Aνάγνωση των απανθρακωμένων παπύρων της έπαυλης του Ηρακλείου (Herculaneum)
Με μικροτομογραφία ακτίνων-Χ και τεχνητή νοημοσύνη
Η έπαυλη του Ηρακλείου (Herculaneum) στην Καμπανία της Ιταλίας, γνωστή και ως «βίλα των παπύρων», ήταν ένα από τα κτίρια που καλύφθηκαν από τη στάχτη που εκτόξευσε η μεγάλη έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., η έκρηξη δηλαδή που κατέστρεψε και την Πομπηία.
Το Herculaneum ήταν μια αρχαία ρωμαϊκή πόλη στον κόλπο της Νάπολης, χτισμένη στους πρόποδες του ηφαιστείου. Πέρα από την περίτεχνη κατασκευή της ίδιας της έπαυλης από τον πλούσιο πεθερό του Ιουλίου Καίσαρα, Λούκιο Καλπούρνιο Πίσο, εκείνο που την κάνει ιδιαίτερη και μοναδική, είναι ότι στέγαζε μια ελληνορωμαϊκή βιβλιοθήκη, τη μόνη βιβλιοθήκη της αρχαιότητας που διατηρήθηκε, ακριβώς επειδή καλύφθηκε από την ηφαιστειακή τέφρα. Βεβαίως, οι περίπου 1.800 κύλινδροι τυλιγμένων παπύρων που ανακαλύφθηκαν στο Herculaneum μεταξύ 1752 και 1754, απανθρακώθηκαν εξαιτίας της υψηλής θερμοκρασίας της τέφρας, αλλά η απανθράκωση έγινε αργά λόγω έλλειψης οξυγόνου. Ετσι έμειναν κατά τ” άλλα ανέπαφοι και διατηρήθηκαν στους αιώνες, θαμμένοι τελικά κάτω από 20 μέτρα αποθεμάτων πυροκλαστικών ροών.
Απανθρακωμένος πάπυρος σαρώνεται με υπολογιστική μικροτομογραφία ακτίνων-Χ (οι κόκκινες γραμμές δείχνουν τις τρέχουσες διατομές που καταγράφονται τη δεδομένη στιγμή)
Η διατήρηση των παπύρων έστω και σε αυτήν την κατάσταση ήταν μεγάλη τύχη, γνωρίζοντας ότι όλοι οι άλλοι πάπυροι της αρχαιότητας χάθηκαν για πάντα, είτε επειδή σάπισαν μέσα στο έδαφος, είτε επειδή κάηκαν, όπως εκείνοι της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Επί τέσσερις αιώνες, μοναχοί, πρίγκιπες, παπυρολόγοι και αρχαιολόγοι, αλλά και επιστήμονες των υπολογιστών τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, προσπάθησαν με πενιχρά αποτελέσματα να ανιχνεύσουν γράμματα ή λέξεις μέσα στους παπύρους, καταστρέφοντας ή κομματιάζοντας αρκετούς κατά τη διαδικασία διερεύνησης.
Κίνητρα
Η ώθηση ήταν μεγάλη. Αν μπορούσαν να τους διαβάσουν, ίσως ανακαλύπταμε χαμένα έργα της κλασικής λογοτεχνίας και της αρχαίας φιλοσοφίας, ή πληροφορίες για την αρχαία ιστορία και επιστήμη. Ίσως σε αυτούς τους παπύρους να βρίσκονταν και κάποιες από τις τραγωδίες του Σοφοκλή και του Αισχύλου, για τις οποίες γνωρίζουμε μόνο από αναφορές σε άλλα αρχαία κείμενα. Σχεδόν όλη η αρχαία λογοτεχνία που διατηρήθηκε έως τη σύγχρονη εποχή ήταν επειδή επιλέχθηκε να αντιγραφεί από καλόγερους του Μεσαίωνα. Ως αποτέλεσμα, υπάρχουν ελάχιστα «πρωτότυπα» γραπτά από την αρχαιότητα. Έχουν διασωθεί μόνο επτά τραγωδίες του Αισχύλου, αλλά γνωρίζουμε ότι ο αρχαίος τραγωδός είχε συγγράψει δεκαπλάσιο αριθμό έργων. Και βέβαια στους παπύρους της έπαυλης του Herculaneum θα μπορούσαν να βρίσκονται και άγνωστα ποιήματα των Ρωμαίων Βιργιλίου και Ορατίου ή ακόμη και εντελώς αγνώστων σε μας συγγραφέων.
