«Άγιοι Ανάργυροι και θαυματουργοί, οι πρώτοι γιατροί του κόσμου…» (του Παναγιώτη Σκληρού)

Η βαβά μου η Ακριβή

Του
Παναγιώτη Σκληρού

Τα χείλια της βαβάς σαλεύουν λέγοντας μια μυστηριακή προσευχή. Κανένας μας ποτές δεν μπόρεσε να πάρει λέξη απ’ αυτή την προσευχή. Τίποτα. «Τι λες, βαβά;» τη ρώτησα μια φορά που ένιωθα ότι όλα ετούτα τα κρυφά δεν είναι και σόι πράματα. Θάμουν 6-7 χρονόνε. «Σς! Σς!» έκαμε τρομαγμένη και μου σφράγισε το στόμα με τα ζαρωμένα δάχτυλά της που μύριζαν λεβάντα και μόσκο. «Τα παιδιά δεν πρέπει να ξέρουν τι λέει η βαβά σ’ αυτή την προσευχή. Κανένας δεν πρέπει ν’ ακούσει αυτή την ώρα παρά μόνο οι «αγίοι»» μου είπε μετά.

Να, σαν να την ακούω τώρα.

Να ΄μαι ξαπλωμένος, να καίω με θέρμη κι αυτή στο μισοσκόταδο να βγάνει την καθημερινή της τσίπα, να κάνει κόμπο τις τρείς άκρες , να με σταυρώνει , να λέει το ξόρκι και στο τέλος να με σταυρώνει πάλι με τα τρία της δάχτυλα και να με σκεπάζει. «Κουκουλώσου τώρα, το πρωί θα γειάνεις», μούλεγε. Μ΄ κάζει ότι στο τέλος έφτυνε και τρείς φορές στο πλάι..

Η βαβά εκείνη την ώρα μιλούσε -λέει- με τους αγίους για να γίνω καλά. Είναι ένα ξόρκι που έρχεται απ’ τους παλιούς χρόνους, κληρονομημένο από γενιά σε γενιά. Λένε ότι η γιαγιά, σαν έρθει η ώρα της να πεθάνει και το νιώσει, θα δώσει τις τελευταίες «παραγγελίες» και τις ευχές της στα παιδιά της κι ύστερα θα γυρέψει να μείνει μονάχη με τη μεγάλη κόρη της. Σ’ εκείνη, μόνη απ’ όλα τα παιδιά της και τα παιδιά των παιδιών της, θα μεταδώσει το μυστικό ξόρκι –τα σκοτεινά λόγια του– καθώς κι εκείνη έτσι το πήρε απ’ τη μάνα της.

Ετούτη η μυστική, η εσωτερική φωνή της πίστης γίνεται ο πιο αδιόρατος και ο πιο βέβαιος δεσμός ανάμεσα στις γενιές των προγόνων μας κι εκείνων που θα ‘ρθουν. Ένας ψίθυρος, ένας ήχος που θα μένει όταν η μνήμη των ανθρώπων θα ‘χει χαθεί.

Επέμενα όμως. Τελικά πίεσα αργότερα και τη μάνα μου κι έτσι το έμαθα ολόκληρο. Όχι ότι μου το είπε χαρτί και καλαμάρι αλλά με βαρέθηκε και μούπε κάτι μισόλογα, τα συνδύασα και τώρα λέω ότι ξέρω ολόκληρο αυτό το ξόρκι. «Άμα στο πώ δεν πιάνει» μου έλεγε, «ό,τι αρπάξεις θα λές». Γιατί υπάρχουν πολλά ξόρκια και έρχονται από διαφορετικές περιοχές. Απλό είναι αλλά φαίνεται ότι «πιάνει» ανάλογα με το σεβασμό και την πίστη που έχει αυτός που το λέει αλλά κι αυτός που τ΄ ακούει, ο άρρωστος!!!. Η βαβά μου η Ακριβή τα έλεγε αυτά – γιατί δεν γνώρισα άλλη γιαγιά.

