Θολωτές κατασκευές στη λαϊκή αρχιτεκτονική της Λευκάδας

Της Μάρως Φίλιππα-Αποστόλου*

Τα Ιόνια νησιά και η Λευκάδα περισσότερο, λόγω της άρρηκτης σχέσης της με την ηπειρωτική Ελλάδα, ευρισκόμενα στο όριο ανατολικού και δυτικού κόσμου, άρα και τόποι συνάντησης πολιτισμών, διατηρούν ακόμα υλικά τεκμήρια αυτής της όσμωσης, Για το λόγο αυτόν, με πολλή φροντίδα και προσοχή θα όφειλαν να αντιμετωπίζονται αυτά τα τεκμήρια. Όμως πολλά από αυτά που χάθηκαν και άλλα θα χαθούν για πάντα, μεταμορφωμένα σε σωρούς από πέτρες, θαμμένα κάτω από την πλούσια βλάστηση της επτανησιακής γης. Γιατί, η εγκατάλειψη στην τύχη τους είναι πλέον κοινό μυστικό, εξ ου και η σπανιότητα όσων ακόμα σώζονται.

Ο λόγος που παρουσιάζονται αυτές οι απλές αλλά σημαντικές λαϊκές δημιουργίες δεν είναι μόνο η σπουδαιότητά τους ως μνημείων αλλά και ως στοιχείων μνήμης κάθε τόπου, καθώς αποτελούν μαρτυρίες που πιστοποιούν την ιστορική ταυτότητα, την ιδιαιτερότητά του. Ένας ειδικότερος λόγος είναι ότι οι θολωτές κατασκευές στα Επτάνησα δεν έδωσαν τα εντυπωσιακά μνημεία που αποσπούν το ενδιαφέρον των ερευνητών και αρμοδίων φορέων, υπήρξαν όμως ως γνώση και παράδοση ενσωματωμένα στην κουλτούρα των τοπικών κοινωνιών.

Η συγκέντρωση και παρουσίαση εδώ αυτού του υλικού έχει ως απώτερη σκέψη την υπόμνηση προς τον πνευματικό κόσμο της Επτανήσου του χρέους που οφείλει στο λαϊκό πολιτισμό, στις ρίζες μας, για την προστασία του, χρέος που γίνεται ολοένα βαρύτερο καθώς η εγκατάλειψη από την επίσημη πολιτεία διαιωνίζεται.

Οι θολωτές κατασκευές έχουν ως κύριο υλικό κατασκευής την πέτρα χωρίς τη χρήση άλλων φερόντων στοιχείων όπως του ξύλου. Έτσι και η στέγαση των χώρων που δημιουργούν γίνεται από το υλικό αυτό, παίρνοντας καμπύλες μορφών αντί των οριζόντιων φερόντων στοιχείων από ξύλο που διαμορφώνουν στις άλλες περιπτώσεις τη στέγαση χώρων με δώμα. Πρόκειται για ένα πανάρχαιο σύστημα κατασκευής με δύο βασικές κατηγορίες.

1. Με θολίτες, ήτοι λίθους τραπεζοειδούς διατομής που διαμορφώνουν το καμπύλο σώμα του θόλου καθώς οι πλάγιες επιφάνειές τους συγκλίνουν προς το κέντρο του θόλου. Πρόκειται για ιδιαίτερα έντεχνη κατασκευή.

2. Με το εκφορικό σύστημα, όπου ο θόλος σχηματίζεται από οριζόντιες στρώσεις λίθων με την βαθμιαία προεξοχή των ανώτερων στρώσεων μέχρι να «κλείσει» ο θόλος. Αυτή είναι και η απλούστερη κατασκευή που την συναντάμε κυρίως σε αγροτικά κτίσματα σήμερα αλλά και σε πανάρχαιες κατασκευές.

