Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Λευκάδα και η Επέμβαση των Γερμανών στην Ιστορική Μάχη στο Λαϊνάκι στις 15-18 Ιουνίου 1944 – τα Ιστορικά Αρχεία (Μέρος τρίτο)

O έφ.  αξιωματικός Σπύρος Γ. Φατούρος (Πάπιος), Διοικητής του 4ου Λόχου του εφεδρικού ΕΛΑΣ στην Εύγηρο

Του Ηλία ΘΕΡΜΟΥ*

(Συνέχεια από το δεύτερο Μέρος)

Για την εξιστόρηση των γεγονότων της Μάχης έχουμε επίσης τη μαρτυρία του Σπύρου Φατούρου, διοικητή του Δ΄ λόχου Ευγήρου που γράφτηκε στην Ιστορία της Αντίστασης, σελίδα 1041, Αθήνα, 1978.

«Το αρχηγείο είχε ορίσει διοικητή στις νότιες περιοχές τον Κατσικογιάννη που τον βρήκα επικεφαλής του τμήματος και στις διαταγές του έπρεπε να υπαχθώ και εγώ. Εκεί ήτανε ο Κατσικογιάννης Έκτορας και Γεράσιμος Θερμός (δάσκαλος). Είχαμε χάσει το αρχηγείο και δεν είχαν επαφή μαζί τους στο δεκαεφτάωρο. Εμείς βρισκόμαστε στην περιοχή Λαϊνάκι, χτυπούσαμε και ανεβαίναμε στο ύψωμα. Οι αντίπαλες δυνάμεις είχαν απώλειες και πολλοί παραδίνονταν. Μαχόμαστε στον Ασημόκαμπο. Την επομένη μέρα έρχονται από το Φτερνό μερικές γυναίκες μαζί και η Γιαννούλα Γιαννακού, η σύζυγος του υπεύθυνου εκείνου του χωριού και μας έφεραν την πληροφορία ότι ήρθαν οι Γερμανοί και ότι το αρχηγείο το διαλύσανε, ότι το πρωί οι Γερμανοί θα φτάσουν εδώ. Σύστησε ο Φατούρος στον Κατσικογιάννη που ήταν επικεφαλής να αποσυρθούμε στα υψώματα της Ευγήρου. Συμφωνήσαμε να αποσυρθούμε εγώ με το τμήμα Ευγήρου και αυτός με τις υπόλοιπες δυνάμεις να περιμένει εκεί μήπως φανεί κανένας σύνδεσμος. Αυτός ειδοποίησε και τον Θερμό που βρίσκονταν τότε στο Λαϊνάκι. Την επομένη ο Ασημόκαμπος γέμισε Γερμανούς. Εμείς τους χτυπήσαμε με πολυβόλο, άλλη ενέργεια δεν ήταν δυνατόν να κάνουμε. Ύστερα έγιναν όσα έγιναν, χάσαμε πολλά παλικάρια και είχαμε πολλά θύματα».

Ο Βαγγέλης Θερμός που ήταν μαχητής του Β΄ λόχου μου εξιστόρησε ότι ο λόχος του με επικεφαλής τον Γεράσιμο Θερμό ήταν όντως στην κορυφή στο Λαϊνάκι στις 17 Ιουνίου και ότι όλη τη νύχτα οι άνδρες του λόχου αντάλλασαν απειλές με τους μαχητές του αντιπάλου των οπλαρχηγών.

Ο Γεράσιμος Θερμός-Τιλίλας, στρατιωτικός υπεύθυνος του Β΄ λόχου

Όμως ο Γεράσιμος Θερμός ως έμπειρος αξιωματικός του Αλβανικού μετώπου άρχισε να υποψιάζεται ότι επίκειται επέμβαση των Γερμανών και επίσης διέκρινε τον διαφορετικό ήχο των γερμανικών πυροβόλων όπλων. Έτσι προετοίμασε τον λόχο να κατέβουν προς τον δημόσιο δρόμο και εκεί το ξημέρωμα τους ειδοποίησαν ότι έρχονται οι Γερμανοί από τον Ασημόκαμπο προς Βουρνικά-Σύβρο.

