Σαν σήμερα το 1922 ξεκινά η τουρκική αντεπίθεση στο Μικρασιατικό Μέτωπο

Τα γεγονότα μέσα από τις σελίδες του ημερολογίου του Τσουκαλαδιώτη (Τσουκαλάδες Λευκάδας) δεκανέα Θεοδόση Θ. Σταματέλλου

Η υποχώρηση από το Σαγγάριο

Σαν σήμερα το 1922 αρχίζει η αντεπίθεση του Κεμάλ στο Μικρασιατικό Μέτωπο, το οποίο διασπάται την επόμενη μέρα. Ο ελληνικός στρατός υποχωρεί άτακτα προς τις ακτές. Το μέτωπο δεν άργησε να καταρρεύσει. Μαζί του και η πολιτική της «Μεγάλης Ιδέας», που προπαγανδιζόταν ως «εθνική ιδέα» και αποσκοπούσε στη δημιουργία της λεγόμενης «Μεγάλης Ελλάδας», των «δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών».

Τουρκικά στρατεύματα στη Σμύρνη

Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 27 Αυγούστου, οι Τούρκοι μπαίνουν στη Σμύρνη και η εγκληματική Μικρασιατική Εκστρατεία θα έληγε με καταστροφικές συνέπειες, τόσο για τον ελληνικό στρατό, όσο και για τους άμαχους ελληνικούς πληθυσμούς της περιοχής. Τα όσα επακολουθούν και οι συνέπειες αυτής της καταστροφής ταλάνιζαν τη χώρα για δεκαετίες αργότερα.

Παραθέτουμε τα γεγονότα της αρχής του τέλους της Μικρασιατικής Εκστρατείας μέσα από το ημερολόγιο ενός Λευκαδίτη στρατιώτη, του Τσουκαλαδιώτη Θεοδόση Θ. Σταματέλλου.

Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ, Σάββατο 3 Σεπτεμβρίου 1922. Η κοινή γνώμη αγνοούσε ακόμη την ταχύτητα της κατάρρευσης του ελληνικού στρατού στο μέτωπο.

Ο Θεοδόσης Θ. Σταματέλλος ήταν δεκανέας κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας που ξεκίνησε το Μάιο του 1919 και τέλειωσε το Σεπτέμβρη του 1922.

Όπως αναφέρει ο γιος του συγγραφέα και εκδότης του ημερολογίου Ευάγγελος Θ. Σταματέλλος στην εισαγωγή της χειρόγραφης έκδοσης (Αθήνα, Μάρτιος 2002), που τιτλοφορείται «Θεοδοσίου Θ. Σταματέλλου – Ημερολόγιο του εν Στρατώ βίου μου – Μικρασιατική Καταστροφή» (27 Απριλίου 1919 – 12 Σεπτεμβρίου 1922), βρήκε το ημερολόγιο το 1970 μετά το θάνατο του πατέρα του, χωρίς να γνωρίζει προηγούμενα την ύπαρξή του, παρότι ο πατέρας του αναφερόταν συχνά, όπως επισημαίνει, στα γεγονότα της Μικρασιατικής Εκστρατείας.

Ο Θεοδόσης Θ. Σταματέλλος στρατιώτης στο Μικρασιατικό Μέτωπο

Γράφει ακόμη στην εισαγωγή του ημερολογίου που απαρτίζεται από τρία μέρη: Α΄ Μέρος, 27 Απριλίου 1919 έως 23 Ιουνίου 1921 – Β΄ Μέρος 24 Ιουνίου 1921 έως 31 Δεκεμβρίου 1921 και Γ΄ Μέρος, 1 Ιανουαρίου 1922 έως 12 Σεπτεμβρίου 1922:

«Η αντιγραφή είναι πιστή. Τηρείται η γλώσσα και η ορθογραφία, που τώρα ξενίζουν. Έγιναν μόνο μερικές παραλείψεις επουσιώδεις για να σμικρυνθεί ο όγκος του ημερολογίου, που δεν αλλοιώνουν ουδέ κατ΄ ελάχιστον την ουσία και το πνεύμα των γραφομένων. Και όταν γίνεται, σημειώνονται με αποσιωπητικά σε παρένθεση».

Επισημαίνει ακόμη ότι ο πατέρας του έγραφε από την «οπτική γωνία του Βενιζελικού που ήταν ο ίδιος και αφ΄ ετέρου από τη συναισθηματική φόρτιση του στρατιώτη, που μόλις προ ολίγου χρόνου έζησε όλη αυτή την εκστρατεία και τελικά την καταστροφή». «Ας είναι η ενασχόλησή μου αυτή, ως και του αναγνώστη, ένα μνημόσυνο στην ιερή μνήμη ενός καλού ανθρώπου, του πατέρα μου…» καταλήγει στην εισαγωγή του, ο γιος του συγγραφέα του ημερολογίου.