Η Βαγγελούλα, η μάνα του πατέρα μου, είχε πεθάνει 5-6 μέρες μετά τη γέννα γύρω στα 1913. Από το σόι του πατέρα μου, το Σκληραίικο, δεν γνώρισα ούτε παππούλη. ούτε βαβά. Ο παππούλης ο Πάνος ήταν εύζωνας – ανιχνευτής στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων στην μονάδα του Βελισάριου, λαβώθηκε και πέθανε το 1918 στην κλινική του Λευκαδίτη Πέτρου Στεφανίτση στο Μεσολόγγι.

Η βαβά η Ακριβή λοιπόν, η μάνα της μάνας μου ήταν από το σόι του Προκόπη. Είχε αδερφό τον Βασίλη τον Κεμάλη και τον Λεωνίδα, ένα σωστό γίγαντα που έφυγε νωρίς κι είχε γίνει μεγάλος καημός για όλους και προπάντων για δάφτηνε γιατί ήταν αγαπημένα αδέρφια. Ήταν καλή γυναίκα και στο χωριό την είχαν για «προεστή». Την καλούσαν για μια ανημπόρια, για ένα ζωντανό που γέναε, για να ράψει το βυζί της κατσίκας που μεγάλα όπως ήταν σκίστηκε σε μια αγκαθωτή περίφραξη ή σε ένα ασφελαχτό, σε γεννητούρια παιδιών αλλά και ζώων. Σε όλα έτρεχε η καψερή. Την καλούσαν όμως και για ενδοοικογενειακές διαφορές να συμβιβάσει τους συγγενείς και τα κατάφερνε. Είχε λογική και δεν ήταν πονηρή. Αγαθή, άκακη θα την έλεγα. Μπορεί να ήταν και αναμάρτητη, δεν ξέρω. Πάντως έπιανε το ξόρκι της. Όχι μόνο για τον πυρετό αλλά για κάθε ανάγκη. Θυμάμαι που την φωνάζανε συνήθως κατά το χαλίπωμα και πάντα πήγαινε. Έπαιρνε το λαδοφάναρο και πήγαινε παντού.

Η αδυναμία του ανθρώπου να αντιμετωπίσει διάφορες καταστάσεις υπεράνω των δυνάμεών του, τον κάνει να καταφεύγει ορισμένες φορές στα γνωστά και από την αρχαιότητα, ξόρκια. Γνωστές και στον καθένα μας σήμερα δοξασίες με τη μορφή απλών ξορκισμών, όπως π.χ. το φτύσιμο στον κόρφο, το χτύπημα του ξύλου, το σταύρωμα, η ευχή «Θεός φυλάξει» στο άκουσμα ενός επικίνδυνου γεγονότος, με σκοπό να το αποτρέψουμε. Αναφέρω τους περισσότερο γνωστούς και χωρίς να θέλω να υποτιμήσω τους άλλους.

Ρώτησα αρκετές προεστές και τα μεταφέρω.

Οι προεστές της Κοντάραινας πριν λίγα χρόνια

Το πιο διαδεδομένο είναι αυτό με σταγόνες λαδιού από το καντήλι σ’ ένα ποτήρι νερό όταν κάποιος είναι αδιάθετος, νιώθει πονοκέφαλο, ανημπόρια κλπ αλλά κυρίως νομίζει ότι τον ..κοίταξαν με κακό τρόπο, τον κοίταξε το «κακό μάτι». Πάει στην ξεματιάστρα ή ακόμα, τώρα πλέον, την καλεί και στο τηλέφωνο. Η ξεματιάστρα λέει το ξόρκι και τ΄ όνομα του ματιασμένου κι αν το λάδι αραιώσει και γίνει σαν νερό, θα πεί ότι ξεματιάστηκε. Αρχίζει να χασμουριέται, να γίνεται πιο ελαφρύ το βαρύ κεφάλι του κλπ.

Άλλη περίπτωση είναι ρίχνοντας αναμμένα κάρβουνα στο νερό και μελετώντας ονόματα που μπορεί να τον έχουν ματιάσει. Ο ματιασμένος πρέπει να πιεί το ζεματισμένο νερό!!!

Άλλη είναι με σταύρωμα και κάποια ευχή.