Μορφές θόλων

Ως προς τις μορφές, στη Λευκάδα συναντάμε δύο βασικές γεωμετρικές μορφές στερεών τους σφαιρικούς θόλους που στεγάζουν τετραγωνικής ή κυκλικής κάτοψης χώρους και τους ημικυλινδρικούς που στεγάζουν ορθογώνιους με επιμήκη κάτοψη χώρους. Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι θόλοι που στεγάζουν χώρους με κάτοψη ελλειψοειδούς ή ελεύθερης μορφής.

Εικόνα 1. Βυζαντινή θολοδομία (Χ. Μπούρα, Ιστορία Αρχιτεκτονικής ΙΙ, σ. 113).

Στη Λευκάδα, οι θολωτές κατασκευές είναι απλές και δεν έχουμε άλλες συνθετότερες μορφές θόλων όπως αυτές που προκύπτουν από αλληλοτομία στερεών, ούτε μεταβατικές καμπύλες μορφές επιφανειών και όγκων για τη δημιουργία της μετάβασης από την τετράγωνη κάτοψη στο σφαιρικό θόλο, στοιχείο χαρακτηριστικό της βυζαντινής θολοδομίας (Εικ. 1, 2).

Εικόνα 2. Βυζαντινή θολοδομία (Χ. Μπούρα, Ιστορία Αρχιτεκτονικής ΙΙ, σ. 114).

Σύνθετες αρχιτεκτονικές μορφές συναντάμε όχι στη θολοδομία ενός κτίσματος αλλά στη σύνθεση περισσοτέρων του ενός, με διαφορετικές μορφές κατόψεων και θόλων εκάστου, συγκροτούμενων σε ενιαίο λειτουργικό σύνολο.

Χρήσεις και είδη θολοσκεπών χώρων

Τα περισσότερα παραδείγματα που έχουμε εντοπίσει αφορούν αγροτικά καταλύματα προσωρινής διαμονής ανθρώπων και ζώων και ταυτόχρονα αποθήκευσης ή επεξεργασίας προϊόντων. Περιορισμένα είναι τα παραδείγματα εκκλησιαστικών κτισμάτων ήτοι ναών και μονών, όσο για την κατοικία, από τα ελάχιστα πλέον δείγματα που διαθέτουμε παρουσιάζουμε εδώ ένα (Εικ. 3).

Εικόνα 3. Κατοικία στην Εγκλουβή, Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Λευκάδας (σ. 199).

1. Αγροτικά θολοσκεπή κτίσματα. Αυτά, ανάλογα με τις ανάγκες που εξυπηρετούν πέρα από την προσωρινή στέγαση ανθρώπων, ζώων, προϊόντων κατά τη διάρκεια αγροτικών εργασιών, μπορεί να είναι ταυτόχρονα και φυλάκια ή σταθμοί οπτικοακουστικής επικοινωνίας. Πρόκειται για τις συνήθεις καλύβες που στη Λευκάδα ονομάζονται «αχούρια» όταν όμως είναι θλοσκεπή παίρνουν την ονομασία «βόλτος», από το είδος της κατασκευής τους, κοινή ονομασία για περισσότερους της μιας κατηγορίας αγροτικών κτισμάτων. Γενικώς οι βόλτοι μπορεί να συνδυάζουν πολλές λειτουργίες. Στις περιπτώσεις φυλακίου ή παρατηρητηρίου ή σταθμού οπτικοακουστικής επικοινωνίας, αυτές γειτνιάζουν όχι μόνο με τον παραγωγικό χώρο αλλά ως θέση, με περάσματα και βίγλες (Εικ. 4, 5, 6).

Εικόνα 4. Βόλτος στο Βουνί της Εγκλουβής (φωτ. Ελεωνόρα Φιόρου).

Εικόνα 5. Ο Βόλτος ίδιος. Αρχή κατάρρευσης στο Βουνί της Εγκλουβής (φωτ. Ελεωνόρα Φιόρου).