Η διαδρομή που ακολούθησε ο στρατιώτης Σταματέλλος ήταν: Ιωάννινα – Πρέβεζα – Θεσσαλονίκη – Αθήνα – Σμύρνη – Μαγνησία – Φιλαδέλφεια – Ουσάκ – Αφιόν – Τσάι … Μετά την καταστροφή και την κατάρρευση του μετώπου άρχισε η επιστροφή με κατάληξη τον Τσεσμέ, απ΄ όπου πέρασε με πλοίο στη Χίο, όπου και αποστρατεύθηκε.

Αντιγράφουμε από το ημερολόγιο τις σελίδες εκείνες που περιγράφουν την αρχή του τέλους της Μικρασιατικής Εκστρατείας.

Απόσπασμα από το ημερολόγιο του Θεοδόση Θ. Σταματέλλου

«Κατά το πρώτον 10ήμερον του Αυγούστου 1922 (5η και 6η) ο εχθρός επεχείρησεν μικράς επιθέσεις εις τον τομέα Ορτάντζης (Αϊδινίου), δι΄ ών κατώρθωσεν να εισβάλη εις το Ελληνικόν έδαφος μία Μ/ρχία ιππικού μετά δύο πυροβόλων.

Καθ΄ εκάστην εσπέραν η Μεραρχία κοινοποιεί εις τα τμήματά της δελτίον επί των κινήσεων του εχθρού και άλλων πληροφοριών του 2ου γραφείου από αυτομόλους κ.λ.π. Το εσπερινόν δελτίον της σήμερον εκδοθέν περί ώραν 7ην μ.μ. αναφέρει ως πιθανήν επίθεσιν του εχθρού κατά την ερχομένην νύκτα εις τον τομέα του Αφιόν και μάλιστα εις το Καλετζίκ-ντάγ. Τούτο συμπεραίνει εκ διαφόρων πληροφοριών και σχετικών κινήσεων του εχθρού. Περί την 9ην μ.μ. εκδίδεται έκτακτον δελτίον επιβεβαιούν το πρώτον και προκαλούν την προσοχήν και επαγρύπνησιν των Αξ/κών της Μ/ρχίας.

Όντως η επίθεσις έγινεν περί την 4ην πρωϊνήν σήμερον εις τον τομέα του Αφιόν επί του Καλετζίκ-ντάγ κατά του 35ου Σ.Π. Το Σύνταγμα τούτο με μία μοίρα ορειβατικού πυροβολικού, ευρισκόμενον προ υπερτέρας δυνάμεως πεζικού και πυροβολικού, αναγκάζεται να υποχωρήση από τα οχυρά Μαύρος βράχος και Δικρανωτός βράχος. Μάχεται απεγνωσμένως. Έχει μεγάλας απωλείας εις νεκρούς και τραυματίας. Το πυροβολικόν μας αποτελούμενον, ως προανέφερον, εκ μιας μοίρας ορειβ. πυρ/κού (αυτήν την οχύρωσιν εθεώρει αρκετήν το Επιτελείον της Στρατιάς, εις μέρος όπου εγνώριζε ότι θ΄ αποτελέση τον στόχον του εχθρού!) δεν δύναται ούτε εν βλήμα να ρίψη, λόγω της επισημάνσεως των θέσεών του υπό του εχθρού.

Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Ήταν στην Μικρασιατική Εκστρατεία υπό την Διοίκηση του Νικολάου Πλαστήρα

Την μεσημβρίαν ενισχύεται ο τομεύς υπό τάγματος (του 5/42 Ευζώνων) του Συντ/τος Πλαστήρα, όπερ ευρίσκετο εις Έρικμαν, 5 χλμ. δυτικώς του Αφιόν. Μετά τινας ώρας μεταβαίνει ολόκληρον το Σύνταγμα και ενούται μετά των υπολειμμάτων του 35ου, υπό τας διαταγάς του Πλαστήρα.

Ανακαταλαμβάνεται το απωλεσθέν έδαφος, αλλ΄ ενισχύσεως μη υπαρχούσης ο Πλαστήρας αναγκάζεται να συμπτυχθεί κατά τι, αναμένων ενισχύσεων.

Ο στρατηγός Τρικούπης ζητεί και πάλιν μίαν Μεραρχίαν παρά της Στρατιάς και του Β΄ Σώματος Στρατού διαθέτοντος εν εφεδρεία τρεις όλας Μεραρχίας. Αλλ΄ εις μάτην. Ο στρατηγός Διγενής, Διοικητής του Β΄ Σ.Σ. δεν δύναται να αποστείλη την ζητούμενην βοήθειαν δεσμενόμενος υπό σχετικής διαταγής της Στρατιάς.