Ο Β΄ λόχος λοιπόν υποχώρησε συντεταγμένος προκειμένου να αποφύγει την περικύκλωση στο Λαϊνάκι και περνώντας μέσα από τον κάμπο της Βασιλικής ανέβηκε προς Άγιο Πέτρο-Αθάνι και από εκεί στο ορεινό μέρος της Εξάνθειας μεταξύ Εξάνθειας και Εγκλουβής. Από εκεί μέσω Καβάλου-Τσουκαλάδες πέρασαν το φαράγγι της Μέλισσας, βγήκαν στον δημόσιο δρόμο και πέρασαν στη Λυγιά και από εκεί στο Ξηρόμερο όπου συγκροτήθηκε το τάγμα Λευκάδας-Ξηρόμερου που με 100 άνδρες αποβιβάστηκε αργότερα στην Κεφαλονιά μετά την αποχώρηση των Γερμανών από το νησί με στρατιωτικό διοικητή τον Γεράσιμο Θερμό και καπετάνιο τον Στάθη Σταύρακα, όπως εξιστορεί ο Στάθης Σταύρακας στη συνέντευξή του που έχει ήδη δημοσιευθεί στα «Λευκαδίτικα Νέα».

Στις συσκέψεις στον Άγιο Δονάτο στο οροπέδιο της Εγκλουβής συζητήθηκαν οι τρόποι δράσης των λόχων και των τμημάτων της επιχείρησης αλλά ο σχεδιασμός δεν είχε κανένα στοιχείο εξόδου ή αναβολή της επιχείρησης εάν τυχόν επενέβαιναν οι Γερμανοί στο πλευρό των οπλαρχηγών ή συνέβαινε κάποιο άλλο γεγονός που θα οδηγούσε την επιχείρηση σε αδιέξοδο, ή εάν οι απώλειες του ΕΛΑΣ καθιστούσαν ανέφικτους τους στόχους της επιχείρησης.

Επίσης δεν κρατήθηκαν εφεδρείες εάν η αντίσταση του αντιπάλου ήταν ισχυρή και ούτε βέβαια συζητήθηκε ταυτόχρονη επιχείρηση του ΕΛΑΣ στην Ακαρνανία προκειμένου να δυσχεραίνει την επέμβαση των Γερμανών και των συνεργατών των οπλαρχηγών από τη Ζαβέρδα (Πάλαιρος), ούτε βέβαια συζητήθηκε πώς θα προστατευτεί ο άμαχος πληθυσμός της ορεινής Λευκάδας σε περίπτωση ήττας του ΕΛΑΣ και επέμβασης των Γερμανών.

Γνωρίζουμε τώρα ότι το αρχηγείο της Ρούμελης σχεδίαζε ταυτόχρονα επιχείρηση του μόνιμου ΕΛΑΣ στην Ακαρνανία και ότι ενώ ακύρωσε αυτή την επιχείρηση, δεν ειδοποιήθηκε το αρχηγείο της επιχείρησης στη Λευκάδα για να λάβει τα μέτρα του ή να ακυρωθεί η επιχείρηση της Λευκάδας.

Υπάρχει μεγάλη συζήτηση γιατί δεν έγινε αυτή η συνεννόηση και αν αυτό οφείλεται σε έλλειψη επικοινωνίας των αρχηγείων Ρούμελης-Λευκάδας λόγω έλλειψης ασυρμάτου ή εάν οι κομματικές και στρατιωτικές δυνάμεις δεν λειτούργησαν είτε από αδράνεια ή εάν κάποιοι ήθελαν την επιχείρηση λόγω ιδεολογικού φανατισμού που λειτούργησε ως προβοκατόρικα πέραν της λογικής.

Όταν ρώτησα έναν καπετάνιο του ΕΛΑΣ σε συνέδριο για την Εθνική Αντίσταση στην Ευρυτανία εάν συνέβαιναν τέτοια προβοκατόρικα γεγονότα, μου απάντησε ότι ο Γληνός στο κείμενό του Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ, είπε ότι στο ΕΑΜ χωρούσαν όλοι οι αγωνιστές και έτσι σε αυτή την ιδεολογική ανομοιογένεια μπορούσαν να ήταν διάφορες τάσεις μαρξιστών, αριστεριστών και αναρχικών που εντάχθηκαν στον κοινό αγώνα εναντίον του φασισμού.

