«Βόνιτσα. Ο λαϊκός της πολιτισμός»: Λαογραφικό βιβλίο της Δέσπως Καλέζου
Γράφει
ο Θοδωρής Γεωργάκης
Παρουσιάστηκε το Σάββατο 19 Αυγούστου 2023 στον προαύλιο χώρο του Δημαρχείου Βόνιτσας το λαογραφικό βιβλίο της φιλολόγου και συγγραφέως Δέσπως Καλέζου με τίτλο «ΒΟΝΙΤΣΑ. Ο ΛΑΪΚΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ». Η συγγραφέας μου έκανε την τιμή να είμαι ένας εκ των ομιλητών στην βιβλιοπαρουσίασή της αυτή σε ένα μεγάλο ντόπιο ακροατήριο. Δημοσιεύω τη δική μου ομιλία για το έξοχο αυτό λαογραφικό πόνημα.
ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΥΤΟΠΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ!
Το πόνημα της Δέσπως Καλέζου με τον τίτλο «ΒΟΝΙΤΣΑ. Ο ΛΑΪΚΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» δεν είναι απόρροια μιας ιδεολογικής εμπειρίας σε χρόνο επιγενέστερο απ’ τα τεκταινόμενα στην κοινωνία της Βόνιτσας, αλλά έχει καθετοποιημένη, θα λέγαμε, την βιωματική και αυτοπτική εμπειρία, διότι δημιουργείται το 1968, όντας η συγγραφέας φοιτήτρια της φιλοσοφικής σχολής, άρα σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο. Ελευθερώνει, έτσι, στα μάτια και στην σκέψη του αναγνώστη αυτό ακριβώς το βιωματικό παρελθόν, μεταποιόντας το σε μια αείρροη δεξαμενή γνώσεων και πληροφοριών, αφ’ ενός, αλλά και σε μια επιδιωκόμενη αναδημιουργία με την σφραγίδα της παρούσης γενιάς, στα πλαίσια του ανακυκλωτικού και αένναου γίγνεσθαι, που χαρακτηρίζει εν γένει την διαχρονική πορεία του πολιτισμού.
Ζούμε σήμερα σ’ έναν ασθμαίνοντα κόσμο, με γρήγορους ρυθμούς ζωής και ταχύτατη πληροφόρηση, που η παράδοση, σχεδόν σε όλες της τις εκφάνσεις, φαντάζει σαν μια παρωχημένη υπόθεση, που έχει εναποτεθεί, κυρίως, στις φολκλορικές εκδηλώσεις, αφού οι φυσικοκοινωνικοί παράγοντες που την δημιούργησαν όλο και εκλείπουν, μπροστά σε μια αλαφιασμένη κοινωνία, που βομβαρδίζεται, καθημερινά, απ’ τα επιτεύγματα της τεχνολογίας, οι οικονομικοί κολοσσοί της οποίας προωθούν την παγκοσμιοποίηση και την ομογενοποίηση των λαών, η οποία, αρχικά ξεκίνησε έχοντας οικονομικά χαρακτηριστικά, για να διαβεί γρήγορα και σαν οδοστρωτήρας σε κάθε έκφανση, σχεδόν, της Παράδοσης και του Λαϊκού μας πολιτισμού.
Ως εκ τούτου, η σύγχρονη απαίτηση για ιστοριογνωσία και επιστροφή στην πολιτιστική μας κληρονομιά, για κάθε κοινωνία, προβάλλει και σαν μια πράξη αντίστασης μπροστά στην επιχειρούμενη ισοπεδωτική ομογενοποίηση των λαών, προκειμένου να αποφύγομε την πνευματική ρηχότητα και αναβαπτισθούμε στις πηγές της παράδοσής μας, όχι απλά σαν μια αντιγραφική διάθεση, αλλά σαν μια επιλεκτική διαδικασία των στοιχείων εκείνων της παράδοσης, που θα εμπλουτίσουν τον σημερινό πολιτιστικό μας αξιακό κώδικα.