Προληπτικά μέτρα για το μάτι λαμβάνονται ακόμα και σήμερα, με περισσότερο γνωστά τα φυλαχτά, μια σκελίδα σκόρδο ή ένα-δυο φυλλαράκια του φυτού απήγανος στην τσέπη, το να φορέσει κανείς ένα ρούχο ανάποδα, ή θαλασσιά χάντρα, «μην αφήνετε τα συρτάρια μισανοιχτά, να πάς στον παππά να σου διαβάσει μια ευχή» κλπ.

Εκτός από το μάτιασμα, υπάρχουν πολλές ακόμα «αρρώστιες» ή καταστάσεις που ξορκίζονται, όπως: ο πόνος στο μάτι ή το αυτί, οι μαγουλάδες, η απώλεια κάποιου αντικειμένου (όπου έφτιαχναν τη γνωστή Φανουρόπιττα), η άφτρα με σπυράκια στο στόμα, να μη δούμε μαύρη γάτα, το Τρίτη ή Παρασκευή και δεκατρείς και άλλα.

Συνήθως τα ξόρκια γίνονται με συνδυασμό λόγου και κινήσεων, π.χ. λέγοντας κάποια ευχή και ταυτόχρονα σταυρώνοντας τον άρρωστο. Η επίκληση του Θείου είναι περισσότερο συνηθισμένη. Πέρα από τα ξόρκια, η επίκληση του Θείου είναι «ορατή» και από τα τάματα στους αγίους. Τάματα με πίστη τοποθετημένα μπροστά στην εικόνα με παραστάσεις του σώματος ή του σημείου που έχει ανάγκη γιατριάς.

Ακόμα και ολόκληρα καράβια – μινιατούρες έχουν αφιερώσει για νάχει «καλές θάλασσες» ο ναυτικός.

Πολύ παλιά αυτού του τύπου τις αρρώστιες, τις απώλειες ή τις αδιαθεσίες τις απέδιδαν σε μάγια και αναζητούσαν τρόπο να τα λύσουν. Σε κάποιες ακόμα περιπτώσεις τις απέδιδαν σε αερικά και νεράιδες με τη στερεότυπη φράση «τον πείραξαν νεράιδες».

Όλοι έχουμε ακούσει ότι τα ζώα αρρώσταιναν (και αρρωσταίνουν) αλλά επειδή δεν υπήρχαν κτηνίατροι, οι άνθρωποι προσπαθούσαν να δώσουν λύση από μόνοι τους συν πάντα την επίκληση για το «βόηθα Παναγιά μου». Έτσι, καλούσαν πρακτικούς κτηνιάτρους και με βότανα και ξόρκια προσπαθούσαν να δώσουν ζωή στο ζωντανό τους. «Είχε τέτοιο μάτι το βόιδι (βόδι), που είχε πέσει κάτου και βόγκαε να ψοφήσει. Ευτυχώς, προκάμαμε και φωνάξαμε το Φλαούνη και ήρθε. Τούδωκε ένα κίτρινο υγρό που του το ρίξαμε στο στόμα με πίργια. Δεν τελειώσαμε ένα τσιγάρο και το βόιδι σηκώθηκε, τινάχτηκε και βόσκησε!».

Ο Κώστας ο Φλαούνης (Σταύρακας) είχε σπίτι στην Αγία Τριάδα στο Καλλιγώνι. Ήταν αγρότης αλλά είχε και κάποιες γνώσεις κτηνιατρικής. Του άρεσε να προσφέρει το καλό σε όλο τον κόσμο. Όχι μόνο σε ανθρώπους αλλά και σε ζώα. Ήταν ένας πρακτικός γιατρός σε ανθρώπους και ζώα. Πειραματιζόταν με μείξη βοτάνων απ΄ αυτά που είχαν φτάσει στ΄ αυτιά του και σιγά σιγά έφτιαχνε τις δοσολογίες. Ξεγέναε δύσκολες γένες σε ζώα, καλάμωνε σπασμένα πόδια αλλά γιάτρευε και αρρώστιες κυρίως δερματολογικές σε ανθρώπους. Εκεί στην αυλή του στο Καλλιγώνι πήγαιναν πολλοί Λευκαδίτες αλλά κι από το Ξηρόμερο και τους άλειφε το κεφάλι μ΄ ένα κίτρινο-πράσινο υγρό που είχε φτιάξει ο ίδιος. Γιάτρεβε την τριχόπτωση αποτελεσματικά αλλά και άλλες δερματικές κυρίως αρρώστιες. Δεν έπαιρνε ποτέ του λεφτά κι ήταν ένας στιβαρός και σοβαρός άντρας με λίγες κουβέντες. Και είχε ομολογουμένως επιτυχίες με τα μυστικά γιατροσόφια του. Οι συνταγές του και τα ιδιοσκευάσματά του ήταν μυστικά. Θα γράψω κάποια στιγμή πιο πολλά για τον Κώστα τον Σταύρακα- Φλαούνη. Του αξίζει. Έσωσε πολύ κόσμο κι έχει «» πρόωρα στα 71 του χρόνια άδοξα σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα.

