Έργο μάλλον του σπουδαίου Τηνιακού μαρμαρογλύπτη Ιωάννη Ν. Καρπάκη ο «μαρμάρινος ζητιάνος» της Αγίας Μαύρας

Ο «μαρμάρινος ζητιάνος» της Αγίας Μαύρας έργο μάλλον του σπουδαίου Τηνιακού μαρμαρογλύπτη Ιωάννη Ν. Καρπάκη

Με αφορμή πρόσφατη ανάρτηση για το μαρμάρινο προσκυνητάρι-παγκάρι της Αγίας Μαύρας, που βρισκόταν πιο παλιά στο Πέραμα (πορθμείο) που εκτελούσε χρέη γέφυρας και ένωνε το νησί της Λευκάδας με την απέναντι Ακαρνανική στεριά, μας έγραψε ο π. Σπυρίδων Κωνσταντής, Λειτουργιολόγος, ο οποίος έχει εντρυφήσει στην έρευνα των «μαρμάρινων ζητιάνων, όπως τους αποκαλεί, οι οποίοι τοποθετούνταν συνήθως έξω από ναούς, σε πολυσύχναστους κομβικούς δρόμους, με σκοπό την οικονομική ενίσχυση των ναών μέσω των συνδρομών των πιστών.

Για την μαρμάρινη στήλη της Αγίας Μαύρας σημειώνει ότι πρόκειται για «μαρμάρινο ζητιάνο», έργο κατασκευασμένο μεταξύ των ετών 1920-1938 προερχόμενο ασφαλώς από το εργαστήρι του Ιωάννη Ν. Καρπάκη, σπουδαίου Τηνιακού μαρμαρογλύπτη του οποίου έφερε την υπογραφή ΙΩΑΝ ΚΑΡΠΑΚΗΣ ΕΠΟΙΕΙ στη βάση (Σε κάποια μελλοντική μας επίσκεψη θα πρέπει να κοιτάξουμε αν πράγματι υπάρχει η υπογραφή). Όπως αναφέρει ακόμη, παρόμοια τοποθέτηση δύο όμοιων «μαρμάρινων ζητιάνων» υπήρξε στις δύο πλευρές της παλαιάς γέφυρας στην Χαλκίδα.

Για μια ανάλυση του εν λόγω ιστορικού τύπου προσκυνηταριού έχει αναφερθεί με διάφορες εισηγήσεις όπως: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ «ΜΑΡΜΑΡΙΝΩΝ ΖΗΤΙΑΝΩΝ» – Εξωτερικές αισθητικές στήλες για την ενίσχυση και αποπεράτωση ιερών Ναών της Αττικής (6ο Επιστημονικό Συμπόσιο Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης της Θεολογικής Σχολής – Τμήμα Θεολογίας του ΕΚΠΑ), ενώ υπό έκδοση είναι και το επιστημονικό σύγγραμμα: ΟΙ ΜΑΡΜΑΡΙΝΟΙ ΖΗΤΙΑΝΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΑΜΕΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΝΑΩΝ ΜΕ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙΑ.

Όπως σημειώνει μεταξύ άλλων ο ερευνητής στην ως άνω εισήγηση, «η ιστορική ύπαρξη των μαρμάρινων ζητιάνων καταγράφεται από τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι τη δεκαετία του 1970. Το 1834 διαπιστώνονται στην Αθήνα μόλις 10 εκκλησίες ως ενορίες, αργότερα το 1858, ορίζονται με Βασιλικό Διάταγμα 20 στο κέντρο της τότε πόλεως και τρεις στα πέριξ αυτή. Για την ενίσχυση, την ανέγερση και αποπεράτωση των ιερών ναών, δεν υπήρξε ένας καθορισμένος οικονομικός φορέας. Η συμβολή των μεγάλων ευεργετών και δωρητών υπήρξε πράγματι σημαντική για την οικονομική συνδρομή των ναών της πρωτεύουσας. Σε αρκετές περιπτώσεις την έλλειψη μεγάλου δωρητή κάλυπτε η ερανική προσπάθεια του λαού…

Στο ίδιο πνεύμα εκφράστηκε και το αίτημα της «συνδρομής» με την πρακτική και αισθητική δημιουργία των μαρμάρινων ζητιάνων και την τοποθέτηση τους στα προαύλια των εκκλησιών, σε πεζοδρόμια, πλατείες και σε σταθμούς τρένων, ως καλλιτεχνικά προσκυνητάρια του δρόμου. Στις παλαιές φωτογραφίες διακρίνεται η τοποθέτηση των μαρμάρινων ζητιάνων έξω από ναούς, σε πολυσύχναστους κομβικούς δρόμους».