Και αυτόν ακριβώς τον ευαγγελισμό υποστασιοποιεί η Δέσπω Καλέζου εμπλουτίζοντας και δημοσιεύοντας σήμερα το φοιτητικό της πόνημα με τίτλο Η ΒΟΝΙΤΣΑ ΚΑΙ Ο ΛΑΪΚΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Αυτό το βιβλίο αποτελεί για τον Βονιτσάνικο λαό την πύλη εισόδου, τον μυητικό μίτο για την σημερινή γενιά, αλλά και γι αυτές που θάρθουν. Προσωπικά κατανοώ αυτή μου την παρουσία σήμερα ενώπιον του Βονιτσάνικου λαού, όχι απλά για να απαριθμήσω εδάφια απ’ το βιβλίο της Δέσπως Καλέζου, αλλά, στο μέτρο του δυνατού, να γίνω ο κομισάριος των νοημάτων και των συμβολισμών, που τόσο εναργέστατα προκύπτουν απ’ το βιβλίο, νοήματα και συμβολισμοί, που ναι μεν είναι απότοκα ενός μακρινού παρελθόντος, μα τόσο επίκαιρα σήμερα, που, το φολκλόρ, μας οδηγεί σε μια δομική μετάβαση απ’ την φυσιοκρατική παράδοση στην παραστασιακή τελετουργία, μετασχηματίζοντας, ουσιαστικά, σε τέχνημα πολλά δρώμενα του λαϊκού μας πολιτισμού, αφαιρώντας τους τον παραστασιακό αυθορμητισμό και κυρίως τον αυτοπροσδιοριστικό παράγοντα της δημιουργήτρας κοινωνίας σαν συνεκτική ολότητα…
ΤΑ ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΑ ΒΟΝΙΤΣΑΝΙΚΑ ΜΟΙΡΟΛΟΓΙΑ
Απ’ τον πλούτο, λοιπόν, της Δέσπως Καλέζου, θα σταθώ σε δυο σημεία. Πρώτον στο Βονιτσάνικο Μοιρολόγι, που με ξάφνιασε η τεράστια γκάμα των Μοιρολογιών σε μια τόσο μικρή κοινωνία και δεύτερον θα σταθώ στο φαινόμενο της Βονιτσάνικης Πυρολατρείας, έτσι όπως αυτή εκδηλώνεται το Μεγαλοβδόμαδο με τις φωτιές της Μπούχαλης.
Το Μοιρολόγι, θα λέγαμε, είναι μια μορφή δράσης και θέασης του σχετιζόμενου με τον θάνατο θρηνητικού φαινομένου, το οποίο θρηνητικό φαινόμενο ανάγεται σε προσωπική, αλλά και σε κοινοτική πράξη έκφρασης και επικοινωνίας, για κοινωνική εξισορρόπηση και συναισθηματική αποσυμφόρηση. Είναι, επιγραμματικά Η ΩΔΥΝΟΜΕΝΗ ΑΙΣΘΑΝΤΙΚΗ ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ! Σαν πολιτιστική κληρονομιά το Μοιρολόγι έρχεται απ’ την αρχαιότητα! «Άνδρα μου νέος πέθανες κι εμένα αφήνεις χήρα στο σπίτι με το παιδί που εμείς οι δυο γεννήσαμε…». Στην Ιλιάδα του Ομήρου, λοιπόν, το πρώτο καταγεγραμμένο Μοιρολόγι της Ανδρομάχης, για τον θάνατο του Έκτορα!. Ο δε Αχιλλέας, πάντα στην Ιλιάδα, πρώτος θα κινήσει το πικρό Μοιρολόγι για τον θάνατο του φίλου του Πάτροκλου…
Έτσι, σε μια γραμμική, θα λέγαμε, ιστορική διαδρομή και εξέλιξη το Μοιρολόγι θα φτάσει και στις μέρες μας και εν προκειμένω στην Βονιτσάνα Μοιρολογήστρα, η οποία επιφορτισμένη στην ζωή της με μια πολλαπλότητα ρόλων και καθηκόντων, μάνα, ξωμάχα, φουρνάρισσα, πλήστρα, τσοπάνισσα, καπνοσυλέχτρα, θα βρει εκείνη την αυτοσυγκρότηση να δημιουργήσει το Μοιρολόγι της και να γίνει ένα σημαντικό κομμάτι της όλης τελετουργίας του θανάτου. Στο μυαλό της εμφωλεύει αυτή η λογική αποσυμφόρησης της κοινότητος, ψυχολογικά και συναισθηματικά, την οποία κοινότητα ετοιμάζει για τον ύστατο χαιρετισμό.