Ο Κώστας Σταύρακας-Φλαούνης

Άλλες περιπτώσεις ήταν το λύσιμο του αφαλού που οι μαμές με επιδέξιες κινήσεις το ξανάδεναν και φασκιώνανε δυνατά όλη την κοιλιά, η λιόκριση (η χρυσή) που την έκοβαν κάτω από τη γλώσσα (ειδικότητα που την είχαν οι…κουρείς), το κριθαράκι που για να περάσει το..μουτζώνανε, ο πόνος στο αυτί που του έριχναν ζεστό λαδάκι απ΄ το καντήλι, τα σκόρδα που κρεμάγανε στα μαγαζιά για να μην πιάνει το μάτι και πολλά άλλα. Ένας ξάδερφός μου, μου έλεγε ότι «μετράει την ποδιά»..και του δείχνει αν κάποιος θα γίνει γρήγορα καλά. «Ό,τι ζητήσεις σου δείχνει, αρκεί να πιστεύεις» μου λέει. Τόκαμε και στην δική μου περιπέτεια πρίν χρόνια. Μου το είχε πει ο Θανάσης ότι «θα γίνεις καλά αλλά θα αργήσεις, μου τό δειξε η ποδιά».!! Επίσης είναι γνωστό σε όλους μας ότι γίνονται τάματα ή ευχές με κορδέλες σε δέντρα, ακόμα και λουκέτα σε σιδερένια πορτόνια ή γέφυρες. Συχνά βλέπουμε αβασκαντήρες που κρεμάνε για το κακό το μάτι στα άλογα,

ή πέταλα καρφωμένα στις πόρτες.

Πολύ συχνά ήταν παλιότερα τα γιατροσόφια για τους «γούλους» (που τους γιάτρευαν με μελάνη) ή τις «λειχήνες» στο σώμα και τα διάφορα βότανα που χρησιμοποιούσαν από κρεμμύδια για καταπλάσματα μέχρι σπερδούκλια, σπλόνους, λουίζα ή ακόμα και κούπες και βεντούζες για το κρύο που λίγο πολύ προφτάσαμε κι εμείς..

Θυμάμαι ακόμα ότι η μάνα μου δεν άφηνε την αδερφή μου που είχε μακριά μαύρα μαλλιά να τα λούζει Κυριακή. Μάλιστα έλεγε κι ένα δίστιχο: «Τετάρτη και Παρασκευή τα νύχια σου μη κόψεις, την Κυριακή να μη λουστείς αν θέλεις να προκόψεις».

Φυσικά και δεν ξεχνάμε να αναφέρουμε το φλιτζάνι και τις φλιτζανούδες που τα αναποδογύριζαν για να δουν στις σκιές τα αγαπημένα πρόσωπα του έρωτα που αναζητούσαν -οι γυναίκες κυρίως- που πήγαιναν σ αυτές ακόμα και με τιμές ευκαιρίας!!

Ούτε βέβαια τον Μάρτη -που έχει γίνει πλέον μόδα- όπου την πρώτη του Μάρτη όλοι και όλες φοράνε αυτή την ασπροκόκκινη κλωστή για να μην τους μαυρίσει ο.. ήλιος του Μάρτη!!

Οπωσδήποτε θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι εμείς οι παλιότεροι φορούσαμε λίγο ή πολύ μέχρι την εφηβεία, κάποιο φυλαχτό που μας είχε καρφιτσώσει η βαβά ή η μάνα στο λευκό μας φανελάκι…

Ας μη ξεχνάμε επίσης ότι το πρώτο δώρο σε κάθε νεογέννητο είναι το… μπλέ ματάκι, για να μην «ματιάσουνε το παιδί όσοι το επισκευτούν και το δούνε».

