακρωτήριο που ονομάζεται Κεφαλή και σταθήκαμε κοντά στην ακτή προς το βόρειο άκρο του νησιού, όπου βρίσκεται το χωριό Επισκοπή, και κάτω από αυτό ένα μικρό λιμάνι.

Υ.Γ Τό κείμενο συνεχίζει με την περιγραφή των απέναντι ακτών της Ακαρνανίας, του Μύτικα και της αρχαίας Ακαρνανικής πόλης Αλυζίας.
_____________________________
¹ Αμαξίχιον: σημείωση του W. Leake.
² Ο Άγγελος Όριος ή Όριο ήταν Έλληνας πολιτικός και διπλωμάτης από την Λευκάδα. Χρημάτισε πρόεδρος της Γερουσίας, της προσωρινής κυβερνήσεως της Ιονίου Πολιτείας που συστάθηκε αμέσως μετά της κατάληψη των Επτανήσων από Ρώσους και Οθωμανούς το 1800. Πρώτη ενέργεια της κυβέρνησης ήταν η σύνταξη του πρώτου συντάγματος της Ιονίου πολιτείας το λεγόμενο Βυζαντινό. Ο Όριος είχε βοηθήσει στην κατάληψη της Λευκάδας κι είχε χρηματίσει διοικητής Λευκάδος και Ιθάκης. Ήταν μέλος της 12-αμελούς διπλωματικής αποστολής που μετέβη στην Πετρούπολη και στην Κωνσταντινούπολη για την σύνταξη της συνθήκης του 1800 η οποία επικύρωσε την ίδρυση του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων. Πέθανε στις 29 Απριλίου 1829 στην Λευκάδα (Πηγή Lefkadapress).
³ Παντρεύτηκε μια πλούσια και όμορφη Λευκαδίτισσα Αναστασία, χήρα, το γένος Σέρβου. Η Αναστασία μετά το θάνατο του πρώτου της συζύγου, είχε κάποιες δικαστικές διενέξεις και επειδή θεώρησε το ζήτημα πολύ σοβαρό, έψαξε να βρει έναν πολύ καλό δικηγόρο και πήγε στην Βενετία όπου της είχαν συστήσει τον Άγγελο Όριο, που ήταν άριστος νομομαθής, ωραίος, εύγλωττος με καλούς τρόπους αλλά και πολυλογάς. Έτσι ήρθαν μαζί στη Λευκάδα και αφού κέρδισε τη δίκη η Αναστασία τον παντρεύτηκε. Απέκτησαν ένα αγόρι που αργότερα έχασε όλη την περιουσία του στα χαρτιά. Έτσι η μεγάλη περιουσία του Άγγελου Όριο και της Αναστασίας Σέρβου πέρασε στα χέρια της οικογένειας Βαλαωρίτη και μαζί και όλος ο λόφος του Όριο που αργότερα το ονόμασαν σε «Ράχη Βαλαωρίτου». (εφημερίδα ΑΠΟΨΗ 1995 – Κων/νος Μαμαλούκας – Πηγή Lefkadapress).
⁴ Φιοντόρ Fyodorovich Ushakov ήταν ένας από τους ιδρυτές του ναυτικού της Μαύρης Θάλασσας και ο διοικητής του από το 1790. Ο ίδιος διεξήγαγε με επιτυχία τη μεσογειακή εκστρατεία του ρωσικού στόλου κατά τη διάρκεια του πολέμου με τη Γαλλία 1798-1800. Απέδειξε ότι είναι ένας καλός πολιτικός και διπλωμάτης, κατά τη διάρκεια της εγκατάστασης του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων, προτεκτοράτο της Ρωσίας και της Τουρκίας.
⁵ Louis François Jean Chabot είναι Γάλλος στρατηγός, γεννήθηκε στην Νιόρ στις 27 Απριλίου 1757, πέθανε στην Sansais στις 11 Μαρτίου 1837.
⁶ Πιθανόν να πρόκειται για τοπωνυμικό επωνύμων Ζερβάτες Μποτσαράτε.. Στην Λευκάδα εντοπίζεται το τοπωνύμιο Μποτσάρες.
⁷ Επρόκειτο για μια πηγή (σήμερα έχει σφαλιστεί) στους πρόποδες του λοφίσκου που υψώνεται, δίπλα από το ’ξωκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής, ακριβώς στα δεξιά του δρόμου, οδεύοντας προς το Καλλιγόνι. (Η Μεγάλη Βρύση. Νίκος Βαγενάς).
⁸ Ξεκινούσε από την (και σήμερα ονομαζόμενη) Μεγάλη Βρύση, ένα χιλιόμετρο περίπου νότια της σημερινής πόλης, περνούσε μέσα από την Αμαξική κατά μήκος του δρόμου, εκεί που περνάει το σημερινό παζάρι. Κατά μήκος αυτού του δρόμου οι Τούρκοι κατασκεύασαν 5 βρύσες, τελευταία των οποίων ήταν η «Κάτω βρύση», που σώζεται ακόμα – όχι βέβαια στην αρχική της μορφή. (Δημήτρης Τσερές: Το Οθωμανικό υδραγωγείο της Αγίας Μαύρας.)
⁹ Nericus στο πρωτότυπο. Νήρικος ή Νήριτος.