Ο θάνατος, σαν οριακή κατάσταση, αποδεσμεύει τη Βονιτσάνα Μοιρολογήστρα από κλειστά κοινωνικά στερεότυπα, την οδηγεί σε μια σχετική ελευθεριότητα της στιγμής, σε σχέση με την υποτακτική και τυραγνισμένη της ζωή, δίνοντάς της την δυνατότητα της ελεύθερης έκφρασης στο Μοιρολόγι της, που σαν απελευθερωμένος λόγος πια μιλά για αλήθειες, για κολακείες, αλλά και παράπονα… Μοιάζει δε η Βονιτσάνα Μοιρολογήστρα να αποκτά χαρακτηριστικά διάμεσου, όπως ακριβώς η Παναγία μεταφέρει τα μηνύματα στον Γιό της, έτσι και αυτή μεταφέρει μηνύματα μεταξύ ζώντων και νεκρών…
Ως εκ τούτου, έχετε, αγαπητοί Βονιτσάνοι, ένα πραγματικό πολιτιστικό θησαυρό στα πόδια σας, που ναι μεν έχει πάντα ο θάνατος την ευχή του φευκτέου, όμως, τελικά, είναι αυτός που δημιούργησε στον τόπο σας αυτή την ταυτοτική πολιτιστική κληρονομιά των Βονιτσάνικων Μοιρολογιών, που, τολμώ, να πω πως μπορεί να συγκριθεί με τον λαογραφικό πλούτο των Μανιάτικων Μοιρολογιών…
ΟΙ ΦΩΤΙΕΣ ΤΗΣ ΜΠΟΥΧΑΛΗΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΟΒΔΟΜΑΔΟ!
Σε ότι αφορά την δεύτερη εισηγητική επιλογή μου, σας προϊδέασα, πως αφορά τις Μεγαλοβδομαδιάτικες φωτιές στην Μπούχαλη και κυρίως τους συμβολισμούς που εκπέμπουν, διότι, πέραν απ’ τον συμποσιακό τους χαρακτήρα, φανερά οι Μπουχαλιώτες Πυρολάτρες εξωτερικεύουν έναν ποταμό μηνυμάτων και συμβολισμών με τούτο το δρώμενό τους. Ευθύς εξ αρχής θα τονίσω, πως, οι φωτιές στην Μπούχαλη, με τις σατυρικές απαγγελίες, τα δρώμενα, αλλά και την κρυπτεία των ξύλων, που συνεχίζονται μέχρι και σήμερα, είναι το γνησιώτερο και αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα διατήρησης της ζώσας παράδοσης, αυτοτροφοδοτείται ετησίως και αυτοεμπλουτίζεται εξόχως, σε αντίθεση με τις φολκλορικές παραδοσιακές εκδηλώσεις, που απλά είναι αναβίωση στιγμών της παράδοσης, περιτυλιγμένες, μάλιστα, με όλα τα αστικά τους ψιμείθια…
Η πιο σημαντική σύνδεση του ανθρώπου με την φωτιά συμβαίνει στον μύθο του Προμηθέα. Σαν κομίζων την φωτιά στην ανθρωπότητα ο Δεσμώτης του Καυκάσου ανάγεται στο αρχέτυπο του σοφού, αφού κατέκτησε τη θεϊκή γνώση κλέβοντας τη φωτιά απ’ τους θεούς! Άρα, με αφετηριακό κόμβο τον μύθο του Προμηθέα η φωτιά φτάνει στον ανώτατο συμβολισμό σαν σοφία, πνεύμα, αναζήτηση, απαντοχή, ελπίδα, θετική επενέργεια, ιδιότητες που θαυμαστά παρουσιάζονται στον Χριστιανισμό με τις Πύρινες Γλώσσες της Πεντηκοστής!