Συνεπώς ο ατομικός παράγοντας του κάθε προσώπου ευθύνης μπορούσε να δώσει τη δική του ιδεολογική ή πολιτική τοποθέτηση και να επηρεάσει τις αποφάσεις.

Έτσι φαίνεται εντελώς παράξενο 1) να μην υπολογιστεί η επέμβαση των Γερμανών στο πλευρό των οπλαρχηγών αφού 3 μήνες νωρίτερα αυτές οι σύμμαχες δυνάμεις είχαν επιχειρήσει εναντίον της Εγκλουβής σε μια κοινή επιχείρηση με δύο θύματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ Εγκλουβής.⁶

2) Με τη συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία στις 6 Ιουνίου 1944, δηλαδή 10 ημέρες πριν τη Μάχη της Λευκάδας, οι Γερμανοί πλέον πιέζονταν σε δύο Μέτωπα, αφού ο Κόκκινος Στρατός είχε πλέον νικήσει τον γερμανικό στρατό στο Στάλινγκραντ της Ρωσίας και το Κουρσκ της Ουκρανίας και οι Γερμανοί συνεχώς υποχωρούσαν στην Ανατολική Ευρώπη. Έτσι είχε πλέον εδραιωθεί η επιχείρηση Overland των Αγγλο-Αμερικανών στο Δυτικό Μέτωπο και ήταν πλέον ορατό το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά από αυτές τις εξελίξεις, η ακύρωση των σχεδιασμού των βρετανικών σχεδίων για το σχέδιο Κιβωτός του Νώε όπου σε όλα τα Ιόνια Νησιά και τα Δυτικά Βαλκάνια θα ανοίγονταν ένα νέο Μέτωπο εναντίον των Γερμανών, ήταν πλέον γεγονός. Συνεπώς δεν ισχύουν οι εξηγήσεις που δόθηκαν μέχρι τώρα από ιστορικούς και ερευνητές ότι ο έλεγχος της Λευκάδας αποτελούσε στρατηγική επιλογή των Γερμανών για να εμποδίσουν μια ενδεχόμενη συμμαχική απόβαση για να πλήξουν τις γερμανικές δυνάμεις στα Ιόνια νησιά έως τις Δαλματικές ακτές και να φθάσουν στην Αυστρία.

Συνεπώς, μετά την απόβαση των συμμάχων στη Νορμανδία στις 6 Ιουνίου 1944 και καθώς οι Γερμανοί σχεδίαζαν την υποχώρησή τους από την Ήπειρο προς τα δυτικά Βαλκάνια για να φθάσουν στην Αυστρία και τη Γερμανία, μια τέτοια επιχείρηση με στόχο τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους δεν είχε πλέον κανένα νόημα, αφού το ΕΑΜ ήταν πλειοψηφικό στη Λευκάδα, τόσο στην πόλη όσο και σε όλη τη βόρεια και κεντρική Λευκάδα.

Ιδού λοιπόν το ακλόνητο στοιχείο που θεμελιώνει αυτή τη διαπίστωση. Στις εκλογές στις 31 Μαρτίου 1946, παρά την ήττα του ΕΛΑΣ και την τρομοκρατία μετά τη Βάρκιζα, η αποχή ήταν 68% και το τέταρτο μεγαλύτερο ποσοστό στην Ελλάδα μετά την Κέρκυρα με 75%, τη Λάρισα 70% και τη Λέσβο 73%. Ψήφισαν 3.905 μόνο σε σύνολο 11.153 ψηφοφόρων.⁷

Εύλογο πλέον είναι το ερώτημα του σημερινού ιστορικού αναλυτή για τα γεγονότα εκείνης της εποχής. Γιατί είχαμε ένα τόσο τραγικό σφάλμα εκτίμησης των γεγονότων αφού σε 3 μήνες είχαν σχεδόν υποχωρήσει οι Γερμανοί από την Ελλάδα;