Ως προ τα μορφολογικά στοιχεία των μαρμάρινων ζητιάνων παρατηρεί: «Η μορφολογική κατασκευαστική δομή των μαρμάρινων ζητιάνων παρουσιάζει πρωτότυπα καλλιτεχνικά σημεία υπό τη δομή στήλης. Στις μαρμάρινες αισθητικές στήλες σημειώνεται η σύζευξη κλασικιστικών στοιχείων και ελεύθερης προσωπικής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Στον κατάλογο των 120 καταγεγραμμένων μαρμάρινων ζητιάνων διακρίνονται δύο δομικοί τύποι α) της σύνθετης και β) της ενιαίας στήλης από συμπαγές λευκό ή ημίλευκο μάρμαρο. Αρχικώς χρησιμοποιήθηκε μάρμαρο από την Τήνο, την γενέτειρα των τεχνητών και γλυπτών, οι οποίοι καθιέρωσαν στην Αθήνα τον τύπο του εκκλησιαστικού αυτού έργου για τη συγκέντρωση οικονομικής συνδρομής προς ενίσχυση των ναών. Στη συνέχεια, για την κατασκευή χρησιμοποιήθηκαν μαρμάρινοι όγκοι από λευκό πεντελικό μάρμαρο και σε ορισμένες περιπτώσεις μάρμαρο από τον Διόνυσο της Αττικής».

Στο ανώτερο τμήμα φέρεται συνήθως ο τύπος του αετώματος ή κουμπές (κουπές, με σχήμα θόλου ή καλλιτεχνική καμπυλόσχημη κορυφή) με σταυρό από μέταλλο ή μάρμαρο. Στην όψη αποτυπώνονται εξωανάγλυφα θέματα όπως ο «οφθαλμός της δίκης», ο ανάγλυφος σταυρός, κυμάτια, ανθέμια, άκανθες, γραμμικά σχέδια, γωνιακά ακρωτήρια και συνήθως η εικόνα ή ανάγλυφη παράσταση του Αγίου του ναού για τον οποίο φιλοτεχνήθηκε. Επίσης, στο «προσώπο» στο μέσο ύψος της στήλης διακρίνεται η θυρίδα ρίψης χρημάτων προς το εσωτερικό λαξευμένο κούφωμα. Κάτωθεν φέρεται εγχάρακτη η αιτιολογία κατασκευής: ΣΥΝΔΡΟΜΗ, ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ, ΥΠΕΡ ΑΝΕΓΕΡΣΕΩΣ, ΥΠΕΡ ΕΝΙΣΧΥΣΕΩΣ, ΔΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΠΕΡΑΤΩΣΙΝ και άλλες παρόμοιες εκφραστικές αιτιολογήσεις. Ομοίως και η εγχάρακτη αναφορά ΔΑΠΑΝΗ-ΔΑΠΑΝΑΙΣ-ΔΩΡΕΑ με το ονοματεπώνυμο του δωρητή καθώς και το έτος κατασκευής. Σε περιπτώσεις καλλιτεχνικής δημιουργίας αποτυπώνεται και η υπογραφή του καλλιτέχνη σε διακριτικό σημείο της βάσης. Συνήθης τύπος της υπογραφής καθίσταται η αναφορά του ονόματος και έπειτα η συνήθης καλλιτεχνική αναγραφή ΕΠΟΙΕΙ.

Οδός Αιόλου ναός Αγίας Ειρήνης, δύο ενυπόγραφοι μαρμάρινοι ζητιάνοι
του Ιωάννη Καρπάκη (φωτ. 2020, προσωπικό Αρχείο π. Σπυρίδωνος Κωνσταντή) – Είναι όμοιοι με τον μαρμάρινο ζητιάνο της Αγίας Μαύρας στη Λευκάδα

Στην οδό Αιόλου έξω από τον ναό της Αγίας Ειρήνης ευρίσκονται δύο μαρμάρινοι ζητιάνοι (Εικ. πάνω) με την καλλιτεχνική σχεδίαση των ανωτέρω στοιχείων. Η κατασκευή τους σημειώνεται τη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα. Οι δύο μαρμάρινες στήλες φέρουν την υπογραφή «ΙΩΑΝΝ. ΚΑΡΠΑΚΗΣ ΕΠΟΙΕΙ». Πρόκειται για ενυπόγραφα έργα του σπουδαίου τηνιακού Ιωάννη Καρπάκη, ο οποίος ως εμπειρικός μαρμαρογλύπτης φιλοτέχνησε εκκλησιαστικά έργα σε ναούς και ταφικά μνημεία. Από το εργαστήριό του, ο αρχικός χώρος του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα, έχουν διασωθεί συνολικά εννέα (9) μαρμάρινοι ζητιάνοι νοι του συγκεκριμένου τύπου. Το ογκομετρικό μέγεθος και τα περιμετρικά σχέδια του εργαστηρίου του Ι. Καρπάκη αποτελούν ιδιαιτέρως μοναδικό τύπο.