Ακριβώς, λοιπόν, σαν ιερή δημιουργία η φωτιά διαποτίζεται με το στοιχείο του ΕΞΑΓΝΙΣΜΟΥ, της απολυτρωτικής πορείας και της μετάδοσης ζωής και θαλερότητας! Τούτα τα υπαρξιακά μηνύματα εκπέμπουν οι φωτιές στις διάφορες λαϊκές συνάξεις, όπως η φωτιά στην Μπούχαλη το Μεγαλοβδόμαδο, οι φωτιές Τζαμάλα στα Γιάννενα τις Απόκριες, οι φωτιές στη Φλώρινα επίσης τις Απόκριες, η φωτιές τ’ Αγιαννιού τα Λάμπαρδα στους Σφακιώτες Λευκάδος τον Ιούνιο στο Γεννέσιον του Προδρόμου.
Εν προκειμένω, λοιπόν, οι Μπουχαλιώτες με τις φωτιές στους Αγίους Αποστόλους, πέραν, επαναλαμβάνομε, απ’ τον συμποσιακό χαρακτήρα της εκδήλωσης τους, προεικονίζουν την μετάβαση απ’ το βέβηλο στο ιερό, την εξαγνιστική μετάβαση ουσιαστικά απ’ το πάθος στην Ανάσταση, αφού, τούτη την περίοδο, οι ξωμάχοι Μπουχαλιώτες, που εργάζονται ήλιο με ήλιο, σαν παραδοσιακοί άνθρωποι γνωρίζουν να τηρούν τα όρια ανάμεσα στην καθημερινότηα και στην μεγάλη θρησκευτική γιορτή της Ανάστασης.
Συγχρόνως, όμως, η φωτιά των Μπουχαλιωτών αποτελεί ένα ΕΑΡΙΝΟ ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ, αφού η μετασχηματιστική δυναμική αυτού του πυρολατρικού δρώμενου οδηγεί στο ξημέρωμα μιας νέας εποχής θαλερότητας, για την οποία κάναμε παραπάνω λόγο, με την πολυσημότητα της φωτιάς, σαν φως, δράση, αναγέννηση, κατάχτηση, στοιχεία, που όχι μόνο αναγγέλουν τον ερχομό της άνοιξης, αλλά, επί πλέον, ενοποιούν την εμπειρία των μελών της τοπικής κοινωνίας τους προασπίζοντας την πολιτισμική ταυτότητα των μελών της και λογικά ολόκληρου του ιστορικού τόπου της Βόνιτσας!
Τελειώνοντας, Κυρία Δέσπω Καλέζου, αφού σας ευχαριστήσω για την προτίμησή σας προς το πρόσωπό μου, θα επισημάνω, πως, τούτο το βιβλίο σας ΒΟΝΙΤΣΑ. Ο ΛΑΪΚΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ επιβεβαιώνει και προασπίζεται την πολιτιστική ταυτότητα της γενέτειρά σας Βόνιτσας και θα τολμήσω να πω πως αποτελεί εν δυνάμει μια τελετουργία μύησης στο σύστημα των αξιών του τόπου σας, που τελικά, μπορεί να οδηγήσει και στις μέρες μας σε αναγεννητική συσωμάτωση και επανακοινωνικοποίηση σημαντικών αξιών του παρελθόντος, που τόσο αφειδόλευτα περικλείονται στο βιβλίο σας, που αφορά τον ΛΑΪΚΟ ΣΑΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ.