Τα επίσημα αρχεία του Γραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών των Η.Π.Α. καταγράφουν από τις 17 Ιουνίου και μετά τις κινήσεις των γερμανικών στρατευμάτων να αποσυρθούν από την Ελλάδα αρχίζοντας από την Πελοπόννησο, ενώ υπήρχαν γερμανο-βρετανικές επαφές με σκοπό να παραδοθούν οι Γερμανοί στους Βρετανούς.⁸

«Από κύκλους των Ταγμάτων Ασφαλείας αναφέρεται οι Βρετανοί και Γερμανοί αξιωματικοί συναντήθηκαν στο νησί των Αντικυθήρων για να σχεδιάσουν την παράδοση της Ελλάδας στους Βρετανούς εν όψει της γερμανικής αποχώρησης» υπογραμμίζει το τηλεγράφημα της αμερικανικής Αποστολής Περικλής στις 24 Ιουλίου 1944 προς το αρχηγείο της Αποστολής στο Κάιρο.⁹

Για το γεγονός επέμβασης των Γερμανών στη Μάχη της Λευκάδας το παραπάνω αρχείο σημειώνει την 1η Ιουλίου 1944 ότι «οι αντάρτες του νησιού της Λευκάδας εκκαθαρίστηκαν από τους Γερμανούς τελευταία. Το ΕΑΜ φοβάται ότι αυτή η επιχείρηση δίνει το σύνθημα για μεγαλύτερες επιχειρήσεις εκκαθάρισης των ανταρτών στο Ξηρόμερο».¹⁰

Σύμφωνα με τα στοιχεία των μυστικών υπηρεσιών της Μεγάλης Βρετανίας, η φρουρά των Γερμανών στη Λευκάδα αποτελούνταν από 30 άνδρες και 10 πεζοναύτες. Το μόνιμο παρατηρητήριο είχε 7 άνδρες και περιοδικά ερχόταν στο νησί από το Ξηρόμερο μια κινητή μονάδα μηχανικού με 60 άνδρες. Οι οχυρώσεις των Γερμανών ήταν στην Περατιά, στον Άγιο Νικόλαο και στην Πούντα, ενώ στο Βλυχό ήταν 10 Γερμανοί για να προστατεύουν το καρνάγιο. Η γερμανική φρουρά αποχώρησε από τη Λευκάδα στις 29 Ιουνίου 1944, δηλαδή 12 ημέρες μετά την επέμβαση στη Μάχη της Λευκάδας.¹¹

Συνεπώς η επιχείρηση ήταν άκαιρη και δεν ήταν καθόλου αναγκαίο ο ΕΛΑΣ να επιβάλλει τη θέλησή του στο νότιο τμήμα του νησιού με τα όπλα αφού είχε τη συντριπτική πολιτική και ιδεολογική επιρροή στο νησί, ενώ αναλάμβανε ένα τεράστιο ρίσκο να επέμβουν οι Γερμανοί και να έχει 130 νεκρούς, και να κάνει τους οπλαρχηγούς κυρίαρχους στο νησί με τη βοήθεια των Γερμανών όπως και των Άγγλων αργότερα, όπως και να διαιρεθεί το νησί για πολλές δεκαετίας μετά.

Έτσι οι Ακαρνάνες καπεταναίοι που ήταν υπεύθυνοι και διεύθυναν τη Μάχη δεν σχεδίασαν σωστά την επιχείρηση και ούτε υπολόγισαν τις άμεσες αλλά και τις μακροχρόνιες συνέπειες αυτής της τραγικής Μάχης για το νησί της Λευκάδας, αφού οι Εαμικοί παράγοντες του νησιού δεν μπόρεσαν να αλλάξουν τα σχέδια της επιχείρησης ούτε βέβαια να συλλάβουν την εξελισσόμενη διεθνή πραγματικότητα σε βάρος της Γερμανίας και υπέρ των βρετανικών ιμπεριαλιστικών σχεδίων να αναμετρηθούν με τον ΕΛΑΣ και να δώσουν την εξουσία στα Τάγματα Ασφαλείας και στους συνεργάτες του εχθρού του λαού που πάλευε για την εθνική απελευθέρωση και τη δική του δημοκρατία, τη λαοκρατία.