«Περί τον τομέα του Αφιόν Καραχισάρ ο εχθρός επιτίθεται. Νέα δόξα αναμένει τον Ελληνικόν στρατόν» (Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, Δευτέρα 15 Αυγούστου 1922)

Ούτω το Α΄ Σ.Σ. δεχόμενον την επίθεσιν πολυαριθμοτέρας εχθρικής δυνάμεως και μη διαθέτον εφεδρείας καταδικάζεται μόνον να ανταπεξέλθη κατά της επιθέσεως αυτής, ενώ εις μικράν απ΄ αυτού απόστασιν ευρίσκονται εν εφεδρεία τρεις Ελληνικαί Μεραρχίαι, η 7η, η 9η και η 13η.

Η μάχη εξακολουθεί λυσσωδώς, των ημετέρων δυνάμεων καμπτομένων. Χθες το βράδυ η Μεραρχία εσκέφθη να ενεργήση επίθεσιν, αλλά μη διαθέτουσα εφεδρείαν δεν ενήργησεν ταύτην. Ως μας διηγήθη τηλεφωνητής του κέντρου της Μεραρχίας, ο Επιτελάρχης λαμβάνων ο ίδιος πληροφορίας παρά του Συντάγματος επί της διεξαγόμενης μάχης ετράβα τα μαλιά του και δακρύων από τον πόνον που κάθε Ελληνική καρδιά ησθάνετο έλεγε: «Αχ, ν΄ άχαμε μια Μεραρχία!! Που είναι η εφεδρεία του Β΄ Σώματος.»

Οι ημέτεροι συμπτύσσονται. Τα εχθρικά βλήματα πλησιάζουν την πόλιν του Αφιόν από το ΝΔ μέρος προς το Νοσοκομείον και τον σταθμόν Σμύρνης (…) Καθίσταται φανερόν πλέον ότι δεν δυνάμεθα να κρατήσωμεν το Αφιόν.

Περί την 11ην π.μ. τα τμήματα διατάσσονται να αποσυρθούν με διεύθυνσιν ΒΔ. Δια συνεχούς και συντόνου πορείας υπό τα βλήματα του εχθρικού πυρ/κού εφθάσαμεν εις χωρίον τι πέραν του Χαμάμ (σιδ/κός σταθμός), όπου διανυκτερεύομεν.

Οπόσην λύπην αισθάνεται κανείς αναλογιζόμενος οποία καταστροφή έπληξε το Έθνος, ενώ είναι βέβαιον ότι με το τρίτον της εφεδρείας του Β΄ Σ.Σ., ο Ελληνικός Στρατός θα έμενε ακλόνητος εις τας θέσεις του! Ότι δεν εχρησιμοποιήθη δύναμις εφεδρική εις μικράν απόστασιν από του Αφιόν υπάρχουσα.

Και τούτο βαρύνει τον ηγήτορα του Στρατεύματος αντιστράτηγον Χατζηανέστην, όστις εκτός των άλλων μεταβολών τας οποίας επέφερεν εις τας Διοικήσεις των μονάδων, δια των οποίων επετάχυνε την αποσύνθεσιν του Στρατού, διέλυσε τα συγκροτήματα και κατέστησεν ανεξάρτητα απ΄ αλλήλων τα Σώματα Στρατού εξαρτώμενα απευθείας εκ της Στρατιάς. Ούτω διεσπάσθη η ενότης του μετώπου.

Επιθεώρηση Αρχιστρατήγου Χατζηανέστη στο μέτωπο τον Αύγουστο του 1922

Η εν τη διοικήσει της Στρατιάς προ της επιθέσεως τακτική του αρχιστρατήγου ως και η μετά την επίθεσιν στάσις αυτού είναι δείγματα αψευδή, ότι η εγκατάλειψις της Μ. Ασίας είχε προαποφασισθή υπό της Κυβερνήσεως και προς εκτέλεσιν του εγκλήματος τούτου εστάλη ο Χατζηανέστης!

