«Η Εκπαίδευση στο Δημοτικό Σχολείο Αρχοντοχωρίου Αιτωλοακαρνανίας κατά τη δεκαετία 1950-1960 και οι Επτανήσιοι Εκπαιδευτικοί» – Μέρος 2

Συνέχεια από το πρώτο μέρος

Του Σπυρίδωνα Θεοδ. Μήτση,
συνταξιούχου εκπαιδευτικού

Κεφάλαιο 2

ΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ 1950-1960

Το 1947/8 η κυβέρνηση Τσαλδάρη έκανε την πρώτη μεταρρύθμιση η οποία βασίζονταν σε όσα σε γενικές γραμμές είχαν νομοθετηθεί τη Μεταξική περίοδο (Α. Ν. 770/1937 και Α. Ν. 1849/1939). Εννοείται με νέες ρυθμίσεις, τροποποιήσεις, αναθεωρήσεις και καταργήσεις διατάξεων, δομών, … στο χώρο της εκπαίδευσης.

Π.χ. στα αναγνωστικά που εκδόθηκαν το 1949 και χρησιμοποιήθηκαν τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950, δεν υπήρχαν στα κείμενα αναφορές στο μεταξικό καθεστώς, όμως, ο ιδεολογικός προσανατολισμός της κοινωνίας μέσα από τον έλεγχο του περιεχομένου των σχολικών βιβλίων και ιδιαίτερα των Αναγνωστικών -συγκεντρωτικό – κρατικο παρεμβατικό πνεύμα- συνεχίστηκε. Μπορεί να αντικαταστάθηκαν τα εξώφυλλα των βιβλίων από τους μικρούς φαλαγγίτες και τους λόγους του Ι. Μεταξά στο περιεχόμενό τους….⁸ όμως, τα νέα βιβλία είχαν ίδιους στόχους και διατήρησαν την ίδια μεθοδολογία με τα προηγούμενα αναγνωστικά.⁹ Επιπλέον, την περίοδο αυτή, είχε εισαχθεί στα βιβλία της Ε’ τάξης και ΣΤ’, η καθαρεύουσα, με αποτέλεσμα ο βαθμός δυσκολίας κατανόησης των κειμένων όλο και μεγάλωνε (μέχρι τότε ήταν γραμμένα με τη γραμματική του Τριανταφυλλίδη – δημοτική γλώσσα).

Το 1954 επί υπουργίας του Κωνσταντίνου Καλλία της κυβέρνησης του Αλέξανδρου Παπάγου εκδόθηκαν τα νέα αναγνωστικά, από τα μακροβιότερα στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης. Τα αναγνωστικά αυτά χρησιμοποιήθηκαν αναλλοίωτα μέχρι το 1964. Στο διάστημα αυτό ασκήθηκε έντονη κριτική στο ιδεολογικό περιεχόμενό τους, στη γλώσσα και στην αισθητική  τους μορφή καθώς τα αναγνωστικά αυτά με αλλαγές κειμένων και αλλαγές στη γλώσσα χρησιμοποιήθηκαν επί σειρά ετών¹⁰.

Το περιεχόμενο και η εικονογράφηση των αναγνωστικών

Σε όλα τα αναγνωστικά των περιόδων αυτών κυριαρχούσε το τρίπτυχο, Θρησκεία-Πατρίδα-Οικογένεια και το ηρωικό παρελθόν. Τα κείμενα ομαδοποιούνταν σε κύκλους υπό τους χαρακτηριστικούς τίτλους: από το θρησκευτικόν βίον, από τον εθνικόν βίον, από τον ηθικόν και κοινωνικόν βίον, από τον οικογενειακόν βίον.

Αυτό που τα έκανε να ξεχωρίζουν από τα αναγνωστικά των προηγούμενων περιόδων ήταν η εικονογράφηση των νέων βιβλίων με θέματα από την αρχαιότητα.. και την ελληνική παράδοση.¹¹