Όμως το τελικό τραγικό συμπέρασμα για αυτή την κορυφαία εμφύλια σύγκρουση στη Λευκάδα είναι ότι η επέμβαση των δυνάμεων κατοχής των Γερμανών και των συνεργατών τους είναι ένα ανεξίτηλο ιστορικό στίγμα για τον ΕΔΕΣ που μένει ζωντανό στην ιστορική μνήμη και που δικαιώνει τον επικεφαλής της Αμερικανικής Αποστολής Περικλής στην Ελλάδα του OSS Μάιος-Οκτώβριος 1944, Κώστα Κουβαρά, από τον Σταυρό της Ιθάκης, όταν στις 31 Μαρτίου 1947 κατέθεσε στην Επιτροπή επί των Εξωτερικών Υποθέσεων της Αμερικανικής Γερουσίας σχετικά με τη συνεργασία του ΕΔΕΣ του Ν. Ζέρβα με τους Γερμανούς.¹²

Σε αυτή την κατάθεση ο Κώστας Κουβαράς προσκόμισε την έκθεση του Γερμανικού Στρατηγείου του Γερμανικού 22ου Ορεινού Σώματος Στρατού στις 7 Αυγούστου 1944¹³ Σε αυτή την κατάθεση ο Κουβαράς αναφέρει: «Η αναφορά αυτή που προέρχεται από το 22ο Γερμανικοί Ορεινό Σώμα Στρατού, το οποίο είχε το αρχηγείο του στη βορειοδυτική Ελλάδα, αποδείχνει ότι ο Ναπολέων Ζέρβας ήταν συνεργάτης των Γερμανών».¹⁴

(Συνεχίζεται)
_______________________________
⁶ Βλ. Ηλίας Θερμός, σχετικό άρθρο στα «Λευκαδίτικα Νέα», 2020-2021.
⁷ Ριζοσπάστης, 2 Απριλίου 1946. Ψήφισαν μόνο οι άνδρες εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους. Στην Εγκλουβή ψήφισε μόνο ο δικαστικός αντιπρόσωπος.
⁸ Ηλίας Θερμός, Αποστολή Περικλής, Τα Επίσημα Αρχεία του Γραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών (OSS) των Η.Π.Α. στην Κατεχόμενη Ελλάδα Μάιος-Οκτώβριος 1944, εκδόσεις Καστανιώτη, 2016, σελ. 131.
⁹ Όπως παραπάνω.
¹⁰ Όπως παραπάνω, σελ. 46.
¹¹ Θέμης Μαρίνος, Μυστική Αποστολή στο Ιόνιο, εκδόσεις Ίκαρος 2013.
¹² Ηλίας Θερμός, Αποστολή «Περικλής», Τα Επίσημα Αρχεία του Γραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών (OSS) των Η.Π.Α. στην Κατεχόμενη Ελλάδα (Μάιος-Οκτώβριος 1944), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2016, σελ. 243-246.
¹³ Όπως παραπάνω, σελ. 247-255 που επισυνάπτεται παρακάτω.
¹⁴ Από το Κώστας Κουβαράς, OSS, Με την Κεντρική του ΕΑΜ, Εξάντας, Αθήνα 1976, σελ. 235. Σε αυτό το ντοκουμέντο γίνεται αναφορά στη Μάχη της Λευκάδας. Το έγγραφο-ντοκουμέντο συνόδευσε την κατάθεση του Κώστα Κουβαρά στη Γερουσία των Η.Π.Α. στις 31 Μαρτίου 1947. Το αρχείο του Κώστα Κουβαρά βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου Χούβερ στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ στο Πάλο Άλτο της Καλιφόρνια.

* Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Καθηγητής της έδρας Jean Monnet στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Ολοκλήρωση και Εξωτερική Πολιτική. Email: thermos@uom.gr