Από τη μια, η ελπίδα της ανάκτησης χαμένων κειμένων – θησαυρών και, από την άλλη, η τεχνολογική πρόκληση να διαβαστούν τα γράμματα μέσα στους απανθρακωμένους παπύρους, οδήγησαν πέρυσι στη δημιουργία ενός διαγωνισμού με το όνομα «Πρόκληση του Βεζούβιου». Η δωροθεσία από ορισμένους μεγιστάνες της Σίλικον Βάλεϊ λειτούργησε ενισχυτικά σε ένα περιβάλλον όπου τα καπιταλιστικά κράτη αποσύρονται από βασικές κρατικές υποχρεώσεις, όπως η Υγεία και η Παιδεία, πολύ περισσότερο από τον Πολιτισμό, στρώνοντας το έδαφος στο κεφάλαιο και σε «φιλάνθρωπους» και φιλότεχνους υπερπλούσιους να αναλάβουν δράση, εννοείται πάντα με το αζημίωτο. Ακόμα και οι επιστημονικές δημοσιεύσεις (αρχαίου κειμένου και κώδικα προγραμματισμού) με βάση τα ευρήματα στο πλαίσιο του διαγωνισμού τέθηκαν υπό τον έλεγχο και την αδειοδότηση των χρηματοδοτών της «Πρόκλησης του Βεζούβιου».
Υφή
Η τεχνολογική εξέλιξη έδωσε τη δυνατότητα να «ξετυλιχθούν» οι πάπυροι με τη βοήθεια υπολογιστικής μικροτομογραφίας με ακτίνες-Χ υψηλής ενέργειας, χωρίς να καταστραφούν. Οι πάπυροι σαρώνονται με ακτίνες-Χ και οι τρισδιάστατες διατομές που λαμβάνονται καταγράφονται από υπολογιστή, συσχετίζονται και ανασυνδυάζονται, ώστε να δημιουργηθούν επίπεδες τελικά εικόνες της επιφάνειας των παπύρων. Ομως, ακόμη και μετά από αυτό το επίτευγμα, που θα αποτελούσε θαύμα για όλους τους παλιότερους που προσπάθησαν να ανοίξουν τους παπύρους, η ανάγνωση των γραμμάτων παρέμενε αδύνατη, καθώς μαζί με το χαρτί είχε απανθρακωθεί και η μελάνη, χωρίς να αφήσει ευανάγνωστο ίχνος. Εδώ ήρθε να παίξει καθοριστικό ρόλο η ραγδαία πρόοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) την τελευταία δεκαετία. Το υπόλειμμα της καμένης μελάνης άφηνε μια ιδιαίτερη υφή στο τμήμα του παπύρου. Χρησιμοποιώντας τμήματα παπύρου που ήταν γνωστό ότι περιείχαν γραφή, μια ΤΝ μηχανικής μάθησης εκπαιδεύτηκε ώστε να αναγνωρίζει αυτήν την αδιόρατη για το ανθρώπινο μάτι υφή, παίρνοντας υπόψη και ορισμένα δευτερεύοντα χαρακτηριστικά. Τα τρία πρώτα γράμματα που διαβάστηκαν με τη βοήθεια της ΤΝ σχημάτιζαν την αρχή της λέξης «πορφύρα». Σε δεύτερο στάδιο διαβάστηκε ολόκληρη η λέξη και σε τρίτο στάδιο τέσσερις παράγραφοι του παπύρου που χρησιμοποιήθηκε στον διαγωνισμό, οπότε και απονεμήθηκε το μεγάλο βραβείο του διαγωνισμού.
Οι μέχρι τώρα διασωθέντες πάπυροι της έπαυλης του Herculaneum φαίνεται ότι αφορούν κατά κύριο λόγο διδασκαλίες του επικούρειου φιλοσόφου Φιλοδήμου και ιδιαίτερα των συγγραμμάτων του Περί Μουσικής και Περί Ρητορικής, καθώς και κείμενα στωικών φιλοσόφων, γραμμένα στα αρχαία ελληνικά. Οι πάπυροι περιείχαν σε μικρότερο ποσοστό και ρωμαϊκή λογοτεχνία σε λατινική γραφή. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι δεν έχει βρεθεί ακόμη η κύρια βιβλιοθήκη της έπαυλης και αυτή πρέπει να αναζητηθεί στα δύο ανεξερεύνητα επίπεδα του μεγάλου για τα δεδομένα της αρχαιότητας κτιριακού συμπλέγματος, που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα. Οσον αφορά την ανάγνωση των παπύρων, ο νέος στόχος είναι η ανάγνωση του παπύρου που διαβάστηκε με τη βοήθεια της ΤΝ κατά 5% να επεκταθεί στο 90%.
Επιμέλεια: Σταύρος Ξενικουδάκης. Πηγές: «Scientific American», www.scrollprize.org. Αναδημοσίευση από τον «Ριζοσπάστη» του Σαββατοκύριακου 30-31 Μαρτίου 2024).