Τα μεταπολεμικά Αναγνωστικά τα εικονογράφησαν με τις προσωπικές τους ευαισθησίες, οι τρεις σημαντικοί Έλληνες χαράκτες: ο Τάσσος (1914-1985), ο Κώστας Γραμματόπουλος (1916-2003) και η Λουίζα Μοντεσάντου (1917-2007). Για το σχεδιασμό τους βασίστηκαν στις αρχές του δασκάλου τους Κεφαλληνού και στη διδασκαλία του για το σχεδιασμό των εντύπων και τη χαρακτική. Το γνωστό σε όλους Αναγνωστικό της Α’ τάξης σχεδιάστηκε από τον Κ. Γραμματόπουλο, της Β’ τάξης σχεδιάστηκε από τη Λουίζα Μοντεσάντου… και της Γ΄, Ε΄ και ΣΤ΄ τα αναγνωστικά εικονογραφήθηκαν από τους χαράκτες: Τάσσο, Σπ. Βασιλείου και Μανουσάκη. Ήταν, βέβαια, καλαίσθητα και προσαρμοσμένα στην ηλικία των παιδιών.¹² Όμως, η εικονογράφηση των κειμένων υπηρετούσε και αυτή τον ίδιο ιδεολογικό προσανατολισμό.

Τα περισσότερα Αναγνωστικά τόσο στη δεκαετία του 1950 όσο και στις επόμενες δεκαετίες κύλησαν πάνω στα ίδια αξιακά πλαίσια. Μέσα από τις σελίδες των σχολικών βιβλίων προβάλλονταν η εικόνα του καλού παιδιού, της ευτυχισμένης οικογένειας και της οικογενειακής ενότητας αντανακλώντας έναν κόσμο όπου όλα είναι ιδανικά και όμορφα.¹³ Ενδεικτικά μοτίβα αποτελούν το Αλφαβητάριο της Α΄ τάξης, το βιβλίο της Β΄ τάξης του 1951, «Εργασία και χαρά» και το Αναγνωστικό της Δ΄ τάξης.

Στο «Αλφαβητάριο», το αναγνωστικό της Α’ τάξης, προβάλλεται μέσα από τις εικονογραφήσεις του βιβλίου η εικόνα του καλού παιδιού (ηθική, θρησκευτική και πατριωτική διάπλαση), της ευτυχισμένης οικογένειας… και της οικογενειακής ενότητας.

Το πλέον αναγνωρίσιμο αλφαβητάριο του δημοτικού, ίσως και το πιο επιτυχημένο όλων των εποχών, είναι αυτό του 1955, που παρέμεινε στα σχολεία έως το 1974.

Εσωτερική εικονογράφηση: «Η ευτυχισμένη οικογένεια…»

Εικ. 1: Το Αλφαβητάριο «Τα καλά παιδιά» (1949-1981), εικονογράφηση Κώστας Γραμματόπουλος [α΄έκδ. 1949], ΟΕΣΒ, Αθήνα 1950.¹⁴

Το Αναγνωστικό «Εργασία και Χαρά» είναι της Χαράς Δημητρακοπούλου, με εικονογράφηση της Λουίζας Μοντεσάντου, η οποία ανήκει στις μεγάλες χαράκτριες.

Αν δούμε την εσωτερική εικονογράφηση του Αναγνωστικού θα διαπιστώσουμε πως όλες οι σελίδες είναι «στολισμένες» με σχέδια ακόμα και στα περιθώρια.

(Η Λουίζα Μοντεσάντου κλήθηκε και κατά τη μεταπολίτευση, για να σχεδιάσει μια σειρά από τα Ανθολόγια.)

Εικ. 2. Εργασία και Χαρά, Χαρά Δημητρακόπουλου. Αναγνωστικό B΄ δημοτικού, εικονογράφηση Λουίζα Μοντεσάντου, ΟΕΣΒ, εν Αθήναις 1949. Συλλογή Ιορδάνη Χριστοδούλου¹⁵

Κατά τον Συγγραφέα και Δρ. Λογοτεχνίας, Γιάννη Δ. Μπάρτζη (9) «το Αναγνωστικό της Δ’ τάξης δομικά και θεματολογικά αποτέλεσε πρότυπο για τις επόμενες δεκαετίες. Είναι γραμμένο σε Γλώσσα δημοτική και καθαρεύουσα, μισό και μισό:

Στη Θεματολογία του Πρώτου Μέρους, με Δημοτική Γλώσσα, βλέπουμε κείμενα όπως: «Η πατρίδα μας», «Τι είναι η πατρίδα μας», του Πολέμη, «Από την οικογενειακή ζωή», «Από τη ζωή των παιδιών», «Από τη θρησκευτική ζωή», «Από την κοινωνική ζωή», «Από την αγροτική και θαλασσινή ζωή», «Από τις εθνικές παραδόσεις», «Από τη ζωή των αρχαίων», «Από την εθνική μας ζωή», και ένα κεφάλαιο με τίτλο «Οι φίλοι μας τα πουλιά».