Όλοι θυμόμαστε ότι αναζητούσαμε ποιος θα μας κάμει ποδαρικό την πρωτοχρονιά, ποιόν θα δούμε την πρώτη μέρα του χρόνου όπως και άλλες δοξασίες.

Η θειά μου η Τούλα, η μικρότερη αδερφή της μάνας μου, μου διηγήθηκε πρίν μας αφήσει χρόνια, ότι όταν με βαφτίσανε υπήρχε μια προκατάληψη και που έπρεπε να εκπληρωθεί από την ίδια, μιας και ήμουν το πρώτο αγγόνι της οικογένειας. Το νερό που θα με βαφτίζανε θα έπρεπε να μεταφερθεί από την ανύπαντρη θειά μου ( που ήταν η Τούλα) από πηγή κι όχι από πηγάδι.

Η θειά μου η Τούλα

Υπήρχε κοντά στην Παναγία στην Κοντάραινα (κατά τον Π.Ροντογιάννη η ψηλότερη εκκλησία στην Λευκάδα), εκεί που γενικά σκιαζόμαστε να πάμε γιατί παλιά ήταν κοντά «του Τούρκου το σπίτι», (ένα ψηλό σαν πύργος πετρόχτιστο σπίτι) μια απλή πηγή που της είχανε βάλει ένα κουτσνοκάρουνο (πλατύ φύλο από κουτσούνα) κι έτρεχε χειμώνα και άνοιξη.

Μετά σταμάταγε, δεν είχε άλλο νερό. Την λέγανε στου «Κολομπλέτση». Αυτό λοιπόν το νερό θα έπρεπε να το μεταφέρει σε μεγάλη πνιάτα στο κεφάλι της στην εκκλησία αλλά να μην μιλήσει, αν συναντήσει, σε κανένα. Να είναι το νερό..αμίλητο. Πράγματι πήγε η θειά μου, έπιασε το νερό, το φορτώθηκε και στο δρόμο προς την εκκλησία, συνάντησε το Θοδωρή τον Πολίτη – Καραμπάκη αλλά δεν του μίλησε παρότι σαν γείτονες αγαπημένοι, την καλημέρησε. Έφερε το νερό, έγινε το μυστήριο αλλά το βράδυ ο Θοδωρής πήγε στο σπίτι και ρώτησε τη βαβά μου «γιατί δεν του μίλησε η Τούλα». Του είπαν το έθιμο κι όλα ήταν μια χαρά. Το θυμότανε η θειά μου και γελώντας μου το είχε πεί…

Θα αναφέρω τελειώνοντας ότι «για να ναι το παιδί σερνικό» κάνουνε μια παράκληση στον Αϊ Γιάννη στο Ροδάκι όσο η γυναίκα είναι γκαστρωμένη..!!

Επίσης τα καθημερινώς λεγόμενα “Φτύσε με καϊμένε μη μ΄ αβασκάνεις!” Και ο πρώτος απαντά: “Φτούσου που να μην αβασκαθείς”. Άλλη ευχή είναι «Ιησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορπά, Άγιοι Ανάργυροι και θαυματουργοί δωρεάν λάβετε δωρεάν δότε». Κλασσικά, το δεν τινάζουμε το μεσάλι άμα βραδιάσει και δεν λέμε στην υγειά σου με καφέ..και ένα σωρό άλλα.

Για τις δοξασίες με τις νεράιδες και τους νεραιδοκαμένους έχουμε ακούσει πολλά. Ποτέ κανένας δεν είδε νεράιδα αλλά κάποιοι λένε ότι τις είδαν, χόρεψαν μ΄ αυτές κι άκουσαν εκείνα τα ακαταλαβίστικα τραγούδια του τρελού χορού τους, πιασμένες κυκλικά χέρι χέρι με τα αέρινα αραχνοΰφαντα μακριά τους φορέματα.. Πολλοί, κυρίως αυτοί που ζούσαν νύχτα στην ύπαιθρο, οι τσοπάνηδες, διηγούνταν ότι είδαν νεράιδες . Οι μπαρμπάδες μας κυρίως που φύλαγαν τη νύχτα τα πρόβατα για να βοσκήσουν στη δροσιά, μας έλεγαν τέτοιες ιστορίες κι εμείς όλο κουλουριαζόμαστε από φόβο το καθένα πιασμένο καλά από το διπλανό μικροπαίδι.