Εικόνα 6. Βόλτος Πασσά, φυλάκιο κοντά στο Μετόχι Πασσά, της Ι.Μ. Κόκκινης Εκκλησιάς. Στεγάζεται κατά το ήμισυ από το βράχο. Αρχαιολογία (σ. 74, εικ. 5.14).

2. Νερόμυλοι. Ανάμεσα στο πλήθος των νερόμυλων σε περισσότερες από έξι ρεματιές της Λευκάδας και εφ΄ όσων σώζεται η ανωδομή τους, έχουν εντοπιστεί ανά ένας τουλάχιστον θολοσκεπής σε 3-4 από αυτές. Ο θόλος τους είναι κυλινδρικός όταν πρόκειται για τον κυρίως χώρο του μύλου για το άλεσμα του σταριού, χώρος συνήθως επιμήκης, όταν όμως πρόκειται για συνδυασμό μύλου και νεροτριβιάς, που η λειτουργία της απαιτεί κυκλικό χώρο ο θόλος στον ανεξάρτητο χώρο της είναι σφαιρικός (Εικ. 7, 8).

Εικόνα 7. Νερόμυλος στα Χαραδιάτικα, Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Λευκάδας (σ. 235).

Τα αυτά κτίσματα είναι κατά κανόνα διάσπαρτα στο χώρο. Συγκεντρώσεις τους έχουμε σε δύο περιπτώσεις: α) στο οροπέδιο «Βουνί» της Εγκλουβής, συγκροτήματα αγροτικών κτισμάτων και β) κατά μήκος «ρεματιών», νερόμυλους που λειτουργούν με ενιαίο σύστημα οργάνωσης όσον αφορά την τροφοδοσία και τη διανομή του¹.

Εικόνα 8. Νερόμυλος στο φαράγγι της Μέλισσας στους Σφακιώτες.

Από τα αγροτικά θολοσκεπή κτίσματα, εντελώς ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί η συγκέντρωσή τους στο Βουνί της Εγκλουβής όπου καλύπτουν μεγάλη έκταση (1150 μ. κατά μήκος κορυφογραμμής) και διαμορφώνουν σύνολο με ιδιαίτερο χαρακτήρα, καθώς συνδυάζονται και με τα αλώνια. Ακόμη και σήμερα, εξυπηρετούν κάποια κατά την περίοδο της συγκομιδής την παραγωγή της περίφημης και με παραδοσιακή καλλιέργεια φακής κυρίως, άλλοτε και τη σιτοπαραγωγή και αμπελοκαλλιέργεια². Αποτελούν ένα σπάνιο είδος συνόλου αγροτικών εγκαταστάσεων στον ελληνικό χώρο (Εικ. 9, 10). Ειδικά αυτά τα αγροτικά καταλύματα είναι κτισμένα με ξερολιθιά, χωρίς δηλαδή συνδετικό κονίαμα. Είναι πρωτόγονες κατασκευές που συχνά αποτελούν συμπλήρωμα της διαμόρφωσης του φυσικού εδάφους το οποίο αποτελεί μία ή και περισσότερες πλευρές τους ή και μέρος της στέγασής τους. Ορισμένα θυμίζουν προϊστορικές καλύβες και κατασκευές.

(Ανάτυπο από τα πρακτικά του Η΄ Διεθνούς Πανιόνιου Συνεδρίου, Τόμος Ι, σελ. 610-627, Αθήνα 2009).

* Καθηγήτρια του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, Αρχιτέκτων

(Συνεχίζεται)
______________________________________________________
¹ Κ. Αργυρού, Σ. Λευκόκοιλος, Μ. Φίλιππα, «Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Λευκάδας» (σπουδαστική εργασία). Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 1972, σσ. 230-35. Επίσης, στο Ιστορικό Αρχείο Λευκάδας, φάκελος οικοδομικών αδειών 1850-52 αναφέρεται και σε νερόμυλος με το σύστημα τροφοδοσίας τους.
¹ Ελεονώρα Φιόρου, Εγκλουβή Λευκάδας. Ένα χωριό, μια ιστορία, Αθήνα 2006.