Δυσκόλως δύναται τις να πιστεύση ότι Έλληνες πολίται, Έλληνες στρατηγοί και ο βασιλεύς των Ελλήνων απεφάσισαν και ηργάσθησαν δια την εκκένωσιν της ελληνικοτάτης Μ. Ασίας! Αλλ΄ αυτή είναι η σκληρά αλήθεια! Εθυσιάσθη η Μ. Ασία, όπως στερεωθή ο θρόνος! Το παν δια τον θρόνον και υπέρ του θρόνου! Δια τον θρόνον το αίμα και το χρήμα του Ελλην. λαού. Τοιαύτη η νοοτροπία της κυβερνούσης φατρίας. Ούτως εσκέπτετο και ούτως έδρα. Διότι δεν ηδύνατο να φαντασθή εαυτήν υπάρχουσαν και ενεργούσαν ως πολιτικόν κόμμα, χωρίς να στηρίζεται εις τον κακή μοίρα αγαπώμενον τότε παρά του Ελληνικού λαού, βασιλέα!… Ο αρχηγός της Στρατιάς Χατζηανέστης άμα επληροφορήθη την επίθεσιν όχι μόνον δεν έσπευσε μετά του Επιτελείου του, ως ώφειλεν, να εξέλθη της Σμύρνης και πάραυτα να ευρεθή μεταξύ των μαχόμενων μονάδων, όχι μόνον δεν διέταξε την ανασυγκρότησιν των Συγκροτημάτων, ως προγενεστέρα του διαταγή υπήρχεν εν περιπτώσει επιθέσεως, αλλά και εις τον Διοικητήν του Α΄ Σώματος Στρατού στρατηγόν Τρικούπην, ζητούντα επιμόνως βοήθειαν, υπέμνησεν μετά πρωσσικού ύφου, ότι οφείλει να υπακούη εις τας διαταγάς των ανωτέρων του.

Έσπευσε να αναχωρήση εις Αθήνας, χωρίς να φροντίση να ενισχύση το καταρρέον μέτωπον, χωρίς να στείλη ούτε έναν στρατιώτην, ούτε ένα όπλον, ούτε έναν άρτον εις τον τόπον του αγώνος! Δεν ώρισε δευτέραν αμυντικήν γραμμήν, εις την οποίαν να συγκεντρωθώσιν αι Μεραρχίαι μετά την πρώτην υποχώρησιν.

Ούτως αι Μεραρχίαι άμα τη διασπάσει της IV Μ. επί του Καλετζίκ ηναγκάσθησαν να συμπτυχθώσιν η μία μετά την άλλην και μη έχουσαι διαταγήν συγκεντρώσεως ετράπησαν όπου εκάστη ενόμιζεν συμφερώτερον, καταδιωκομένη υπό εχθρικής δυνάμεως ενιαχού μεν σοβαράς, πολλαχού δε εξ ευαρίθμων μόνον ιππέων Τσετών.

Και ο Ελληνικός Στρατός ο από του 1912 αγωνιζόμενος και ουδέποτε δοκιμάσας την αποτυχίαν παρουσίασε το οικτρόν εκείνο θέαμα ατάκτων καταδιωκομένων υπό εχθρού ολιγαρίθμου και τρεπομένων εις επαίσχυντον φυγήν!..

Ουδαμού ουδέποτε στρατός Ελληνικός παρουσίασεν το θέαμα τούτο. Πλην το τοιούτον δεν υπήρξε ήττα του Ελληνικού στρατού, ως ηθέλησαν τινες, εν οις και ο αμαρτωλός Χατζηανέστης, να ισχυριθώσιν, ίνα εις αυτόν επιρρίψωσι τας ευθύνας της καταστροφής, αλλ΄ ήττα της Κυβερνήσεως και των αρχηγών του!..

Άμα τη ενάρξει της υποχωρήσεως των Μ/ρχιών, η IV Μεραρχία και οι σχηματισμοί αυτής ως και το Απόσπασμα τηλεγραφητών, παρ΄ ω υπηρέτουν, ακολουθεί…».

Να συμπληρώσουμε τέλος ότι ο αναφερόμενος στο ημερολόγιο Διοικητής της Στρατιάς της Μικράς Ασίας στρατηγός Χατζηανέστης, αφού δικάστηκε από έκτακτο στρατοδικείο -«Δίκη των Έξι»-, καταδικάστηκε στις 15 Νοεμβρίου 1922 σε θάνατο επί εσχάτη προδοσία για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Μαζί του εκτελέστηκαν την ίδια μέρα στο Γουδή οι πρώην πρωθυπουργοί της Ελλάδας Π. Πρωτοπαπαδάκης, Δ. Γούναρης, Ν. Στράτος και οι υπουργοί Γ. Μπαλτατζής και Ν. Θεοτόκης.

Πηγή: Θεοδοσίου Θ. Σταματέλλου, Ημερολόγιο του εν Στρατώ βίου μου – Μικρασιατική Καταστροφή» (27 Απριλίου 1919 – 12 Σεπτεμβρίου 1922), Χειρόγραφη έκδοση, Αθήνα 2002