Ο μπάρμπας μου ο Νικολός μάλιστα που όλοι τον έλεγαν αλαφροΐσκιωτο (δηλαδή άνθρωπο που έβλεπε τον…αόρατο κόσμο) αλλά κι ο παππούλης της γυναίκας μου ο Θεοφύλαχτος όπως μου λέει η ίδια) έλεγαν ότι εκεί που βόσκανε τα πρόβατα τη νύχτα «είδαν» νεράιδες να χορεύουν πιασμένες κυκλικά και να λένε διάφορες ασύνδετες κι ακαταλαβίστικες λέξεις όπως «τούμπα τούμπα μάνα μου και τ΄ αμάν και τ΄ αμπούμ». Ο Βασίλης ο Φίλιππας μου θύμισε το «θρουμπο-θρουμπο ρίγανη κι άλλο ένα βότανο να το ΄ξερε η μάνα σου άλλο παιδί δεν έχανε» που καταγράφει ο Πανταζής Κοντομίχης, ο μέγας λαογράφος μας ή αυτή, «Ζούδια και μείς, ζούδιο και συ, αλλά πιο ζούδιο από σένα δεν έχουμε ματαδεί» που καταγράφει στο lefkada press ο Σπύρος Φλογαίτης σε διήγηση της γιαγιάς του, της Ελένης Σκληρού – Μπακαβέλου..

Βρήκα και σας παραθέτω γραμμένη μια ευχή, μια βασκανιά, ένα ξόρκι που έφτασε εδώ με πρόσφυγες από την Τραπεζούντα. Πήγε μαζί με τους ξεριζωμένους πρώτα στη Γεωργία κι από εκεί στην Ελλάδα, κρυμμένο καλά. Διαβάζεται δύσκολα. Είναι κρυφό ξόρκι γραμμένο στα ποντιακά.. Αρχίζει «Τζίπας τροπάρ = να πείς τροπάριο» ή «τροπάρι του αφαλού» κλπ..

Το ξόρκι της βαβάς μου της Ακριβής για τη θέρμη δεν θα το αποκαλύψω γιατί δεν θα «πιάνει». Αν κάτι «κλέψατε», βοήθειά σας.

Πάντως σ΄ ένα αρχαίο κώδικα της Μονής Μεγίστης Λαύρας αναφέρονται 20 άγιοι Ανάργυροι (Κοσμάς, Δαμιανός, Ανίκητος, Τρύφων, Κύρος, Διομήδης, Μώκιος κλπ), γιατροί που πρόσφεραν την επιστημονική τους γνώση στους ανθρώπους αναργύρως, χωρίς πληρωμή. Εξ αυτών άλλοι εμαρτύρησαν και άλλοι εκοιμήθησαν ειρηνικά. Οι πιο γνωστοί Κοσμάς και Δαμιανός γιορτάζουν στις 1 Νοεμβρίου και 1 Ιουλίου. Η εκκλησία μας τους γιορτάζει όλους μαζί στις 17 Οκτωβρίου.

Παναγιώτης Σκληρός

Τσίπα = καθημερινό μαντήλι της παραδοσιακής λευκαδίτικης φορεσιάς.

μ΄ κάζει = νομίζω

Ασφελαχτός = ακανθώδης θάμνος

χαλίπωμα = το λυκόφως, το σούρουπο.

μεσάλι = τραπεζομάντηλο

σπλόνος = παραισθησιογόνο φυτό με ωραίο κίτρινο λουλούδι

Σπερδούκλι = άγρια ορχιδέα, ενδημεί στην Λευκάδα

Κουτσνοκάρουνο = τα φύλλα της κουτσούνας (πλατύφυλλης κρεμμύδας) σε σχήμα χωνιού

Γούλοι – λειχήνες = δερματικά νοσήματα περασμένων χρόνων

Κούπες – βεντούζες = πρακτικές μέθοδοι στην πλάτη για να φύγει το κρύωμα