Στα περιεχόμενα του Β μέρους, με καθαρεύουσα Γλώσσα, βλέπουμε κείμενα όπως: «Οι μύθοι» και ξανά: «Από την οικογενειακήν ζωήν», «Από την ζωήν των παιδιών», «Από την θρησκευτικήν ζωήν», «Από την κοινωνικήν ζωήν», και μετά «Από τον βίον των αρχαίων», «Από την ελληνικήν φύσιν», «Πολιτιστικά έργα», «Πατριωτικές σελίδες» … και τελειώνει με τον Εθνικό ύμνο».¹⁶

Εικ. 3. Εξώφυλλο αναγνωστικού Δ’ Δημοτικού, 1952. «Εδώ έχουμε ένα Αναγνωστικό της Δ΄ Δημοτικού, είναι η πρώτη του έκδοση το 1949, σε εικονογράφηση Σπύρου Πολενάκη. Τα περιεχόμενά του καθορίζουν και όλα τα Αναγνωστικά μέχρι το 1974 …και το 1979».¹⁷

Εικ. 4. Το αλφαβητάριο του 1949, γνωστό και σαν «Τα καλά παιδιά», του Επαμεινώνδα Γεραντώνη.¹⁸

Εικ. 5. Τα Αναγνωστικά της Β΄ (διαχρονικό) και Στ΄ τάξης (διαχρονικό)

(Συνεχίζεται)
__________________________________
⁸ Κανταρτζή & Καψοκαβάδης, 2010 β
⁹ Χατζησαββίδης, 1992: 19
¹⁰ Στη δεκαετία του 1950, μέχρι και τη μεταρρύθμιση του Γ. Παπανδρέου (1963/4) τα βιβλία στο εξατάξιο Γυμνάσιο πληρώνονταν από τους σπουδαστές, ενώ στο δημοτικό η παιδεία ήταν δωρεάν.
¹¹ Τα Αναγνωστικά του δημοτικού ήταν δωρεάν, ενώ τα άλλα βιβλία (ιστορία, φυσική, χημεία, …) τα αγόραζαν. Ήταν τα λεγόμενα «βοηθητικά» του Δημοτικού Σχολείου, που στόλιζαν και τις βιβλιοθήκες αυτών, και τα οποία στην πραγματικότητα ήταν φυλλάδες που δεν μπορούσαν να συγκριθούν με τα του Ο.Ε.Δ.Β. Αυτά τα βιβλία τα αγόραζαν οι μαθητές ξεχωριστά ή στο Βιβλίο «Άπασα η ύλη» ή «Πάσα ύλη»!
¹² Η δικτατορία επανέφερε αυτούσια τα αναγνωστικά του 1954. Οι μαθητές/τριες της περιόδου 1954 μέχρι 1974 διδάχτηκαν, με ελάχιστες παραλλαγές, από το περιεχόμενο των βιβλίων του 1954. Αλλά και μεταδιδακτορικά εγκρίνονται  τα αναγνωστικά του 1954 για τις δύο πρώτες τάξεις ενώ για τις μεγαλύτερες τάξεις εισήχθησαν τα αναγνωστικά που ίσχυσαν τα 1965. Στη Γ΄ τάξη επανέφεραν το αναγνωστικό του Παπαντωνίου «Τα ψηλά βουνά», δυστυχώς μόνο για ένα έτος και το επόμενο έτος αντικαταστάθηκε από το Αναγνωστικό της Γ΄ τάξης της Αγγελικής Βαρελλά. (Χατζηδάκης, 1949)
¹³ http://e-library.iep.edu.gr/iep/articles/presentation/page_003.html
¹⁴ Συλλογή Μήτσης Θ. Σπύρος – 1/θέσιο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Πέτρου, Άνδρου.
¹⁵ Ιούλιος – Δεκέμβριος 2010 ¦ 48ο ¦ ΔΕΛΤΙΟ Ι.Κ.Μ. περιήγηση στα αναγνωστικά
¹⁶ Εικονογραφημένο υλικό: βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ, Βιβλιοθήκη Μήτση Θ. Σπύρου
¹⁷ Ό. π.
¹⁸ Ό. π.