¹⁰ Θουκυδίδης 1.3. Ο Στράβων έρχεται σε αντίθεση με τον ιστορικό, αφού ισχυρίζεται όχι μόνο ότι το όνομα άλλαξε όταν την εποίκησαν οι Κορίνθιοι, αλλά και ότι η Λευκάδα χτίστηκε σε μια διαφορετική θέση από εκείνη της Νήρικος. Αλλά δεν είναι ασυνήθιστο πόλεις που στην ιστορία παρουσιάζονται να έχουν ανακατασκευαστεί σε διαφορετική θέση, απλώς να έχουν επανέλθει μεγεθυμένες, με μια αλλαγή ονόματος , και όπως φαίνεται έτσι ήταν η παρούσα περίπτωση. (σημείωση του W. Leake).
¹¹ Βρύση στην περιοχή Καρυωτών. Το νερό της τροφοδοτούσε τους κατοίκους και πότιζε τα χωράφια τους. Σημειώνεται ως Fontana και στο χάρτη του V. Corroneli . Στην θέση αυτή ευρήματα πιστοποιούν την θέση του νότιου νεκροταφείου της αρχαίας Λευκάδας.
¹² Στη νησίδα «Φόρτι» του διαύλου μεταξύ νέων Αλυκών και του φρουρίου Αγίου Γεωργίου υπήρχε μικρό φρούριο ήδη από την Ενετοκρατία. Το οχυρό Αλεξάνδρου – Τούρη ή Torretta.
¹³ Πρόκειται για το φρούριο του Αγίου Γεωργίου. Ο Δαίρπφελδ ταύτιζε την θέση με την κλασική Νήρικο θεωρώντας ότι βρισκόταν στο λόφο του Αγίου Γεωργίου, όπου υπάρχει σήμερα το κάστρο.
¹⁴ «Η Λευκάδα ήτανε στην αρχαιότητα χερσόνησος της γης των Ακαρνάνων, ο ποιητής την αποκαλεί «ἀκτήν ἠπείροιο», ενώ την απέναντι απ΄ τήν Ιθάκη και Κεφαλονιά περιοχή αποκαλεί «ἤπειρον», κι αυτή είναι η Ακαρνανία έτσι ώστε όταν λέει «ἀκτήν ἠπείροιο» την ακτή της Ακαρνανίας πρέπει να παραδέχεσαι». (Στράβων. Γεωγραφικά).
¹⁵ «Μετονόμασαν (την πόλη Νήρικο) Λευκάδα δοκώ μοι του Λευκάτα.» Στραβ (Π.Γ.Ροντογιάννης).
¹⁶ Ο Πλίνιος συσχετίζει το πέρασμα με το διάκενο ανάμεσα στον βραχίονα της Πλάκας και την ηπειρώτική χώρα και το ορίζει σε 3 στάδια=550μ.. (J. Partsch Η νήσος Λευκάς. Fagotto books).
¹⁷ Λέυκιος Quinctius Φλαμινίνος. Ρωμαίος πατρίκιος, στρατηγός και πολιτικός. Όταν ο Φλαμινίνος πληροφορήθηκε την απόφαση της Ακαρνανίας να συμμαχήσει με τον Φίλιππο τον Ε΄ της Μακεδονίας, απέκλεισε την πόλη της Λευκάδας. Μετά από μια σύντομη αντίσταση, οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στην πόλη και έσφαξαν ένα μεγάλο αριθμό των κατοίκων.
¹⁸ ..Ο Leake έκλινε προς την άποψη ότι το πρώτο πέρασμα που αναφέρεται από την παράδοση και το οποίο σχεδίασαν οι Κορίνθιοι δεν βρίσκονταν ακριβώς στο θαλάσσιο στενό της Λευκάδας αλλά στον βραχίονα του ακρ. Πλάκα κατά μήκος της Ακαρνανικής ακτής. Την θεωρία αυτή πρέσβευε ίσως ήδη ο Σκύλαξ αλλά και ο Πλίνιος. (J. Partsch Η νήσος Λευκάς. Fagotto books).
¹⁹ Για τον ελλιμενισμό μεγάλων πλοίων που δεν μπορούσαν να διέλθουν μέσω του διορύκτου οι πηγές υπαινίσσονται την ύπαρξη ενός δεύτερου λιμανιού στην παραλία του Αι Γιάννη. Το λιμάνι αυτό και η επικοινωνία του με την πόλη προστατεύονταν από ισχυρό περιτείχισμα με κατεύθυνση Α-Δ κατά μήκος του ελαιώνα πίσω από την πόλη της Λευκάδας. Συνδέονταν με έναν δεύτερο κατασκευής τοίχο κάθετο στον προηγούμενο που οδηγούσε στην είσοδο σχεδόν τής πόλης απ΄ τήν ενδοχώρα. (πηγή: Γ. Πλιάκου Η αρχαία πόλη Λευκάς.)
²⁰ Είδος πλοίου.
²¹ Στο 14ο χιλιόμετρο Λευκάδας – Νυδριού συναντάμε δίπλα από τις παιδικές κατασκηνώσεις τη «Βρύση του Πασά». Είναι μια θαυμάσια πηγή, που πήρε το όνομά της από τον Φαΐτ Πασά – αρνησίθρησκου απόγονου του νόθου γιου του Καρόλου Α΄ Τόκκου – που μπήκε στη Λευκάδα το 1479. (Πάνος Γ. Ροντογιάννης).